بۆ خوێندنەوەی بارودۆخی ئەمڕۆی عیراقی پڕ لە نەهامەتی و تراژیدیا؛ پێویستمان بە هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی مێژووی كۆنینەی نەتەوەكانی ئەم وڵاتە دەبێت، كەچوار هەزار ساڵ لەپێش زاینەوە دروست بوون. مێژوویەكی كۆنە كە پڕێتی لە ئەزموونی شارستانیەتەكانی سۆمەری و بابلی و داستانە دەوڵەمەندەكانی وەكو گلگامێش. كە تێیدا پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاو رۆشنبیری و ئابووری بووەتە كلیلی دەركەوتنی ئەو شارستانییەتانەو پەرەپێدانی.
كاتێك سۆمەرییەكان كە بەرەچەڵەك سامی نەبوون و بەكۆمەڵێك كەلتوورو نەریتەوە روویان لەعێراق كردو تێیدا نیشتەجێ بوون، خاوەنی شارستانییەتێك بوون كە لەگەڵ خۆیان هێنابوویان، ئەم نەتەوە ناسامییە، بناغەو بنەمای بەڕێوەبردنی دەوڵەتیان دامەزراندووەو لەدوای خۆیان رۆڵیان لە پێگەیاندنی شارستانیەتیی سامی بابلیدا هەبووە، چیرۆك و داستانەكانی ئەو سەردەمە پڕیەتی لەمێژووی پڕ لە پەندو عیبرەت بۆ ئەمڕۆ و دواڕۆژ، پەندو عیبرەتێك دەمانگەڕێنێتەوە بۆ خەونەكانی حەمورابی و چارەنووسی تراژیدیای گلگامێش ؛ كە دوو بۆچوون و بیرۆكەی جیاوازیان بۆ حوكمڕانی هەبووە، حەمورابی بەدوای بەدیهێنانی ئەو خەونەوە بوو كە چۆن ببێتە پاشایەكی راستەقینەو زیندوو، ئەوەبوو لەگەڵ بڵاوكردنەوەی یەكەمین یاسای مەدەنی، توانی نهێنیی سەركردەیەكی راستەقینە ئاشكرا بكات، بەپێچەوانەشەوە گلگامێش كە دەیویست بەهێزو تاكڕەویی دەسەڵاتی خۆی بچەسپێنێت. دوو حاڵەتی جیاوازە لەحوكمڕانی كە ئەمڕۆ عێراقییەكان كەوتوونەتە بەردەم عەقڵانیەتی حوكمڕانی و تراژیدیای بەڕێوەبردنی دەسەڵاتی تاكڕەویی .
عێراقی ئەمڕۆ كەوتۆتە ژێر تارمایی كەلتوورێكی كۆنی بەجێماوی لووت بەرزی و خۆبەزلزانی، بەمەش سەركردە سیاسیيەكانی بەغدا كەوتوونەتە ناو هەڵەیەكی مێژووییەوە كە هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكان بەشێوەی عەقڵانی نادەن، ئەمەش واقیعێكی ناخۆشی دەركەوتنی دەسپێكی دیكتاتۆرییەتەو بە ڕوونی دەردەكەوێت، لەقەیرانی خراپی دابەشكردنی دەسەڵات و سامان لەنێوان ناوەندو هەرێم و دابەزاندنی دەسەڵاتەكان بۆ خوارەوەدا، ئێستا بەرپرسیارێتی لەغیابی بەشداریكردنی زۆرینە لەپرۆسەی سیاسی و ئابووری ونبووەو هاووڵاتی هەست بەغوبنێكی گەورە دەكات و پێی وایە سەرجەم پرۆسەكە بووەتە تەنیا پرۆسەیەكی بەڵێن و قسەی بێ بنەمای بێ جێبەجێكردن، تەنانەت تاكە ڕێگای مانەوەی عێراق بەیەكپارچەیی و دادپەروەریی زۆر دوورە، كە بەبڕوای زۆربەی شارەزایان تەنیا ڕێگایەك بۆ مانەوەی عێراق بەیەكپارچەیی بە بەدیهێنانی پرۆسەی پەرەپێدانی ئابووری و خۆشگوزەرانی بۆ هەمووان دەبێت . سەركردایەتی بەتواناو كارا پێویستە تەركیز لەسەر خەڵكی بكاتەوە؛ هەروەكو چۆن لە2005 دا جۆی ئۆنس لەكتێبێكیدا كە باسی لە كیمیای سیاسەت دەكرد جەختی لەسەر ئەوە كردەوە: (گرنگ نییە سیاسەتمەدار وەكو حاكمێك چۆن بیر دەكاتەوە بۆ ئەوەی كاریگەری لەسەر خەڵك بكات، بەڵكو گرنگ ئەوەیە داواكارییەكەی خەڵك چییەو جێبەجێی بكات؟).
عێراق كەوتۆتە بارودۆخی میللەتانی دوای شەڕو خەڵكی لەهەموو بەڵێن و قسەكان بێزاربوون و كەوتونەتە بارودۆخێكی ناهەموارو ناخۆشی پڕ لەكێشمەكێشی سیاسی و پارت و نائارامی و كوشتن و فڕاندنی هاووڵاتیان. مێژوو وەڵامی ئەو پرسیارەمان دەداتەوە كە بۆچی دەسەڵاتە سیاسیەكەی بەغدا نەیانتوانیوە تۆویی چڵە گەنمی ئاڵتوونی دیموكراتیەت بچێنێت؟ تاوەكو خەونە بچووكەكانی خەڵكی لەدابینكردنی خزمەتگوزارییەكان ببێتە واقیع، لەكاتێكدا خەونی گەیشتن بەئارامی و خۆ بژێوی و دابینكردنی خۆشگوزەرانی نەهاتەدی و، كوشتن و رفاندن و تیرۆرو هەژاری و بێكاری و نەخۆشی جێگای ئومێدەكانی كردەوە و لەژێر پاڵەپەستۆی هەڵاوسانی نرخەكان ئومێدی خەڵكە دەرامەتە دیاریكراوو مامناوەندییەكان لەباربران.
دەكرێت قەیرانەكانی عێراق بۆ سیاسەتمەدارەكانی بگەڕێنینەوە، كە سیاسەتمەدارانی دەستڕۆیشتووی عیراق لەدەوڵەتی مەركەزی و تاكڕەوێتی لەحوكمدا، خاوەنی كەلتوورێك بۆ پێكەوەژیان و لێبووردەیی و تێڕوانینێك نین بۆ قبووڵكردنی بەرامبەرو كردنەوەی دەرگای گفتوگۆو دیالۆگ بۆ چارەسەركردنی گرێكوێرەكان هەروەكو چۆن حەمورابی پەیڕەوی كرد. ئەمە لەكاتێكدا ناوەڕۆكی دیموكراتیەت لەبنەڕەتێكی ئاینییەوە هاتووە، كە دەنگی میللەت پەیامی پێغەمبەرەكانە لەخواوەندەوە پێیان دراوە، بیرۆكەی شۆڕشی فەرەنساش لەم تێڕوانینەوە وەرگیراوە. بەواتا دەنگی میللەت دەنگی راستەقینەیەو نیزام و دادپەروەرییە، بەمشێوەیە نەبوونی دادپەروەری كۆمەڵایەتی هۆكاری زۆربەی كێشەو تەحەدییەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئەمنییە لە عێراق دا، تەنانەت كێشەكان و ململانێیەكانی بەغداش لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەو روانگەیەوە هاتووە، كە كەلتوورێكی مەركەزی و تاكڕەوی وا لە عێراقدا هەیە قبووڵی هاوبەشی و فیدرالیەتی نییەو ڕێگایەكی دووری لەبەردەمدایەو تروسكایی دادپەروەری كز دەبێتەوە، بیرۆكەی فیدرالیەت كە لەكوردستاندا سەریهەڵدا تا بیرۆكەی كۆنی بەسەرچووی مەركەزییەت كۆتایی پێبهێنرێت، بەپێچەوانەوە عیراقی بەزۆر پێكەوە لكێندراوی هەرسێ پارچەكە لەیەكتر دەبنەوەو لەدوارۆژدا بەیەكپارچەیی نامێنێتەوە.