جیاوازیی بەغدا و هەولێرلە پەرەپێدانی كەرتی نەوت و غازدا
دەیڤید رۆمانۆ*
نهێنیەك نادركێنین كاتێك دەڵێین چەند ساڵێكە بەغدا و هەولێر لە ناكۆكیدان لەبارەی ئیدارەدانی سەرچاوەكانی نەوت و غازەوە. لە كاتێكدا دەسەڵاتەكانی بەغدا ئەوە دووپات دەكەنەوە كە ئەوان دەسەڵاتی حەسریان هەیە بەسەر ئیدارەدان و هەناردەكردنی سەرچاوەی نەوت و غازی عێراقەو، ئەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان KRG پێداگیری لەسەر ئەوە دەكات كە مافی ئەوەی هەیە كەرتی هایدرۆكاربۆنی كوردستان بەڕێوەببات.
ناكۆكییەكە لە بوونی تەفسیری جیاواز بۆ دەستووری عێراقییەوە سەرچاوەی گرتووە. عێراق پشت ئەستوورە بە سێ ماددەی دەستوورەكە- یەكەمیان ماددەی 110یە، كە دەسەڵاتە حەسرییەكانی حكومەتی عێراقی ژماردووە. بەشە پەیوەندیدارەكەی ماددەكە دەڵێت بەغدا بەرپرسە لە: گفتوگۆكردن، واژۆكردن و پەسەندكردنی پەیماننامە و ڕێككەوتنەكان، گفتوگۆكردن و واژۆكردن و پەسەندكردنی سیاسەتەكانی قەرز و گەڵاڵەكردنی سیاسەتی سیادی ئابووری و بازرگانی دەرەكی.» بە شێوەیەكی گشتی لەبەر ئەوەی هەناردەكردنی نەوت و غازیش پێویستی بە پەیماننامە یان ڕێككەوتن هەیە و پەیوەستە بە سیاسەتی بازرگانییەوە، ئەوا بەغدا بانگەشەی ئەوە دەكات كە ئەمە بوارێكە دەكەوێتە چوارچێوەی دەسەڵاتە حەسرییەكانیەوە. ماددەی دووەمی پەیوەندیدار بریتییە لە ماددەی 111، كە دەڵێت، « نەوت و غاز موڵكی سەرجەم گەلانی عێراقن لە سەرجەم هەرێم و پارێزگاكاندا.» ماددەی سێیەم بریتییە لە ماددەی 112ی دەستوورەكە، كە بەشێك نییە لە «دەسەڵاتە حەسریەكانی دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدراڵی»، بەڵام لە پێش لیستی دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی و هەرێم و پارێزگاكانەوە دێت، كە تەواو تەم و مژاویە. ماددەی 112 دەڵێت:
یەكەم: حكومەتی فیدرالی لەگەڵ هەرێم و پاریزگا بەرهەمهێنەرەكان نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوەدەبات بە مەرجێك داهاتەكەی بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و بە گوێرەی دابەشبوونی دانیشتوان لەسەرجەم پارچەكانی وڵاتدا دابەش بكرێت لەگەڵ دیاریكردنی پشك بۆ ماوەیەك بۆ ئەو هەرێمە زیانلێكەوتووانەی ڕژێمی پێشوو بێبەشی كردبوون و ئەوانەش كە پاشتر زیانیان لێكەوت بە جۆرێك گەشەسەندنی هاوتەریب بۆ ناوچە جیاوازەكانی وڵات مسۆگەر بكات و ئەمەش بە یاسا ڕێكدەخرێت.
دووەم: حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێمەكان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان بە یەكەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژكردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و غاز بە جۆرێك كە ببێتە مایەی دەستخستنی زۆرترین سوود و كەڵك بۆ گەلی عێراق ئەویش بە پشتبەستن بە نوێترین تەكنیكی بنەماكانی بازاڕ و هاندانی وەبەرهێنان.
پێدەچێت دەسەڵاتەكان لە بەغدا گرفتیان هەبێت لە تێگەیشتن لەو بەشەی پەیوەستە بە « لەگەڵ حكومەتی پارێزگا و هەرێمی بەرهەمهێنەرەكاندا،» و وادیارە زۆرجار ئەو ڕاستییە فەرامۆش دەكەن كە ئەم ماددەیە تەنها ئاماژە بە « كێڵگەكانی ئێستا» دەكات. هەرێمی كوردستان KRG ئاماژە بەوە دەكات كە ئەوان بەشێكن لە خەڵكی عێراق، كەواتە مانای ماددەی 111 ئەوەیە كە ئەوانیش خاوەنی نەوت و غازن. و تەنانەت دیاری دەكات كە «لە هەموو هەرێم و پارێزگاكاندا.» لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان KRG ناكۆكی نییە لەگەڵ ئەوەی دەبێت داهاتی نەوت و غازەكەیان بەش بكەن(«.. بەو مەرجەی داهاتەكەی بە شێوەیەكی دادپەروەرانە دابەش بكرێت...»)، ئەوان ئیدیعای ئەوە دەكەن دەسەڵاتی حەسرییان هەیە بەسەر هەموو كێڵگە نوێیەكانی كوردستان و دەسەڵاتی هاوبەشیان هەیە بەسەر كێڵگەكانی ئێستا و داهاتی ئەو كیڵگانەی لە باشووری عێراقەوە بەدەست دەهێنرێت پێویستە لەگەڵ كوردستاندا بەش بكرێن.
بە دڵنیاییەوە مەسەلە سەرەكییەكە بریتییە لە ململانێی دەسەڵات و داهات و كۆنتڕۆڵكردن. زۆرێك لە توێژەر و ڕۆژنامەنووس و شیكەرەوەكان وا ناكۆكییەكە وەسف دەكەن كە تێڕوانینێكی هەڵە بدات لەبارەی ئەوەی مەركەزیخوازەكان ڕاستگۆیانە كاری خۆیان ئەنجام دەدەن، و باشترین بەرژەوەندیی عێراقیش لەبەرچاو دەگرن. ئاكامەكەش ئەوەیە كە حكومەتەكەی مالیكی كەبە شێوەیەكی ڕێژەیی حكومەتێكی پاك و بە توانایە و هەمووان لە خۆدەگرێت و هەوڵی ئەوە دەدات سەرچاوەكانی نەوت بۆ خێر و بێری سەرجەم خەڵكی عێراق بەكاربهێنێت. ئەمە هاوشان دەكرێتەوە بە كوردستانێكی گەندەڵ، خۆپەرست و جوداخواز» كە تەنها دەیەوێت هەموو نەوتی باكوور بۆ خۆی ببات.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، بە شێوەیەك لە شێوەكان، ئەو كوردستانەی ئەوان بەوجۆرە وەسفی دەكەن، كوردەكان توانیوویانە هەرێمەكەی خۆیان بە ئاستێك بەرەو نوێگەری و گەشەكردن ببەن كە پێشتر وێنەی نەبووە و توانیویانە خزمەتگوزاری وەك كارەبا بۆ دانیشتوانەكەیان دابین بكەن. لە ڕوانگەی هەرێمی كوردستانەوە، دەرئەنجامەكە خۆی دەدوێت: هەرێمی كوردستان كە پێشتر هەژارترین و دواكەوتووترین بەشی عێراق بوو، ئێستا مەزنترین چیرۆكی سەركەوتنی ئەم وڵاتەیە. بە شەراكەتكردنی لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییە فرەڕەگەزەكاندا، هەرێمی كوردستان كارێكی كردووە ئەم كۆمپانیایانە ژێرخانی- هەرێمەكە بنیات بنێنەوە و بەشداربن لە بەرەپێشبردنی كوردستاندا.
لە كاتێكدا لە بەشەكانی دیكەی عێراق بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆتر لە ژێر كۆنتڕۆڵی بەغدان، ئەوا هێشتا حكومەتی بەغدا نەیتوانیوە تۆڕی كارەبا دابین بكات، تەنانەت دوای ئەوەی كە 28 ملیار دۆلاریشی بۆ خەرجكردووە. لە ڕێی ئەو كۆمپانیایانەوە كە لە ژێر كۆنتڕۆڵی دەوڵەتدان، حكومەتی مەركەزی توانیویەتی بگاتە چەند ڕێككەوتنێك لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییە فرەڕەگەزەكاندا كە قازانجێكی كەمتریان هەیە- بۆ ئەم كۆمپانیایانە- و داهاتێكی زیاتر بۆ حكومەت دابین دەكەن، بەڵام بە جۆرێك لە جۆرەكان ئەو داهاتە نەبۆتە هۆی ئەوەی لە بواری گەشەپێدان و خزمەتگوزاری و بۆ بەرژەوەندیی خەڵكی عێراق بخرێنەگەڕ. پێموایە زۆرێك لە ئێمە باش دەزانین كە بەشێكی زۆری ئەم داهاتە بۆ كوێ چووە، لەگەڵ ئەوەشدا، بە جۆرێك لە جۆرەكان كورد بە گەندەڵی و خۆپەرستی تۆمەتبار دەكرێن. كاتی ئەوە هاتووە دەست لەمە هەڵبگرن. تەنانەت ئەگەر كوردیش ترسیان نەبێت لە گەڕانەوەی باڵادەستی دەسەڵاتێكی خۆسەپێن لەلایەن بەغداوە، ئەوا لەسەر حەقن كە پێداگیری دەكەن لەسەر ئەوەی ئەوەندی پێیان دەكرێت خاوەنی سەربەخۆیی «ئۆتۆنۆمی» بن لە كۆنتڕۆڵی پیشەسازیی نەوتی خۆیاندا.
* ئوستادی سیاسەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی میزوری
