بەدرێژایی مێژوو كوردو عەرەب وەكو دوو نەتەوە بەیەكەوە ژیاون و شارستانییەتیان دامەزراندووەو، تەنانەت كورد سامانێكی زۆری پێشكەوتنی فیكری و رۆشنبیری و مەعریفیشی بە زمانی عەرەبی پێشكەشكردووە،بەمەش هاوهەنگییەكی مرۆییان لە دروستكردنی رێبازی بەیەكەوەژیانی ئاشتیانە و بەهایەكی پیرۆزیان لە بنیادنانی سەقامگیریی و دەرفەتی ژیانی هاوبەش تۆماركرد.بەڵام ئەو شتە لایەنێكی دیكەی وەرگرتووە لە چوارچێوەی دەوڵەتی عیراقدا كە لە بیستەكانی سەدەی رابردوودا هاتەدامەزراندن،سەرەڕای ئەوەی كە كورد خۆیان هاتنەناو دەوڵەتی عیراقیان دوای رێكەوتننامە نیۆدەوڵەتییەكان بۆخۆیان هەڵبژارد،كە دواتر دابەشبوونی كوردستانی لێكەوتەوە. بەڵام حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی بەغدا بە درێژایی مێژوو سیاسەتێكی شۆڤینیانەیان لە مامەڵەكردن لەگەڵ كورد وەكو پێكهاتەیەكی سەرەكیی كۆمەڵگەی عیراقی و بنیادنەری دەوڵەتی تازە پەیڕەو كردووە.ئەمەش پاڵی بە بزووتنەوەی ئازادیخوازیی نەتەوەیی كوردەوە نا هەڵوێستی بەرگریكردن لە بەرژەوەندییەكانی كوردو مافەكانیان لە یەكسانی و دادوەری هەڵبژێرێت.
تا ساڵی 2003 هات و گۆڕانكاری هاتەئاراوە بە رووخانی دیكتاتۆر و رزگاربوونی وڵات لە فاشیەت و شۆڤینییە كوشندەكە، كە گەورەترین تاوانی جینۆسایدی دژ بە مرۆڤایەتی بەرامبەر بەكورد ئەنجام دا.عیراقییەكان بە هەموو پێكهاتەكانیەوە رێچكەی بنیادنانی دەوڵەتێكی دیموكراتی فیدرالیان هەڵبژارد لەسەر بناغەی شەراكەتی نیشتمانی و ویستی ئازاد كە دواتر لە دەستووردا چەسپا.
پەیوەندیی نێوان عەرەب و كورد هەمیشە بە ستراتیجییەتێكی چەسپاوەوە دەمێنێتەوە،ئەو دووگەلە لە رووی جوگرافی و مێژووییەوە بەیەكەوە ژیاون و هیچ هێزێكی شۆڤینی نەیتوانیوە درز بخاتە نێوانیانەوە.هەرچەندە زۆر هەوڵی شۆڤینیانە خراونەتە گەڕ بۆ ئاژاوە نانەوەی نێوان ئەو دووگەلە بە هەڵگیرساندنی دووبەرەكی و خۆبەزل زانینی هەندێ لە رەگەزپەرستانی عەرەب كە هەوڵیانداوە رۆڵەكانی ئەم میللەتە لە خاكی خۆیان دووربخەنەوە یان بە هەر شێوەیەك بێت بیانچەوسێننەوە.
زۆر جار گوێمان لەوە بووە كە شۆڤینییە عەرەبەكان كوردیان بە چەتەو یاخیبوو لەقەڵەم داوە كە ئەمەش وێنایەكی ناشیرینی پیشانی كورد داوە كە عەرەب دوژمنێكی شۆڤینین و رقیان لە كوردە! بە پێچەوانەی بڵاوكردنەوەی گیانی برایەتی و تێڕوانینی مرۆیی كراوە بەرامبەر خەباتی ئەو دوو گەلە كە لە گۆڕەپانی تێكۆشاندا قوربانییەكی پیرۆزیان دژی چەوسانەوەو سەركوتكردن پێشكەشكردووە.
كاتێكیش باس لە ستراتیجییەتی پەیوەندییەكانی نێوان بەغداو هەولێر دەكەین،پێویستە ئاماژە بكەین بۆ رێگەبژاردەی دەستووركە رێگەیەكی دیارو رۆشنە لەبەردەم عیراقێكی دیموكراتی و فرەیی و دەستاودەستكردنی حوكم لەسەر بنەمای شەراكەتی نیشتمانی و یەكێتیی نیشتمانی لە چوارچێوەی فیدرالیەت كە تەواوی مافەكان بۆ كورد لە یەكسانی بە پشتبەستن بە دەستوور دابین بكات و هەنگاویش بهاوێژێت بۆ بەدامەزراوەیی كردنی دەوڵەت كە رێز لە فرەیی بگرێت و چی دیكە سیاسەتی بەپەراوێزخستن و پشتگوێ خستن پەیڕەو نەكات.بەڵام ئەم بۆچوون و هەڵبژاردەیە تەنیا بە شێوەی تیۆری و وەك مەرەكەبی سەركاغەز مایەوە،تەنانەت سیستەمی شەراكەتی نیشتمانی وبژاردەی دیموكراتییەتی تەوافوقیش چەقی بەست و تەگەرەی زۆری هاتە پێش،بە پێی سیستەمی پەرلەمانی سەرۆك وەزیران دەسەڵاتەكانی دیاریكراون،بەڵام بە پەناوپێچی گەمەی سیاسی زۆرجار ئەو دەسەڵاتانەی تێپەڕاندووە،كەچی جێگرانی سەرۆكی وەزیران و وەزیرانی كورد یان پشتگوێ خراون یاخود دەسەڵاتی تەواویان پێنەدراوە و توانای كاركردنیان لە چوارچێوەی وەزارەتەكانیان سنوورداركراوە،دەركردنی هەموو بڕیارەكانیش لەدەست خودی سەرۆك وەزیراندایە كە ئەمەش پێشێل كردنی دەستوورە.
لەلایەكی دیكەوە پۆستی سەرۆكی سوپاسالار پەراوێزخراوەو رێژەی كوردیش لە سوپادا لە 8% بۆ4% كەم بۆتەوە،ئەمە وێرای راگرتنی یارمەتی چەك و مەشق لە پێشمەرگە. رێڕەوی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حكومەت لەژێر سێبەری دەستووردا نییە،چونكە كەسانێك هەن لە نێو حكومەتی فیدرالیدا كە دەیانەوێت تاكڕەو بن،بە هۆی مۆركی لێكدانەوەی یاسایی ماددەكانی دەستوور بە دیدو بۆچوونی سیاسی كە هەر بە زمانی سیاسی نا یاسایی نووسراونەتەوە و لە چاوەڕوانی هەمواركردندان كە بڕیار بوو لە كۆتایی ساڵی 2007 دا تەواوبكرێت بەڵام نەكرا!
هاوكات زۆرجار مانۆری سیاسی دێتەئاراوە بە تایبەتیش لە رووی پابەندبوون بە رێكەوتننامەكان وەكو رێكەوتننامەی هەولێركە دەوڵەتی یاساو سەرۆكەكەی پێشێلی دەكەن و جاربەجاریش لەژێر گوشاری دیاریكراودا ئاماژەی پێدەكرێن.پەیوەندیی نێوان هەردوو حكومەت بە ڕێڕەوی یاسایی و سیاسی و ئابووریدا گوزەر دەكات،هەرچی لایەنی یاساییەكەیە ئەوا دەستوورو یاساكان حوكمی دەكەن و جەخت لەسەر بنیادنانی دامەزراوەكانی دەوڵەت دەكەنەوە بە تایبەتیش چەسپاندنی پرەنسیبەكانی فیدرالییەت لە وڵاتدا، بۆ نموونە یاسای ئەنجوومەنی یەكێتی كە ماوەیەكی زۆرە دەرنەچووە، ئەو یاسایەشە كە دەستەی شەرعی لەسەر بنیاد دەكرێت بەهەردوو باڵیەوە، كە تەنیا ئەنجومەنی نوێنەرانی لێكە وتەوە، بەڵام ئەم ئەنجومەنە چاوی لێ پۆشرا كە هەموو حاڵەتەكانی دابەشكردنی دیموگرافی لەخۆ دەگرێت لەپاڵ گوزارشت كردن لە پێكهاتەكانی عیراق كە دوورتر لە سیستەمی كۆتا كە زۆرینە زیاتر رای خۆی بەسەر كەمینەدا وەك تێڕوانینێكی خۆبەزل زانین دەچەسپێنێت،لە جیاتی ویژدان و یەكسانی نواندن كە ئەوەش تەنیا بە تەواوكردنی ئەنجومەنی یەكێتی دێتەدی.
لەرووی یاساییشەوە ماددەی 140ی دەستوور هەیە كە جێبەجێكردنی دواخراوەو ناوەڕۆكەكەیشی بەدی نەهاتووە،لەوانە ئاساییكردنەوە و سەرژمێری و دواتر ریفراندۆم،ئەمە وێرای دەیان یاسای دیكە كە لە ئەنجامی كێشمەكێش و ململانێ بەتایبەتیش لەلایەن ئەوەی حكومەت بەڕێوەدەبات و ئەو لیستەی لە پەرلەمان پشتیوانی لێدەكات ئەویش هاوپەیمانی نیشتمانییە، بەڵام لە رووی سیاسییەوە،ئەو پەیوەندییەی كە دەبێ دابمەزرێت لەسەر بنەمای شەراكەت و هەڵبژاردنی ئیئتلافی نیشتمانی بە سەقەتی ماوەتەوەو دەوڵەتی یاساش سەلماندی كە ئەو تەنیا پابەند دەبێت بەو رێكەوتننامانەو ئەو یاسایانە كە لە بەرژەوەندی ئەودان. بۆیە لەم چوارچێوەیەدا هەر كەسێك سەیری بارودۆخەكە بكات بۆی دەردەكەوێت كە ئەوەی لە رێكەوتننامەكەی هەولێر هاتۆتەدی تەنیا ئەو بەشەیە كە لە بەرژەوەندیی لایەكدایە كە گەمەیەكی مەترسیدار پەیڕەودەكات، لایەنی سەربازیش روویەكی دیكەی ململانێی سیاسییە،كە جووڵەی سەربازی ئەنجام دەدرێت دوور لە چاوی سەرۆكایەتی ئەركان (بۆ زانیاریش سەرۆكی ئەركانیش كوردە) هەروەها ئەو جووڵەسەربازییانەش بە هێزێك بەڕێوە دەچن كە لە دەرەوەی چوارچێوەی دەستوور و دوور لە شێوازی كاركردن بە شەراكەت و رێكەوتنی نیشتمانی لایەنەكان پێكهاتووە. مەترسیدارترین ئەو رەفتارانەش پێكهاتنی هێزەكانی دیجلە بوو،كە بە ئاشكرا بە فەرمان و راسپاردەی خودی بەڕێز مالكی پێكهاتوون كە بەدەرن لە سیستەمی پێكهاتەی سوپای نیشتمانی عیراقی و فەرماندەییە گشتییەكەی، ئەویش بە بیانووی پاراستنی سنوورەكان بە رووی دزەكردنی تیرۆرستان لەلای سوریاوەوە، بێ ئەوەی راوێژ بە لایەنی پەیوەندیدار بكرێت.
لایەنە ئابووریەكەی، پێویست بەوە دەكات بوودجەیەكی دارایی نیشتمانی عیراقی بێتەئاراوە كە بەشی هەرێمی بێ كەم و زیاد تێدا بێت بەپێی رێكەوتننامەو ئامارەكان،هەروەها قەرەبووی زیانلێكەوتووانی تاوانەكانی رژێمی پێشوو بكرێتەوە،ئەو گوندو ئاواییانەی كاول و خاپوور بوونە ئاوەدان بكرێنەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە حكومەتی ئیتیحادی ئەو پەڕی رەفتاری نێگەتیفانە پیادە دەكات كاتێك بەشە بوودجەی هەرێم كەم دەكاتەوەو و قەرەبووی ئەنفالكراوان پشتگوێ دەخات وەك بڵێیت سیاسەتی گەمارۆی ئابووری دژی هەرێمی كوردستان پەیڕەو دەكات!
دیارە بابەتی هەڵوێست وەرگرتن لە هەمبەر ئەو كۆمپانیانەی كە لە هەرێم كاردەكەن باشترین بەڵگەیە بۆ ئاماژەكردن بە كۆمپانیا زەبەلاحەكانی نەوت كە بواری گرێبەستیان بۆ ڕەخساوە تا لە كوردستان كاربكەن،بەڵام ئەمە بەدڵی سەرۆك وەزیران و جێگرەكەی بۆكاروباری وزە نەبوو، كە هەموو جارێك گرفت و ئاستەنگ دەخاتەڕوو وەكو كارتێكی سیاسی بەرامبەر بە هەرێم.
بەڵام كێشەكەی ئابووری تەنیا لە ستراتیجیەتی پەیوەندیی نەوت و سامانەكاندا نییە، بەڵكو خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە دەرفەتی وەبەرهێنان لە كوردستان بۆ بیناسازی و ئاوەدانكردنەوەی ژێرخانی ئابووری لە چاو ناوچەكانی دیكەی عیراق،لێرەدا كێشەكە دەچێتە خانەی بوودجەی گشتییەوە كە پێویست بە هەڵوێستێكی تازە دەكات لە بواری كێبڕكێ، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە كە وێرای ئەو بوودجەیەی نزیكەی 700 ملیار دینار دەبێت حكومەتی بەغدا نەیتوانیوە هەنگاوێك بۆ ئاوەدانی وڵات بهاوێژێت تەنانەت گەندەڵی و بە تاڵان بردنی سامانی عیراق بووەتە پیشەیەكی دیاری دەسەڵاتدارانی بەغدا.
ئەوەی مایەی هەڵوەستە لەسەركردنە ئەوەیە كە سەركردایەتیی كوردستانی و دەزگاكانی هەرێمی كوردستان هەوڵدەدەن هەموو توانایەكیان بخەنەگەڕ تاكو لەبەرژەوەندیی ئاوەدانكردنەوەی سەرجەم وڵاتدا بێت،بەڵام حكومەتی ناوەند بۆ پەكخستنی رێڕەوی ئاوەدانی و بنیادنان هەوڵی دا پیلانی ئابووری بەكاربهێنێت هەرچەندە تێیدا سەركەوتوونابێت، بەڵام لە پارێزگاكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی تووشی شكست هاتووە.
ئەو وتارە چەواشەكاریانەی كە دەرحەق كوردستان بڵاودەكرێنەوە، هەرگیز ناتوانن رووی راستییەكان بشارنەوە بە ئاراستەی پلانی پەرەپێدان،ئەوان دەیانەوێت میللەت بگەوجێنن، بەڵام وا پێویست دەكات كە هەموو هاوڵاتییەكی عیراقی بگاتە ئەو راستییەی كە تواناكانی هەرێمی كوردستان لە بواری بەڕێوەبردن و چارەسەركردنی گرفت و ئاریشەكانی ئابووری زۆر بەرزن بە بەراورد لەگەڵ پلانەكانی بەغدا كە لای هەمووان ئاشكرایە هەرێم بوودجەكەی زۆر كەمتریشە لەبەرامبەر ئەو بوودجە خەیاڵییەی بەغدا كە نازانرێت چۆن و لەچیدا خەرج دەكرێت.
من لەم خوێندنەوەیەمدا بۆ رەوشەكە لە عیراق دەتوانم پەنجە بخەمە سەر هەندێ هۆكار لە رەوتی پەیوەندییەكان كە خۆیان لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:
1- لە رووی دەستووری و یاساییەوە، دەبوایە هەموو دامەزراوە دەستوورییەكان بە تایبەتی هەمواركردن و دەركردنی یاساكانی ئەنجومەنی ئیتیحاد تەواو بكرابایە.
2- لە رووی سیاسییەوە پێویست بوو رێز لە رێكەوتننامە ئیمزاكراوەكان بگیرابایە تاكو متمانە لە نێوان لایەنەكان بگەڕێتەوەو ئەوانەش سزا بدرێن كە هۆكاری راگرتن و جێبەجێ نەكردنیانن،دیسان بنیادنانەوەی سوپای نیشتمانی عیراق بە پێی دەستوورو لەبەرچاوگرتنی رۆڵی پێشمەرگەی كوردستان وەكو هێزێكی نیشتمانی لە عیراقدا لەگەڵ دابین كردنی بوودجەی تایبەتی و پێداویستییەكانی دیكە.
3- لە رووی ئابوورییەوە پێویستە چارەسەری گونجاووسەركەوتوو لەگەڵ كوردستاندابنرێن لەسەربنەمای هاوكوفی و تەواوكاری و دابین كردنی بەشە بوودجە و چارەسەركردنی كێشەی گرێبەستییە نەوتییەكان،بۆیە ئەوەی ماوە بیڵێین ئەوەیە كە نابێت پەیوەندییەكان لە چوارچێوەی كەسایەتییەكاندا چڕبكرێنەوە بەڵكو پێویستە بەسەر هەموو گرفتەكاندا بازدەین، ئەوەش ئەوە ناگەیەنێت كە هەرێمی كوردستانیش بێ كەموكوڕییە، بەڵام هەنگاوەكانی بەرەو بووژاندنەوەو پەرەپێدان هەردەم لە بەرژەوەندیی بیناكردنی دیموكراتیییەت و كۆمەڵگەیەكی سەردەمیانەو مەدەنیدایە.
* توێژەری ئەكادیمی زانستە سیاسیەكان