ئەگەر سەیری مێژووی كۆن و نوێی عیراق بكەین بۆمان دەردەكەوێت فەرمانڕەوایان كە ستەم و چەوساندنەوەیان دەرحەق میللەتان پەیڕەوكردووەو نكۆڵیان لە ویست و خواستەكانی گەل كردووە چییان بەسەرهاتووە، ئەوەی جێگەی سەرنج و تێڕامانە تا ئێستا لە مێژووی كۆن و نوێی عیراق فەرمانڕەوایەك بە ویستی گەل هەڵنەبژێردراوەو پابەند نەبووە بە ئازادیی و بەرژەوەندیی گەلەكەیان، بەڵكو یان بە بۆماوەیی یان بەكودەتای سەربازی و پیلانگێڕی و كوشتنی فەرمانی ئەوانەی پێش خۆیان بە هەموو شێوەیەك جڵەوی دەسەڵاتیان گرتۆتەدەست.
ئەگەر گەل هەلهەلەی بۆعەبدولكەریم قاسم لێدابێت و دەست نیشانی كردبێت بۆ بەردەوامبوونی سەركردایەتی كردنی شۆڕشی گەل دژی حوكمی پاشایەتی،بەڵام دانایی و دیدی دیموكراتی و هۆشیاریی بە بەرپرسیارێتی لەدەستداوە تایبەت بە گواستنەوەی حوكم بۆ كۆمەڵگەی مەدەنی و گەڕاندنەوەی سوپا بۆ سەربازگەكانیان و دەركردنی دەستورێكی دیموكراتی و ژیانێكی پەرلەمانی و شارستانی و بەپیرەوەهاتنی بەرژەوەندییەكانی گەلی كورد و لە هەمان كاتیشدا شەڕێكی زۆری سیاسیشی بەرپاكرد بێ ئەوەی گوێ بە گەل بدات، ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی هاوپەیمانیی كۆنەپەرستی بە هاوكاریی لەگەڵ كۆمپانیا مۆنۆپۆڵەكانی نەوت بۆ رووخاندنی بە كودەتایەكی سەربازیی خوێناوی لە شوباتی 1963دا كە لە ئاكامدا بەدەستی فاشیە بەعسییەكان و ناسیۆنالیستە شۆڤینییەكان گیانی لەدەست دا.
بەڵام نووری مالیكی بە حەزو ئارەزووی ئیران و هەڵبژاردنی لەلایەن شیعەكانەوە و بە رەزامەندیی ئەمریكا و بێ دەنگیی هێزە دیموكراتییەكان و هەڵوێستی گشتیی وڵات گەیشتۆتە سەرۆكایەتیی وەزیران.
مێژووی عیراق پێمان دەڵێت كە فەرمانڕەوایانی عیراق یان بەدەستی ركابەرو پیلانگێڕانەكانیانەوە كوژراون یان بە دەستی گەلی ستەملێكراو، تاكە فەرمانڕەواش كە عیراقی بەجێ هێشت و نەكوژرا عەبدولرەحمان محەمەد عارف بوو،كە یەكێك بوو لە ئەفسەرانی ئازادیخواز و ناسیۆنالیست كە دوای مردنی عەبدولسەلام محەمەد عارفی برای بە رووداوێكی گومانلێكراوی فڕۆكە لە ساڵی 1966 و بە سازش و هاوسەنگی لە نێوان هێزە ناسیۆنالیستەكانی ناسری، جڵەوی حوكمی گرتەدەست، عەبدولرەحمان محەمەد عارف دیكتاتۆر نەبوو،بەڵكو كەسایەتییەكی ئاشتیخوازبوو، هاوكات بە كردەنی فەرمانڕەوای عیراق نەبوو، چونكە حوكم كردنی بەدەستی كۆمەڵێك سەربازی ناسیۆنالیستی شۆڤینی بوو كە بۆ سەرۆكایەتی كردنی دەوڵەت هەڵیانبژاردبوو، دواتر كودەتایان لەسەركردو دەسەڵاتیان قۆرخ كرد، دواتر ئەوانە كوژران لەگەڵ ئەو سەركردە سەربازییە ناسیۆنالیستانە، بە شێوازی جیاجیا لە ناوەوەو دەرەوەی وڵات.
زۆربەی ئەو فەرمانڕەوایانەی بە درێژایی سەدان ساڵی رابردوو حوكمی عیراقیان كردبوو خەڵكی ئەو وڵاتە نەبوون، بۆیە بەزەییان بە خەڵكدا نەدەهاتەوە،بەڵام كاتێك بۆ هەندێ رەخسا حوكمی عیراق بكەن میللەت چاوەڕوانی ئەوەی دەكرد بە دانایی و عەقڵانیەت و بەرپرسیارێتییەوە حوكم بكەن دوای ئەو هەموو ساڵە پڕ لە نەهامەتی و ستەم و چەوساندنەوە،بەڵام ئەوانە دژی گەلەكەیان هەڵگەڕانەوە بە پێچەوانەوە تا پێیان كرا ستەمییان كردو برسێتی و هەژاری و چەرمەسەرییان بۆ هێنان، دیارە میللەت بەرپرسیار نییە لەو دیاردە نەرێنییە لە ژیانی كۆمەڵگە و فەرمانڕەوایەكانیدا بە درێژایی ئەو چەند سەدەیەی رابردوودا تا بەمڕۆ دەگات،بەڵكو پێوەندییەكانی بەرهەمهێنانی بەرلە سەرمایەداری و دابونەریتی كۆنی كۆمەڵایەتی و عەشایری كە ناوەندێكی فیكری سیاسی و كۆمەڵایەتی هێنایە ئاراوە كە ئەو جۆرە فەرمانڕەواو بەرپرسانەی لێ پەیدابن و بەم شێوەیە رووبكەنە ستەم و سەركوتكردن و پاكتاوكردنی گەلەكانیان.
سەرەڕای ئەو پەندو دەرسە بەسوودانەی مێژووی دێرینی عیراق پێشكەشی ئەو ستەمكارانەی كردووە،بەڵام وا دیارە زۆر سوودیان لێ وەرنەگرتووە،بەڵام هەركاتێك ستەمكار گەلی چەوساندبێتەوە دۆخێكی كوڵان و هەڵچوون یان بە ڕاپەڕینی میللی كە لە سەردەمی پاشایەتی روویدا، یاخود بە بەرپاكردنی شۆڕش بۆ رووخاندنی رژێم كۆتایی دەهات،هەروەكو لە بەهاری ساڵی 2003 بۆ یەكجاری سەدام حوسێن و رژێمی دیكتاتۆری بەعسی سەرەونگوم كرد.
گەلی عیراق ئەمڕۆ لەبەردەم گرفتێكی لەم شێوەیەو قەیرانێكی بەردەوامدایە كە هەر سێ دەسەڵات و سەرجەم كۆمەڵگە دەگرێتەوە،چونكە گەل بەدەست نەبوونی دامودەزگای دەستووری و راستەقینەو سیستەمێكی تایفی و دوور لە هۆشیاریی و هەست كردن بە یەكسانی و ئازادی دەناڵێنێت، لە زیاتر لە وتارێكمدا ئاماژەم بە بارودۆخی ناهەمواری گەلی عیراق كردووە كە كەوتۆتە ژێر باری ترس و تیرۆرو كوشتن و گەندەڵی دارایی و دواكەوتن و نەبوونی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان، هەروەها بوونی ململانێی تایفی و ناكۆكی لەسەر دەسەڵات و تائێستاش یەك هەنگاو بە ئاراستەی چارەسەركردنی گرفت و كێشەكانی هاووڵاتیان لە هەژاری و بێكاری و بوونی جیاوازییەكی زۆر لە نێوان دەوڵەمەندو چینی هەژارو مامناوەند نەهاوێشتراوە لە وڵاتەی كە خاوەن سامانێكی دەوڵەمەندەو بە ئاشكراش هەندێ گیرفان و بانكەكان لە خێروبێری ئەم وڵاتە پڕدەكەن و بە بەرچاوی گەلی ستەملێكراوەوە سامانی ئەم وڵاتە پەخشان و تەخشان دەكەن،هاوكات نابێت ڕۆڵی وڵاتانی دەوروبەر پشتگوێ بخرێت لە توندكردن و قووڵكردنەوەی قەیرانی حوكم و بارودۆخی گشتیی ناوخۆ كە راستەوخۆ یان بە هەر شێوەیەك بێت دەست لە كاروباری ئەم وڵاتە وەردەدەن، ئەم هۆكارانە بارودۆخەكە بە ئاڕاستەیەكدا دەبەن كە راپەڕینێكی سەرتاسەری و گشتگیر بەرپابێت و گەل بە خۆیدا بێتەوەو عیراق لەم رەوشە نالەبارە رزگاربكات، ئەو دروشمانە بەرزبكاتەوە كە ئامانج و ئەركەكان دەپێكن هەروەكو لە 25ی شوباتی ساڵی2011 روویدا كاتێ بژاردەیەكی سیاسیی دیموكراتیخواز داوای مافی رەوای گەلیان كرد و دژی دابەشبوونی تایفی و گەندەڵی دارایی و بەهەدەربردنی سامانی نەوتی وڵات و بەردەوام نەبوونی كارەبا وەستانەوە.
هەموو بەڵگەكانی واقعی ئێستای عیراق ئەوە دەردەخەن كە چی دیكە میللەت بەرگەی ئەم هەموو ستەم و نادادپەروەرییە ناگرێت و بە كردەوەش خەریكە وردە وردە گەرم دەبێت دوای ئەوەی بۆی دەركەوت كە ستەم ئەگەر بەردەوام بوو وڵات زیاتر كاول دەكات،ئەگەر بێ دەنگییش بەردەوام بوو ئەوا میللەت هەرگیز قبوڵی نابێت،ئەگەرنا تا كۆتایی دەبێت هەر مل بۆ داخوازی و ستەمی ستەمكاران شۆڕبكات و دووچاری كارەسات و مەینەتی ببێتەوە.
ئەو خۆپیشاندانە جەماوەرییە تازەیەی شارەكانی عیراقی گرتۆتەوە تا دێت فراوانترو گەورەتر دەبێت، ئامانجی خۆپیشاندەران بریتییە لە گۆڕین و دابین كردنی ئازادی و دیموكراتی و جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت و هەرسێ دەسەڵات بەتایبەتیش سەربەخۆیی و بێلایەنیی دادگا،هاوكات ئازادیی زیاتر بدرێت بە هەندێ دامودەزگای جێبەجێ كردنی وەكو بانكەكان و كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان،هەروەها بۆ هەوڵ و كۆششی زیاتر لە پێناو بەرەوڕووبوونەوەی كێشەو گرفتەكانی وڵات كە ناكۆكی نێوان حكومەتی ناوەند و حكومەتی هەرێمی كوردستان قووڵتر دەكاتەوە،هەمدیس بۆ دیاركردنی دیدێكی روون لە هەمبەر مەینەتییەكانی میللەت لە هەژاریی بەرفراوان و بێكاریی ئاشكراو و داپۆشراو،هاوكات بۆ دیدێكی عەقڵانییەت و پیادەكردنێكی دروستی ستراتیجییەتی پەرەپێدان وپلانە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان چ كورت خایەن یان درێژخایەن و دوور بۆ چارەسەركردنی گیروگرفتەكانی دواكەوتوویی و نەبوونی پیشەسازی و تازەكردنەوی شێوازەكانی كشتوكاڵ و ئاودێری و پەرەپێدانی دەزگاكانی گەیاندن و هاتوچۆو وزەی كارەباوكەمكردنەوەی هاوردەكردن و رێكخستنی سەرجەم بازرگانیی ناوخۆو دەرەوە،بەڵام لە بەرامبەردا دەبینین كە دەسەڵاتدارانی عیراق و هەندێ لە زووڕناژەنەكانیان دەیانەوێت ناووناوبانگی خۆپیشاندەران لەكەداربكەن،جارێك بە بەعسی و جارێك بە تێكدەرو ئاژاوەگێڕ تۆمەتباریان دەكەن،بەڵام ئەو خۆی چاك دەزانێت كە ئەوەی بەعس دەحەوێنێتەوەو سیاسەتی ناعەقلانی و نادانایی پیادە دەكات خودی دەسەڵاتە،كە هەمیشە هەوڵ دەدات تۆوی دووبەرەكی و ململانێی سیاسی لە نێو ڕیزەكانی گەلدا بچێنێت و هەموولایەنەكان لەو ناكۆكی و كێشمەكێشەوە بگلێنێت،لە باتی ئەوەی بە پیر داخوازییەكانی گەلەكەیەوە بێت، بەهەموو شێوازێك خەریكە ستەم و نادادپەروەری و سیاسەتی پەراوێزخستنی پێكهاتەكانی عیراق پیادە دەكات، بەڵام ئەوی لێرەدا گرنگە ئاماژەی پێ بكرێت ئەوەیە كە ئێستا قۆناغی گۆڕانكارییە دیموكراتییەكانە و لەسەر هەموو هێزە پێشكەوتنخوازو دیموكراتیخوازەكان پێویستە ئاڵای خەباتی ئاشتی و ئازادی و بنەماكانی بەیەكەوە ژیان و ئاشتی و برایەتی و تەبایی بەرزبكەنەوە بۆ گۆڕینی ئەو واقیعە تاڵەو دروستكردنی هاوپەیمانێتیی نیشتمانی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی داهاتوو كە دەرئەنجام كاریگەریی ریشەیی لە سیستەمی دەسەڵات و حوكم بێنێتە ئاراوەو سەرەتایەكی تازە بۆ ژیانی میللەت لە ئازادی و یەكسانی و دادپەروەری بنیاد بنێت.