لە فرەییدا دەنگەكان بریتی نییە لە زۆربوونی ژمارەكانی دەنگ، بەڵكو دەنگەكان لە چەقنەبەستوویی و بەستەڵەكنەبووندا واتای خۆیان دەسەلمێنن، پێكداپژان و وتەقینەوەیانە بە ناوخۆی یەكتردا،هاوكات فرەیی لە حزبەكاندا ناكاتەوە ئەوەی بە بەردەوامی دروست ببن و بێپچڕان دابمەزرێن، هێزی حزب و فرەییبوونی لەوەدایە ڕێگەت پێ بدات بە هەموو جیاوازییەكانتەوە جێگەیەكت تیایدا بێتەوە..

وێڕای ئەم هاوچوونە وێكایەتیەی ئەمڕۆ لە ئارادایەو لە نێوان بەكارهێنانی زاراوەی فرەیی و زاراوەی جیاوازیدا جێی سەرنجمانە، ئەو تەوژمە فەلسەفیەی كە پەرەی داوە بە چەمكی فرەیی دوورتر لە واتاكەی ڕۆیشتووە، بە لایەنی كەمەوە لە سەرەتادا دوورتر لەو سەمتەی پێگەیەكی بۆ چەمكی جیاوازی بە هەڕمێن كردووە، وەك دەشزانین سەمتە ئەڵمانیاییەكەی ئەوجا دواتریش فەرەنساییەكەی، بە سروشتی حاڵ ڕاستیەكە وایە كە پایەكەی زیاتر لەمە ڕێگە نادات بەوەی لە ئاست ئسوڵی فرەیی و جینالۆژیایدا هەڵوەستەبكەین، ئەگەر بە خێراییتر واتای ئەمە بدركێنین، ئەو تەوژمە فەلسەفییەی ئەم چەمكەی گەشە پێداوە، بریتی بووە لە تەوژمی ئەزموونگەری، بە تایبەتیش لەلایەن فەیلەسووفێكی بەناوبانگی وەك داڤید هیۆمەوە پەرەی پێدراوە، وەك جیل دۆڵۆزیش لە كتێبە بنەڕەتیەكەی خۆیدا كە لە ژێر ناوونیشانی(( ئەزموونگەری و خودگەرایی ـ سۆبژەیی ـ)) ئەمەی ڕوونتر كردبۆوە، ئەگەرچی گونجاو نییە لێرەدا شرۆڤەكانی جیل دۆڵۆز بخەینە ڕوو، بە تەنیا ئەوەمان بەسە پوختەی كرۆكەكانی كە لامان مەبەستە لێرەدا چڕیان بكەینەوە..
زیندەبۆ بە لای ڕوانینی ئەزموونگەرەوە وابەستەیی و شتەدیارەكانەوە جەمسەرەكانی وەرناچەرخێنە سەر پێكهاتەكان، بوونی ڕاستەقینەیان بریتیە لە پێوەندییەكان، هەوانتە نییە كە جان فاڵ بەوە گوزارشتی لێوە دەكرد((بوونیان پابەندە بە پێدراوەكانەوە نەك بە ماهیەتەوە)) پەیوەندیگەل نادرێنەوە پاڵ جەمسەرەكان، پێوەندی كرۆكی سۆبژەیە، نەك پێچەوانەكەی، پێوەندییەكان خۆیانن كە توخمەكان درووست دەبن لێیانەوە نەك لە نـێـوان تـوخمەكانەوە لە دایك بووبێتن، بەرایی دراوە بە پێوەندییەكان و شتەدیارەكان زیاتر، نەك بە جەمسەر و سنوورەكان، هیچ شتێك نییە لە زاتی خۆیەوە وەدیهاتبێت، هەر ڕەگەزو توخمێك لە دایك دەبێت لەو شتەی تێیدەپەڕێنێت و لێی دەرباز دەبێت، بوونێك نادیترێتەوە بۆ هیچ یەكگرتووییەك، هەرچی هەیە بریتیە لە كرانەوەی كۆتایی و بزۆكی چوونەوەناویەك و فرەییەك كە لێكدانابڕدرێت..
ئەم چەمكە لەسەرزیندەبۆ وەك لێكبەستراوێكی كاتیی بزۆك، بۆ هیچ ڕێبازگەیەكی بەرگر ملكەچی ناكات، بێگومان پاڵنەرمان دەبێت بۆ چاوخشاندنەوە بە چەمكی ناسنامەی زاتەوە(سۆبژەوە)، ڕەنگە هەر ئەوە هۆكار بێت بۆ ئاڵۆزبوونی مەسەلەی فرەیی، خستنەڕووشی وادەكات ئەو چەمكانەش بخەینەڕوو كە گرنگترینیان پێوەندیدارە بە خودی سۆبژەوە، ئێمە هەرگیز ناتوانین دروشمی فرەیی لێ هەڵبڕین و لە هەمان ساتەوەختیشدا واتای ناسنامە بە شێوازە تەقلیدیەكە بپارێزین، مادامەكێ وا تەماشای ناسنامە بكەین وەك ئەوەی ناسنامە بریتی بێت لە پێدراوێكی ئامادە بوو یان دیاریكراوێكی بەرگر، ئا بەم شێوەیە ناتوانین فرەیی تەبەنا بكەین..
ئەگەرئێمە بڕوا بێنین بەوەی كە دەربارەی زیندەبۆ وتمان لە شێوەی لێكبەستراوەیەكی زەرفیی بزۆكدا،بەو شێوەیەیە كە ناسنامە دەبێتە چەمكێكی لاوەكی، مەبەستمە بڵێم دووبارە دبێتەوە، مادامەكێ دروستبوویەكی نێوان جەمسەرەكان بێت، وێڕای ئەوەش بژاردەكە لێرەدا بەو شێوەیە ناخرێتە ڕوو وەك ئەوەی ئیسپات بوونێكی ناسنامەو ڕەتكردنەوەیەكی وی بێت، بەڵكە لە نێوان ناسنامەیەكی كراوە بەسەر تواناگەلێكی فرە جۆردایە، هەندێكیشیان لە ڕووی ئەزەلیەوە دیاریكراون، لێرەدا ناسنامە دەبێتە كۆكەرەوەیەك بەسەرتاكەوە، بە پێی وتەی دۆڵۆز بریتیە لە پێكهاتەیەكی جیۆگرافیایی نەك دروستكراوێكی مێژوویی..
مەسەلە سەرەكییەكە ناگەڕێتەوە بۆ ئازادبوونی فرەیی بوونەكە، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ ئاڕاستەكردنی فیكر بە دیوی چەمكی نوێی یەكتادا، ناشكرێت لەمەوە وا تێبگەین كە بەرابەربوون لە بنەڕەتدا لە نێوان ناسنامەو فرەیی پێكدێت، بەڵكو لە نێوان ئەمەی دواییان و چەمكی زۆرینەدایە، فرەیی ناكەوێتە ڕووبەڕووی یەكتا، بەڵكو دەكەوێتە بەرانبەر زۆرینە..
زۆرینە بۆ خۆی فرەییەكی چەندایەتی لێكدابڕە، فرەییەكی ژمێركاركراوە مادامەكی لەسەر حیسابی میكانیزمی پێكهاتەیی هەمان گرووپی ژمارە سروشتیەكان دەوەستێتەوە، مەبەستمە بڵێم لە ڕێگەی زیادكردنی یەكەیەك بۆ یەكەكان، زیادكردنی دەنگێك لەسەر دەنگەكان، زمانێك لەسەر زمانەكان، بیروڕایەك لەسەر بیروڕاكان، حزبێك بەسەر حزبەكانەوە..
ئەگەر زۆرینە لەسەر چەمكی یەكێتی پێكهاتبێت و شیبوبێتەوە بۆ ئەژمێرەكان، ئەگەر زۆرینە زۆربەیەك بێت لە یەكەكان، كەواتە فرەیی بریتیە لە خەلخەلەی هەمان چەمكی یەكەی سۆبژە، بریتیش دەبێت لە تێكەوپێكنانی دووانەیی یەكە/فرە، زۆرینەش زۆرینەیەكی دەرەكییە، بەڵام فرەیی لە ناوجەرگەی یەكەدا نیشتەجێ دەبێت، وا لە پێوەندییەكە دەكات یەكلابێتەوە بۆ جیابوونەوە، یەكێتیش جووڵە دەگرێتەوەو جەمسەرەكان لە خۆ دەگرێتەوە، پێوەندی یەكێتی بە فرەیی وەك پێوەندی هەمووەكی نییە بە پارچەو كەرتەكانەوە، یان پێوەندی كۆ نییە بە پێكهاتەكانیەوە، بەڵكو وەك پێوەندی ناسنامەیە بە جیاوازییەكانەوە..
یەكایەتی لە زۆرینەدا یەكانەیەكی چڕكراوەیە، هەموو توخمەكان دەباتەوە بۆ سەر ڕەگەزێكی بنەڕەتی، دەیگێڕێتەوەو چڕیدەكاتەوە، وەك چۆن(كرداری لێدەركردنەكان لە ماتماتیكدا چڕدەكرێنەوە، دەبرێنەوە سەر لێكەمكردنەوەیەكی سادە وەك وای پێ دەوترێت) بە شێوەیەك توخمەكانی تر نابنە تاكەتاكەی هاوشان بە یەكتری، بەڵكو دەبنە پێكهاتەگەلێك كە لە ژێدەرەوە هەڵدەقوڵێن، یان دەبنە لك و لە بنەچەوە دروست دەبنەوە (ساناترین كرداری لێدەركردنەكان لە چڕبوونەوەیاندایە، لە زانستی ژمارەدا) ئەم یەكبوونی چڕكردنەوەیە، لەبری ئەوەی زیاتر ئەسڵ لە كەرت و لكەكان جودا بكاتەوە، یان زیندەبۆی سادە لە داڕێژراوەكان، یان لە نێوان خانەی بنەڕەت و خانەكانی لاوەكیدا ئەمیان بگێڕێتەوە بۆ ئەویان..
بەڵام فرەیی بەوەدا كە حسابی نییەو وابەستە نییە بە زانستی سیستمەوە( واتا نەبەستراوەتەوە بە زانستی ژمارەیی) ناهێڵێت توخمەكانی لە خانەبەندیدا ڕێكبخرێن، بەڵكو لە فەزایەكدا درێژدەبێتەوە كە وا لە هەر توخمێك دەكات شانسی خۆی لە جیاوازبووندا تاقیبكاتەوە، ڕێگە بە تاك تاكەكان دەدات شانسی خۆیان لە بووندا وەربگرن، لێرەوە یەكایەتی بە شێوازێكی وەها زیندووێتی خۆی بەدەست دێنێت، بەو شێوەیەی فرەیی قبوڵ بكات، فرەیی لێرەدا دەبێتە چەمكێكی ناواخن بووی وەها كە یەكێتی فڕێ دەدات و پەلەكان دەگرێتە خۆ، مرۆڤی فرەییخواز ئەو كەسە نییە كە چەند پاسپۆرتێك لە گیرفانیدایە، ئەوەیشیان نییە كە بە فرە زمان دەدوێت، بەڵكو ئەو زیندەبۆ سیندیبادییەیە كە لە نێوان زمانەكاندا یان لە نێوان فرە كەلتووردا دەبینرێتەوە..
لەم حاڵەتەدا وا تێدەگەین لە گوتاری هاوچەرخدا پێوەندیكارییەك لە مابەینی چەمكی فرەیی و چەمكی جیاوازیی هەیە، مادامەكی هەر یەكەیان یەكبوون وەلادەبات و لكەكان دەگرێتە خۆ))
كەواتە فرەیی واتای لەدایكبوونێكی ناپچڕاو ناگەیەنێت، سوود بە زۆری زۆرینە ناگەیەنێت، بە نموونە لە بواری سیاسەتدا، زۆربوونی حزبەكان و دامەزراندن و دروستبوونیان گرنگ نییە، بەڵكو گرنگ ئەوەیە حزب كارایی و ئەكتیڤبوونێكی وەهای هەبێت كە بتوانێت فرە دەنگی و فرە بیروڕایی لە خۆی بگرێت، كەواتە فرەیی چەمكێكی ناوەكییە، نەك چەمكێكی دەرەكی..
لە فرەییدا دەنگەكان بریتی نییە لە زۆربوونی دەنگ، بەڵكو دەنگەكان لە چەقنەبەستوویی و بەستەڵەكنەبووندا واتای خۆیان دەسەلمێنن، پێكداپژان و وتەقینەوەیانە،هاوكات فرەیی لە حزبەكاندا ناكاتەوە ئەوەی بە بەردەوامی دروست ببن و بێپچڕان دابمەزرێن، هێزی حزب و فرەییبوونی لەوەدایە ڕێگەت پێ بدات بە هەموو جیاوازییەكانتەوە جێگەت تیایدا ببێتەوە، لە دەرەوەشیدا ڕكەبەری نەبیت،بەم واتایەوە فرەیی ڕزگاربوون و ڕێگەیەكە بۆ جیابوونەوە لە سۆبژە، بە مەرجێك وا لێی نەڕوانرێت وەك زۆربوونێك یان وەك زیادبوونێكی یەكێك بۆ یەكەكان، ئەم كارە ڕەنگە بەوە بپێورێت وەك لە فرەیی زمانەوانی ئەوە دەزانین كە چەسپاوییەك نییە لە نێوان چەند ناوازەیەكی تایبەت بە یەكە زمانەوانییەكان، لەم بارەیەوە دۆڵۆز نووسیویەتی (( پێویستە لەسەرمان دوالیزمەیی زمان بین، تەنانەت لە ناو خودی زمانیشدا، پێویستە زمانی كەمایەتی بخەینە ناو زمانی زاتمانەوە، پێویستە زمانەكەی خۆمان بە كەمایەتی بەكاربهێنین، فرە زمانیی ناكاتە ئەوەی سیستمێكی زۆر لە خۆبنێین كە هەر یەكەیان بۆ خۆی لەگەڵ زاتی خۆی هاوكوف بێت، بەڵكو سەرەتا بریتی دەبێت لە هێڵی ڕاكردن یان هەمەجۆری هەر سیستمێك كە ڕێ لە هاوكوفی و هاوچوونایەتی بگرێت، نەك وەك ئیرلەندی یان ڕۆمانی بە زمانێكی جیاواز لە زمانی خۆمان بدوێین، بەڵكو بە پێچەوانەوە لە ناو زمانی خۆماندا وەك بێگانە بدوێین)).
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات