بەشی یەكەم

(دوای ٢٧ ساڵ ژیان لەناو راگەیاندن و بەشداربوونی كارام لە بنیادنانی راگەیاندنی كوردستان، لەم زنجیرە نووسینەمدا بە چاوێكی رەخنەگرانە لە واقیعەكە دەكۆڵمەوە. لە دەرەوەی كاری راگەیاندندا لەو سیستەمە دەدوێم كە بە ئەرێنی و نەرێنی دەستم لە دروستكردنیدا هەبووە، پێشهاتێكی خۆشیشە روانگەكانم لە گۆڤاری (گوڵان)دا بڵاودەكەمەوە كە بیست ساڵ بەر لە ئێستا، لە دۆخێكی نالەباردا- وێڕای هاوكارەكانم- وەك ئەزموونێكی سەركەوتوو بنیادمان بۆی دانا”

راگەیاندن سیستەمێكە لە سیستەمە پێكهێنەرەكانی كۆمەڵگا. هەر وڵاتێك لە ژیانێكی نیوە موستەقڕدا بژیەت ناتوانێت بەردەوامبێت ئەگەر بەشێك لە ئیعتمادی سەرەكی لەسەر سیستەمی راگەیاندن نەبێت. مەبەستم لە سیستەمی راگەیاندن تەنیا ئەوە نییە كە ژمارەیەك دەزگای راگەیاندن لە وڵاتەكەدا هەبن تا بتوانن كار بكەن، ئەمە لایەنە حزوریەكەی راگەیاندنە. بەشەكەی دیكەی بەشداریكردنییەتی لە ژیانی رۆژانەی خەڵك. لە ژیانی تاكێكەوە بگرە كە دەچێتە سەر كار، ئەو دەورەی لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا دەیگێڕێت، جا ئەو تاكە چ سیاسی یان ئیداری یان هەربوارێكی دیكەی كاركردن بێت. لەم سەردەمەدا سەختە مرۆڤ بتوانێت بە باشی و بە شێوەیەكی دڵخواز دەور بگێڕێت، ئەگەر لە پەیوەندیی راستەوخۆ و بەردەوامدا نەبێت لەگەڵ كۆمەڵگاكەی و بە شێوەی تایبەتی لەگەڵ مەجالی ئیشەكەی خۆی.
ئەگەر جاران راگەیاندن بریتی بووبێت لە نووسینی وتار یان چەند گوتارێك لە رادیۆ و تەلەفزیۆن بۆ كاری سیاسی، لەم زەمانەدا راگەیاندن فراوانتر بووە و شۆڕبۆتەوە ناو پەروەردەی راستەوخۆ لە ماڵ و پەروەردەی گشتیی وڵات و راپەڕاندنی كار و تەندروستی. راگەیاندن پێویستییەكی چاولێنەپۆشراوە لە گەشەسەندن و پێشكەوتنی وڵاتدا. گەشەسەندن و پێشكەوتنی كۆمەڵگادا، ناكرێ لە هەر بوارێكی دیاریكراودا بێت، ئەگەر لینكێكی لەگەڵ راگەیاندن بۆ دروست نەكرێت، چونكە راگەیاندن دەوری بەیەكەوە بەستنی هەموو بەشەكانی كۆمەڵگا دەبینێت. ئێمە فێربووین تەنیا بۆ كاری سیاسی گرنگی بە راگەیاندن بدەین، ئەوە ناقیسە.
راگەیاندن بەشدارییەكی راستەوخۆی لە سیستەمی پەروەردەدا هەیە. لە هەر وڵاتێكدا پەروەردە لەگەڵ راگەیاندن تێكەڵ نەكرابێت كەموكوڕییەكی زۆر لە سیستەمی پەروەردەدا دەبێت، پەیوەندییەكی باش لەبەینی ئەوانەی پەروەردە دەكرێن و ئەو ستافەی كە ئەركی پەروەردەكردنی لە ئەستۆیە، لەگەڵ ئەو چاوەڕوانییەی كە كۆمەڵگا لە سیستەمی پەروەردەدا هەیەتی، ئەو پەیوەندییە یەكتر تەواوكەرە، دروست نابێت ئەگەر راگەیاندن لە ناو سیستەمی پەروەردەدا رێكنەخرێت و پەیوەندییەكی دیالێكتیكی نەبێت.
گرنگییەكی دیكەی راگەیاندن لە سیستەمی دەسەڵاتدایە، مەبەستم لە دەسەڵات تەنیا بەدەستەوەگرتنی زۆرینەی پەرلەمانی و ئەنجومەنی وەزیران نییە. ئەگەر قسە دەوری دەربڕین دەبینێت لە ژیانی مرۆڤێكدا، راگەیاندن دەوری قسەكردن و تەواسوڵ دەبینێت لە ژیانی كۆمەڵگایەك و لەگەڵ تێكڕای دنیادا. ئەگەر قسەكردن و وشە لەگەڵ خۆیان پەیام و وزە دەگوازنەوە، هێز دەگوازنەوە، هەر ئەوەشە كە وا دەكات مرۆڤ لە مەبەستی یەكتر بگات و كاردانەوە و هەڵوێستی هەبێت، ئەوە وا لە مرۆڤەكان دەكات كە بە گەیاندنی قسە هەر یەك لە شوێنی خۆی بزانێت چ دەكات و چ ناكات یان هەڵوێستی چ دەبێت یان چ زانیارییەك وەردەگرێت. لەسەر ئاستی كۆمەڵگا و وڵاتدا راگەیاندن ئەم دەورە دەبینێت، بۆیە پەیامی راگەیاندن لەهەر بوارێكی دیاریكراودا، لەگەڵ خۆی دەوری گواستنەوە و مومارەسەكردنی هێزیش دەگێڕێت. سەرەنجام لە وڵاتدا سیستەمی ئیدارەكردنی وڵات، سیستەمی سیاسی یان وەك دەڵێن دەسەڵاتی سیاسی بەڕێوەناچێت و باش هەڵناسوڕێت و پەیوەندیی باشی لەگەڵ دانیشتووانی وڵات نابێت، ئەگەر راگەیاندن تێكەڵ بە سیستەمی سیاسی نەبێت. راگەیاندن بە دەسەڵاتی چوارەم ناو دەبرێت، جیا لە دەسەڵاتی چوارەم، جاری وا هەیە حزوری پێش دەسەڵاتی یەكەم دەكەوێت. لە رووداو و لە كێشەكانی وڵاتدا دەیبینین. هەربۆیە بەشداری كردنی سیستەمی راگەیاندن لە دەسەڵاتی وڵاتدا بە یاسا رێكدەخرێت، بەڵام یەكێك لە سیستەمە عەجول و زوو لەدەست دەرچووەكانی ناو وڵاتە، ئەگەر باش تەنزیم نەكرێت، باش پەروەردە نەكرێت، باش بەڕێوە نەبرێت، بە قەدەر سوپا و ئاسایش كۆمەڵگا ئازار دەدات(كاتێك دێنە ناو سیاسەت). ئەگەر باش بەڕێوە بچێت بە هەمان ئەندازە خزمەتی پێشكەوتنی ژیانی سیاسی و بەڕێوەبردنی دەوڵەت دەكات.
بوارێكی دیكەی كاری راگەیاندن دەبێ بەشداربێت لە تەنزیم كردن و پرۆسەی گەشەسەندنی ئابووری. راگەیاندن تەنیا بریتی نییە لە گواستنەوەی قسەی سەركردەكان، بەقەد ئەوەی لە بواری پەرەسەندنی ئابووریشدا دەوری گەیاندنی مەعلومات و گەیاندنی پەیام و گەیاندنی هەموو ئەو زانیاریانە دەبینێت كە رۆژانە لە ژیانی ئابووریدا پێویستن. راگەیاندن تەنیا بریتی نییە لە قسەی رۆژنامەنووسان، بەڵكو بریتییە لە سیستەمێك كە بەشێكی رۆژنامەنووسانن و بەشەكەی دیكەی ئەو تەكنۆلۆژیا و ئامڕازی گەورەی گەیاندنی زانیارییە كە لە دەرەوەی رۆژنامەنووسیش كاری خۆیان دەكەن. ئابووریی وڵات پێشناكەوێت كە ئەم سیستەمەی لەگەڵ خۆی تەنزیم نەكردبێت.
راگەیاندن بەشدارە لەپاراستنی فەرهەنگی وڵات. فەرهەنگی وڵات كە پێكهاتووە لە باوەڕ و بەهای ئەخلاقی و داب و نەریت و باری سایكۆلۆژی و ئەم تەسەورەی كە ئێمە بۆ ژیان لە وڵاتی خۆماندا هەمانە. ئەم فەرهەنگە (كولتوور) سیستەمێكی حەساسە، بەشێكی لەكار كەوتووە و ئازارمان دەدات، بەشێكیشی تازە دروست دەبێت و دەبێ بچەسپێت، بەشێكی دیكەی لە ناوەڕاستی كولتووری وڵاتەكەیە و دەبێ بپارێزرێت. دەوری لە هەرسێكیاندا دەبێت. لەو بەشەی كە بەكەڵك نەماوە دەبێ بڕووخێت، ئەگەر راگەیاندن باش بەكار نەیەت لەوانەیە یارمەتی زیندوو راگرتنی ئەمانە بدات. ئەوكاتەیە كۆمەڵگا ئازار دەدات. بەڵام ئەگەر راگەیاندن باش بەكار بێت ئەوا لەگەڵ كۆمەڵگا یارمەتی زووتر بەلاوەنانیان دەدات. لە بەشی دووەمدا بەشدارە لەوەی كە دەبێت بمێنێت، بەشدار دەبێت لە چەسپاندن و گەیاندن و بڵاوكردنەوەی ئەو بەشە لە كولتووری وڵاتەكەمان كە تازەیە و دەبێ ماندوو بین تاكو وەری دەگرین. ئەگەر راگەیاندن لەباری سێیەمیشدا باش بەكار نەیەت لەوانەیە لە دژی بوارە تازە پێگرتووەكە بوەستێ و كۆمەڵگا لە پاشكەوتن و ئاژاوەدا بهێڵێتەوە. ئەمانە هەموویان بە تەجرەبە لە وڵاتی ئێمەدا هەن و تەجرەبەی زۆری دیكەیش لە دنیادا هەیە.
بەشێكی دیكەی كاری راگەیاندن، بەیەكەوە بەستنی ناوچە جیاجیاكانی وڵاتە. دوایی بەیەكەوە بەستنی وڵاتە لەگەڵ هەموو دنیا. لە قۆناغی مۆدێرندا تەنیا هۆكاری ئابووری و ئیداریی كە ژیانی كۆمەڵایەتی تێكەڵ دەكات و بوونێكی یەكپارچە لەناو وڵاتێك یان میللەتێك دروست دەكات. ئێستا راگەیاندن تاكە لایەن نییە بەڵام لایەنێكی هەرە كاریگەری پێكەوە بەستنەوەی داب و نەریت و شێوەزار و سیستەمی ژیان و روانگای سیاسی و هەموو ئەو تەوەجوهانەیە كە لە ناوچە دوورەكانی وڵاتێكدا هەن و بەئاسانی تێكەڵی یەكدی نابن. وڵاتی ئێمە لەو رووەوە لە ئازاردا دەژیت. بۆ نموونە لە وڵاتدا ئێستا كێشەیەكی گەورە لەسەر زمان هەیە. وڵاتەكەمان دابەش بووە بەسەر دوو شێوەزار هەرچەند دەكەین تێكەڵ نابن. ئەم دیاردەیە رەگ و ریشەی هەیە. راگەیاندن دەورێكی گەورە دەبینێ لە لێكدی نزیك خستنەوەیان یان دوور راگرتن، لە پێشنیاری چارەسەر یان لە ونكردنی چارەسەرییەكان. لە رووی ئیدارییەوە وڵاتەكەمان بووە بە سێ ئیدارەی لێكتر جیاواز. راستە ئەوە ژیانی سیاسی وای لێكردووە، بەڵام راگەیاندن دەتوانێت لە سەرەوەی ژیانی سیاسیش هەوڵبدات بیانبەستێتەوە بەیەكەوە_ ئەگەر راگەیاندنێكی باش بێت. ئیدارەیەك لە هەولێر و یەك لە سلێمانی و یەكیش لە كەركوك هەیە. راگەیاندن دەتوانێت دەورێكی خەراپ ببینێت ئەگەر بیەوێت دەور خراپی بكات بە پەیامی خۆی.
ئەركێكی دیكەی راگەیاندن بەستنەوەی ئێمەیە بە دنیای دەرەوە. هیچ كۆمەڵگایەك ناتوانێت بەرەو پێشەوە بچێت ئەگەر نەزانێت دەبێت لەگەڵ جیهان تێكەڵ بێت. پرۆسەی بەجیهانیبوون مانای ئەوە نییە خۆت لە دنیا بەجێبهێڵی یان لە ون بوون لە كولتوورێكی گشتی كە لەملا و ئەولا بۆت دێت. ئێمە لە كوردستان بۆماوەی مانگێك ناتوانین بژین ئەگەر تەواسوڵمان لەگەڵ دنیادا نەبێت. بەتایبەتی كە كۆمەڵگایەكی مەسرەفی مەسرەفین، جاران ماست و سەوزەمان هەبوو ئێستا ئەویشمان نییە. كەواتە راگەیاندن ئەو دەورە دەبینێت كە ئێمە چۆن دەكرێت شوێنی خۆمان لە سیستەمی جیهاندا ببینینەوە، بەكام لادا پێشكەوین و لە كوێ خۆمان بپارێزین. ئەمەی تا ئێستا باسم كرد دەروازەیەك بوو بۆ چوونە ناو باسی راگەیاندن.
ئێستا هەرێمی كوردستان یەكێك لە چوار پارچەكەی كوردستانی گەورەیە كە بزووتنەوەیەكی شۆڕشگێڕی لە پێناو رزگاری نین، بەڵكو ئێمە رزگار بووین، ئێستا كەموكوڕی تەواوكردنی قۆناغی رزگاریمان هەیە: لە گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانەی دابڕاون، كێشەی یاساییمان لەگەڵ عێراق هەیە. دوای ئەوە هیوادارم بگەینە ئەو قۆناغەی كێشەی یاساییمان لەگەڵ دنیاش چارەسەر بكەین و شەرعییەتی نێودەوڵەتی وەربگرین و سەرەنجام دەوڵەتێكی سەربەخۆمان هەبێت. هەڵبەت بە كردەوە ئێمە ئێستا دەوڵەتێكین بەڕێوەدەچین، كۆمەڵگایەكین خسوسیاتی خۆمان هەیە بۆیە دەبێ مامەڵە لەگەڵ راگەیاندن بكەین لەسەر ئاستی كۆمەڵگای كوردستان یان هەرێمی كوردستان. بەشێكی سیستەمی سیاسیمان پەیوەندی بە عێراقیشەوە هەیە. بەڵام لە راستیدا ژیانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی ئێمە لە عێراق تەواو دابڕاوە، بۆیە بەشێوەیەكی ناخوئاگا كاتێك بیر دەكەینەوە و قسە دەكەین باسی عێراق ناكەین. ئەوە حاڵەتێكی دەروونی سەربەخۆییانەی زۆر باشە. ئەوە واقیعی بیست ساڵەی ئێمەیە.
بۆیە دەبێت بە دیقەت بزانین شوێنی سیستەمی راگەیاندن لە پێكهاتەی كۆمەڵگای كوردستان دەكەوێتە كوێوە؟
بانكی زانیاری لە كوردستان بانكێكی هەژارە، نەك تەنیا هەژار هەر هیچی تێدا نییە، ئەوە كەموكوڕییەكە و بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە بە فەرد و دەزگایەكی دیاریكراویش ناكرێت. بەداخەوە حكومەت بیست ساڵە نەگەیشتە ئەو قۆناغەی كە بە جددی بیر لە دامەزراندن و لە دەوڵەمەند كردن و تەنزیم كردنی حەیاتی كۆمەڵگاكە بكاتەوە. سەرباری ئەوەش دەبێ لەبەرچاومان بێ كە پانتایی سیستەمی راگەیاندن لە ژیانی كۆمەڵگاداـ ئەوەی كە زۆر سەرنج راكێشە لەسەر ژیانی سیاسییە. چونكە وڵاتێكی بە تەنگوچەڵەمەین، لە هەر وڵاتێكیش تەنگوچەڵەمە هەبێ ژیانی سیاسی دێتە پێشی پێشەوە و بوارەكانی دیكە پاشەكشێ دەكەن.
هەر وڵاتێك ژیانی سیاسی و دەنگوباسی سیاسی لە دواوەی بایەخەكانی دیكەی بێت، نیشانەی پێشكەوتن و بەرهەمهێنان و ژیانی ئاساییەكی قووڵ و عەمودییە. سەرباری ئەوەی بەشێكی زۆری وزەی راگەیاندنی ئێمە لەو بوارەدا سەرف دەكرێ. راگەیاندنی كوردستان وا تەنزیم نەكراوە بە شێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراو لە هەموو بوارەكانی دیكەی كۆمەڵگا بەشداربێت. تایبەتمەندی راگەیاندن ئەوەیە ئەگەر تەنزیمیش نەكرێت كاریگەریی خۆی دەكات. بەڵام كاریگەرییەكە بە رێكوپێكی نەبێت ئەوا باش نابێت. بۆ نموونە بۆیە سیستەمی راگەیاندن لە كوردستاندا كاریگەرییەكی باشی لەسەر بواری پەروەردە نییە. سیستەمی راگەیاندن لە كوردستاندا كاریگەرییەكی باشی لە بواری كێشە كۆمەڵایەتییەكان - ئەوەی پێوەندی بە مافەوە هەیە- نییە، سیستەمی راگەیاندن لە كوردستاندا بە دیقەتەوە كار لەسەر بەهاكانی ئەخلاقی ناكات، لەوانەیە هەر نەشیزانێت. بەڵام ئایا كاریگەری دەكات یان نا؟ بە دڵنیاییەوە كاریگەریی هەیە.