ئێمەی موسڵمانان بەشێكین لەبەشەرییەت و بەبەشێكی پێشكەوتووش دادەنرێین، چونكە ئاینەكەی ئێمە شارستانیەتە، واتا گەربێتوو خەڵكان و نەتەوەیەكی تر هەبێت و پێشكەوتوو بن و تەمەنی شارستانیەتەكەیان چەند سەدەیەك بێت و لەدوای سەردەمی گەشەسەندنی ئەوروپا گەشەیان كردبێت، ئەوا ئایینی ئیسلام هەر لەو كاتەوەی قورئانی پیرۆز بۆ پێغەمبەرمان (د.خ) هاتە خوارەوە پەیامی شارستانیەتی لەخۆگرتبوو بەوەی پێویستە مرۆڤ وەكو مرۆڤ بژی، واتا مرۆڤ وەكو خۆی بڕوانێتە مرۆڤەكانی تر، خودای گەورەومیهرەبان لەم قورئانەدا دایناوە هەرچی مرۆڤە كەرامەتی هەیە(لقد كرمنا بنی أدم)، كاتێك مرۆڤی دروستكرد ئازادی داوەتێ، بەهای ئازادی لە ئیسلام دا لەپێش هەموو بەهایەكەوەیە.
لە ئیسلام و هەموو ئاینەكانی دیكەشدا لەهەموو شت پیرۆزتر ئازادی ئاینییە، لەخودی ئایین تۆ ئازادی (لااكراه فی الدین)، مادام لەخودی ئاین كە پیرۆزترین شتە تێیدا مرۆڤ ئازادە، ئەوە دەبێت مرۆڤ هەر ئاینێك هەڵبژێرێت (فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فالیكفر). بەمشێوەیە مەسەلەی حسابكردن لەگەڵ مرۆڤ نابێت لەسەر حسابی ئاین بێت، چونكە خودای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا لێپرسینەوەی مرۆڤی لەسەر ئاین بۆ خۆی هێشتۆتەوە، هەروەكو چۆن ئێمە لەقەزا لەزانستی یاسایی پسپۆرایەتی دادەنێین، كە هەركەسێك پسپۆرایەتی خۆی هەیە، هەروا بەنسبەت ململانێ یا هەر جیاوازییەكی تر لە ئاییندا ئەو مەسەلەیە تایبەتە بەخودای گەورەو میهرەبانەوە، تەنانەت گەورەترین كەس بە بیروباوەڕی ئێمەو بگرە بەبیروباوەڕی خەڵكانی تریش كە ئیسلام نین و توێژینەوەو شارەزاییان لەسەر مێژووی ئیسلام و پێغەمبەرەكەیان كردووە، محەمەدی پێغەمبەرمان (د.خ) لە ڕیزی یەكەمی هەرە كەسایەتییە گرنگ و گەورەكانیان داناوە، ئەو پێغەمبەرە (د.خ) خۆشەویستەی خوا جیاوازی نەكردووە لەمامەڵەكردن لەنێوان ئەم ئایین و ئەو ئایین، خودای گەورە بەپێغەمبەرەكەی دەڵێت ئیشت ئەوەیە تۆ خەڵكی تێبگەیەنیت كە ئەمەیە ڕێگای ڕاست – ئیشی تۆ ئەوە نییە ملی بگریت و زاڵبیت بەسەریدا(فذكر انما انت بمذكر لست علیهم بمسیطر) ئەگەر كافیریش بوو(فیعذبه الله)، بۆمان نییە ئێمە ئازاری بدەین، لە حسابكردن، جیاوازی ئایین پێوندی بە دنیا نییە بەڵكو بە رۆژی قیامەتەوە هەیە. لەكەناڵەكانی راگەیاندن باس لە لێبووردەیی دەكرێت، ئێستا لە دنیادا لێبووردەیی باس ناكرێت و كاتی بەسەرچووە، ئەمڕۆ باس لە ئازادی بیروڕا دەكرێت، باس لە ئازادی ئاین دەكرێت، واتا خەڵكی و بەشەرییەت قۆناغی لێبووردەییان تێپەڕاندووە گەرچی لێبووردەیی بەمەسەلەیەكی بنەڕەتی دادەنرێت، چونكە پێویستە هەموو لایەك لە یەكتری ببورێت، ئێستا ئێمە مافمان نییە لە كریستانەكان یا ئێزیدییەكان ببورین، چونكە گوناهیان نەكردووە، ئێمە چی مافێكمان بەسەریانەوە هەیە كەسەكانی ناو ئاینێك چۆن هەڵسوكەوت دەكەن و كارو كاسبی و بۆنە ئاینەكانیان بەڕێوەدەبەن، یا كەسانێك لەناو ئەو ئاینەدا بەیاسا مۆڵەتی كاسبی و كارێكیان وەرگرتووەو سەرپێچییان لەیاسا نەكردووە، لەشەریعەتی ئیسلامدا ئەوەی موسڵمان نییە مافی هەیەو ئەركی دەوڵەتە ئاسانكاری بۆ بكات، من لێرەدا نامەوێت باسی باشی و خراپی بكەم لەناو كەلتووری كوردەواریدا زۆر شت هەیە پێویستە بەئاگایی و وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بەڵام بەنسبەت ئاینەوە ئەو كەسە مەسیحی یا ئێزیدیە ئازادە، لە فیقهی ئیسلامیدا هاتووە گەر بێتوو گەر مەسیحیەك مریشكێكی هەبوو موسڵمانێك مرداری كردەوە، پێویستە قەرەبووی بدەیتەوە بە پارە یا مریشكێكی تری بۆ بكڕیتەوە، تەنانەت گەر بێتوو بەرازێك هی مەسیحیەك بوو مردارت كردەوە پێویستە موسڵمانەكە قەرەبووی مەسیحەكە بكاتەوە، چونكە ئەو مافی خۆیەتی سوود لەو بەرازە وەربگرێت و بیخوات، پێویستە وشەی لێبووردن بەو شێوەیە پێناسە نەكرێت كە تۆ ئاغایت و ئەو بەندەیەكی بەر دەستەو شتێك بەكەیف و رەزامەندی تۆ ناكات تۆ لێی ببوریت، هەر بۆیە وشەی لێبووردن پێویستە بگۆڕین بۆ لێبووردنی بەرامبەر، لەئاینی پیرۆزی ئیسلامدا خەڵكی هەمووی وەكو یەك وایە بەتێڕوانینی دنیایی لە قیامەتیش دا (انا اكرمكم عند الله اتقاكم).
ئەوەی لە زاخۆو چەند شوێنێكی تری بادینان ڕوویدا نەك ڕووداوێكی نامۆ بوو بەكۆمەڵگای كوردەواری، بەڵكو نامۆ بوو لەگەڵ ئیسلام دا. ئیسلام 1300 ساڵە حوكم دەكات (نابێت بڵێین خەلیفە نەما واتا ئیسلام حوكم ناكات)، لە كوردستان و عێراق ئەوەی حوكم دەكات موسڵمانە، هەندێكیان وا تێگەیاندووە ئەگەر خەلیفە نەبوو واتا ئیسلام نییە، نەخێر مادام دروشم و شەریعەتی ئیسلامی هەیەو خەڵكی دەچێتە مزگەوت و بڕوای هەیەو ئازادە بۆنە ئاینییەكانی ببات بەڕێوە، واتا ئەوەی حوكم دەكات موسڵمانە، بەڵام كاتێك ئاینی پیرۆزی ئیسلام تێكەڵ بە حزبایەتی و سیاسەت دەكرێت، دەبینیت گرفت دروست دەبێت و هەندێك لەمەفهوومەكان دەشێوێنرێت، هەركەسێك موسڵمان نییە ئازادە، نابێت ئازاری بدەیت، تۆ بڕوانە ئەو كۆمەڵگایانەی كێشەی ناخۆیی و ئاڵۆزی تێدەكەوێت چۆن ڕوودەدات، هیندستان بووزی و مەسیحی و موسڵمان و سیخی تێدا دەژی و ئێستا بارودۆخەكە ئاساییە بگرە برایەتی و پێكەوە ژیانیان هەیە، تا ئەو كاتەی ئاین تێكەڵ بەسیاسەت دەكرێت و تائیفەیەكی تووندڕەو لەلای بووزی یا مەسیحی یا ئیسلامەكان دروست دەبێت و فیتنەگێڕی و ئاشووب دەنێنەوە،لەوێ تەنیا ئیسلامی سیاسی نییە بەڵكوو مەسیحی سیاسی و بووزی سیاسیش بوونی هەیە، لێرەدا دادپەروەری ون دەبێت ئەو دادپەروەرییەی شەرعی خوایەو دژ بە توندوتیژی و لێدان و ئازاری بەرامبەرە. من لە هۆشیاری نەتەوەكەم دەترسم چونكە ئەو دیاردە ناشرینەی ڕوویدا لەنێوان حكومەت و حزبەكانەو میللەت ڕۆڵی نییە، پێویستە میللەت هاوار بكات و ڕێگای فیتنەگێڕی نەدات، كە دەرئەنجامەكەی بەخراپ بەسەر میللەتە مەزڵومەكە دەشكێتەوە، من هەرگیز بڕوا ناكەم حزبەكان زیانیان لێبكەوێت، زیانمەندی سەرەكی خودی میللەتە، حزبە سیاسیەكان سەرقاڵی بەدەستهێنانی دەنگی زیاترن بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو، باوەڕم بەوە نییە لەبەرنامەو پڕۆگرامی حزبێكی دیاریكراوەوە ئەمە بەبەرنامەڕێژی ئەنجام درابێت، چونكە لەبەرژەوەندی ئەویشدا نییە، بەڵكو لەبەرژەوەندی توندڕەوەكانە..
ئیسلامی سیاسی لە كوردستان ژینگەیەكی دروست كردووە، كە هەندێك لەو مامۆستا ئاینییانەی سەر بە ئیسلامی سیاسین وتارەكانیان توندن بەو ئاڕاستەیەی خەڵكی توندوتیژ بكەن، لە كەوتنەوەی رووداوێكدا تەنیا نزیكەی 100 كەس ئاگاداری ئەو بەرنامەیەیە ئەوی تر ئارەزووی لە پشێوی و نانەوەی توندوتیژی هەیە كە دوورە لەكەلتووری كوردەوارییەوە، ئاژاوەو پشێویەكانی نێوان موسڵمان و قیبتیەكان لەمیسر ئەو دوو لایەنە نەیان كرد، كەسانێك ئاژاوەكەیان گەرم كرد بەو نەفەسەی كە نانەوەی پشێوی و ئاژاوە خۆشە. ئەم حاڵەتە لە هیندستان و میسرو عێراقیش هەیە، بەڵام لەناو كۆمەڵگای كوردستانی نەبووەو نامۆیە، ئەو شەڕە قێزەوەنەی لەنێوان شیعەو سونەكان روویدا گەرچی لە ڕاگەیاندنەكان بەتەواوەتی رانەگەیەنرا بەڕاستی شەڕێكی قورس و قێزەوەن بوو، سەدان كەسی لەهاووڵاتی سیڤیل و منداڵ و ئافرەت و پیری تێدا بووە قوربانی، جاری وا هەبوو كەسێك ناوی عەلی یا حەسەن یا حوسێن بووایە دەكوژرا لەوێ ناوی عومەر هەر شەفاعەتی نەبوو، باشە ئەمە چ مەنتیق و سیاسەت و ئاینێكە، ئەوەی بەناوی ئیسلامەوە روودەدات تەنیا دەمارگیری و توندڕەوییەو ئاینی پیرۆزی ئیسلام دوورە لەم ڕووداوانەوە، چونكە دەمارگیری و توندڕەوی راستیەكانی تێدا ون دەبێت، ئەمەش بەدڵی هاووڵاتیان نییە، ئێستا لە زاخۆ بە هەركەسێك دەڵێیت ئەمە شتێكی باش بوو كە روویدا لەوەڵامدا نەك هەر بەباشی نازانێت بەڵكو قێزەوەنی دەكات، تەنیا بەدڵی ئەو كەسانەیە كە مێشكیان شۆراوەتەوەو فێری توندوتیژی و خوێنڕشتن و دەمارگیری كراون، تەنانەت ئەوانەش خۆیان نازانن بۆ غەسلودەماغ كراون. ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خەڵكێك هەیە موسڵمانە، بەڵام ئاشنا نییە بە حەقیقەتی ئیسلام و پیرۆزی ئەو ئاینەو ڕێزگرتنی بۆ بەشەرییەت، ئەو وا تێیان گەیاندووە ئیسلام ئەوەیە خوا حوكم بكات، لەكاتێكدا خوا خاوەنی هەموو گەردوونەو كەس نایبینێت، بۆیە كاتێك دەڵێن حوكمی خودایە واتا حوكمی فڵان كەسە كە بەناوی خوا قسە دەكات، ئەوەی بەناوی خوا قسە دەكات ئالێرەدا حوكمەكەی دەبێتە هی مرۆڤ، كاتێكیش حوكمەكە بووە هی بەشەرو بۆ بەرژەوەندی خۆی خەڵكەكە دەهێنێتە ناو ئاینەكە كە خۆی ئارەزوویەتی و هەركاتێك بیانەوێت و بۆ هەرمەبەستێكی بەرژەوەندی بێت ئاڕاستەی بكات و بەهەڵەیان ببەن.
لە زەمانی ئیمامی عومەر كە یەكێك بووە لەدادپەروەریترین كەس كاتێك دراوسێكەی دەیخواردەوەو جارێك ئیزعاجی كردووەو ئیمامی عومەر دەیزانی بەراستی موسڵمان نییە و هەڵیكوتایە سەری و سەیری كرد دەخواتەوەو سەرقاڵی مەی خواردن و سەما لە ماڵیدا دەكرێت، حەزرەتی عومەر پێی وت: ئەوە ئاشكرام كردی لەوەڵامدا بەعومەری وت راستە بەڵام من گوناهێكم كرد تۆ سێ گوناهت كرد، قورئان دەڵێت سیخوڕی مەكە تۆ سیخوڕیت بەسەر منەوە كرد، قورئان پێت دەڵێت بێ مۆڵەتدان نابێت بچیتە ماڵی كەسێك كەچی تۆ بێ مۆڵەتدانی من هاتی، هەر بۆیە حەزرەتی عومەر هیچ قسەی لەگەڵ نەكردو دانوستاندنی لەگەڵ كردو بەجێی هێشت، ئەو هەڵینەكوتایە سەری تا ماڵی بسووتێنێ. حزبە ئیسلامیەكانی كوردستانیش هەموو ئەو ڕاستیە دەزانن و دەزانن شەرع چۆنەو نەیوتووە ئازاری خەڵك بدات، بەڵام هەندێك لەمامۆستایانی ئاینی كە سەر بەوانن بەناوی وەعزو ئامۆژگاری خەڵك هاندەدەن، شێوە وتارێك پێشكەش دەكەن كە مەترسی بۆ سەر موسڵمان و كۆمەڵگا و نەتەوە هەیە، چونكە زۆربەی جار ئەو موسڵمانە وەك ئەو مامۆستایە شارەزا نییەو تێناگات و بەشێوەیەكی تر پەنگ دەخواتەوە لەناخیدا كە دواتر رەنگە توندڕەوی لێبكەوێتەوە، كە دەرئەنجامی هاندان و پڕكردنی ئاینی بەتایبەت لای گەنجەكان كە وا تێدەگات هەر شتێكی پێی وترا ئیتر تەواوەو پێویستە هەڵوێست بۆ جێبەجێكردنی وەربگرێت بەو شێوەیەی كە هاندراوە بیكات.
بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردە نامۆیە كە تازەیە بەكۆمەڵگاكەمان و مەترسی زۆر گەورەی لێدەكەوێتەوە، پێویستە یاسای بۆ دانرێت و دەربچێت، چونكە هیچ تاوانێك نییە گەربێتوو بەیاسا سزای بۆ دانەنرێت، بۆ نموونە پێشتر یاسایەك نەبوو بۆ سزادانی تیرۆریستان چونكە ئەو كات كاری تیرۆر نەبوو، هەربۆیە یاسایەك دانرا بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو تاوانە نائاسایی و مەترسیدارە كە هیچ ئامانجێكی نییە تەنیا تێكدان نەبێت، ئەم جۆرە هاندانەش كە لە زاخۆ ڕوویدا دەركەوت هەروا لە خۆڕا نەهاتووە و تەنانەت كۆتایشی نەهات، بەڵكو چووە مێشكی خەڵكانێكەوەو بووە كردەوەو چووە قۆناغی تێكدەرانەو نانەوەی پشێوییەوە بۆیە پێویستە لێرەدا ڕابگیرێت و یاسای بۆ دانرێت، لەم عێراقە 4000 ساڵە یاسا دانراوە واتا كەس مافی نییە بەدەستی خۆی تۆڵە بسێنێتەوە دژی خۆی یا دژی كۆمەڵگاكە یا هەر گرووپ و لایەن و بیروباوەڕێك، موسڵمانەكان (ینهون عن المنكر) واتا هەر شتێك خراپ بێت و زیانی هەبێت بەموسڵمانەكە دەڵێت بەڵام ئەگەر مەسیحی بێت هیچ پێوەندی پێوە نییە، نەوتراوە (یقمعون المنكر). كێشەی ئەو توندڕەوییە ئەوەیە هەمووی بەتاڵ نییە واتا بێ بنەما نییە، بەڵام بنەماكە راستەقینە نییە، چونكە نە لە قوڕئاندا ئاماژەی پێدراوە نە لە سونەتی صەحیحدا لە فوقەها باس كراوە.
كەوتنەوەی گرفتەكانی زاخۆو بادینان و كەوتنەوەی توندوتیژی ئاینی بۆ ئەوە گەڕاوەتەوە كە بەرپرسانی پێوەندار هەڵسەنگاندنی پێش وەختەیان نەبووە، بە بیروڕای من نە دەسەڵاتی سیاسی نە مامۆستا رووناكبیرەكان و دڵسۆزەكان پێشبینی ئەوەیان نەبووە كە ئەم وتارانەی ئەوان دەیڵێن ڕۆژێك دەبێت دەقۆزرێتەوەو دەبێتە كردەوەو نزیكیشە، من پێش ساڵێك لەگەڵ مامۆستایان و زانایان وتوومە كە خەڵكانێك هەیە وا خراونەتە مێشكیانەوە كە بێ دەنگ بن بەرامبەر فرۆشتنی هەر شتێكی خراپ یا دیاردەیەك ئە وا وەكو ئەوان موحاسەبە دەكرێت، هەربۆیە بەبۆچوونی ئەوان پێویستە بچێت لایببات، ئەم رووداوانەی دوایی دەریانخست كە كەسانێك هاندراون و گەیشتوونەتە قۆناغی تیرۆر، ئەوەی روویدا ڕاستە خۆشبەختانە كوشتنی لێنەكەوتەوە، بەڵام خوێنی تێدا ڕژاو بریندارو زیانمەند هەبوو گەر تیرۆر ئەمە نەبێت ئەی چی تیرۆرە.
ئومێدەوارم بەهەموو لایەك خزمەتی نەتەوەو ئیسلامی پیرۆز بكەین و خەسڵەتی ئاشتیخوازانەو بۆچوونی شارستانیەتمان بۆ ئیسلام بپارێزرێت، كەسێكیش پێی ناكرێت بڵێت یەك خوێندنەوە بۆ ئیسلام هەیە، بەڵام بۆ ئەو خوێندنەوەیە هەڵبژێرین كە وڵاتەكەمان تێك دەدات و دژی مرۆڤایەتییە، خوێندنەوەیەك بۆ ئیسلام هەڵدەبژێرین كە لەگەڵ خودی قورئاندایەو دوورە لەو خورافیاتانەی بۆ مەرامی سیاسی دروست كراوە.


* سەرۆكی كۆرپەندی هزری ئیسلامی لە هەرێمی كوردستان