بەپێی بۆچوونی زۆربەی ئوستادەكانی زانستی سیاسەت، سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا (سیاسەتێكی نارۆشن و تەمومژاوییە) هۆكاری هاتنی ئەم سیفەتەش لەبەر ئەوەیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا دەوڵەتێكە لە شێوازێكی تایبەتی،بەپێی بۆچوونی تۆژەری فەرەنسی مەكسیم لۆفایفر كە لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا) ئاماژەی پێكردووە،ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەسەر ئاستی رەهەندی مێژوویی و جوگرافی و ئیقلمی دەوڵەتێكی ئیستسنائیە، شارستانییە بەڵام، سەبارەت بەوەی پەیوەنداریش بەهێز و تواناكانی، كە پرۆفیسۆر لۆفایفر پێیوایە هێزێكی لە رادەبەدەری هەیە، دیسان هەر ئیستسنائییە.
بۆیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، ئەو وڵاتەیە كە لەنێو ئەم هەموو ئیستسنایانە گەشەی كردبێت، ئەوا كارێكی سروشتیشە،كە سیاسەتەكانی بە تایبەتیش سیاسەتی دەرەوەی، سیاسەتێكی دەگمەن و هەڵكشاو بێت، ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەو دەرەنجامەی : هەڵكشانێك كە بەرگەی هێزی ئەمەریكا نەگرێت، یان وەك بیرمەندی ستراتیژی ئەمەریكی (برژنسكی) دەڵێت: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا یەكەم دەوڵەتی سەركەوتووە لە مێژوودا و ئەگەرێكی زۆر هەیە دواینیشیان بێت.
ئەم هەڵكشانە گەشەكردووەی ئەمەریكا، ئێستا لەگەڵ چەند ئاستەنگێك پێكدادانیان دروستكردووە، لەوانە:
1- تیرۆر
2- چۆنییەتی بونیادی دیموكراتی لە وڵاتە نادیموكراتییەكاندا.
3- چۆنییەتی سەلماند بۆخۆی كە usa تەنیا زلهێزە لە جیهاندا (وەك پرۆفیسۆر هنتگتن وەسفی كردووە)
4- ئەو تەنگژە ئابوورییە جیهانییەی ئێستا كە ماوەی ساڵێكە دەستی پێكردووە.
5- سیاسەتی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (بە تایبەتیش لە عێراق و ئەفغانستان) .
بەمجۆرە دەبینن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا (بە تایبەتی دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد، گەورەترین زلهێزە بێ ركابەر، بەڵام دیسان بێ ئەوەی ئاراستەیەكی هەبێت)، هەر بۆیە ئێستا رووبەڕووی تەحددایەكی گرنگ بۆتەوە ئەویش ئەوەیە: دەبێت لەم قۆناخەی ئێستادا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا چ رۆڵیك بگێڕێت؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم تەحددیە، هەردوو سەرۆكی ئەمریكی (جۆرج بوشی باوك 1989-1993) و(بیل كلنتۆن لە 1993-2001) هەوڵیاندا بە شێوەیەكی موعتەدیل هێزی ئەمەریكا بەكار بهێنن، بەڵام (جۆرج بوشی كوڕ لە (2001- 2009) ئەم هێزەی بەشێوەیەكی دیكە بەكارهێنا: بەكارهێنانێكی لەرادەبەدەر بۆ گێڕانەوەی پابەندبوونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بە كاروباری نێودەوڵەتییەوە(واتە لە بەكارهێنانێكی گونجاو نەرمەوە بۆ لە رادەبەدەر) ئەم ئاراستە (توندڕۆ و لەرادەبەدەرەش) دەیەوێت جەخت لە هێزی سەرتاپاگیر بكاتەوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاستەنگ و رێگرانەی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدان، لە گرنگترین ناوچەی ئەو گۆڕەپانەشدا: كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە.
لە راستیدا بایەخی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی بنەڕەتی دەگەڕێتەوە بۆ هۆكاری پترۆڵ . كۆمپانیاكانی ئەمەریكا لە ساڵی 1938ەوە كە ئیمتیازی حەسریان لە سعودیە وەرگرتووە، بایەخ بە وەبەرهێنانی پترۆلیان داوە.
بەڵام لە چوارچێوەی ئەم بایەخدانە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا هەوڵیداوە پێكەوەگونجان لە نێوان بەرژەوەندییەكانی و هاوپەیمانە ستراتیژییەكانی دروست بكات، پەیوەندییەكی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابمەزرێنێت، بە تایبەتیش لە نێوان دەوڵەتانی عەرەبی، توركیا ئیسرائیل، ئێران.
وادەردەكەوێت ئەمە ئەو ئاستەبێت كە ئیدارەی تازە بە سەرۆكایەتی ئەمەریكا بیەوێت پێی بگات.
ئەم ئیدارەیە درۆشمی گۆڕانی بەرزكردۆتەوەو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەستی كردووە بە جێبەجێ كردنی، ئەمەش بەڕێگەی پیادەكردنی پێڕەوێكی تازە لە سیاسەتی دەرەوە ، بۆ ئەوەی ئەو شوێن پیەی خۆی دابكوتێتەوە، كە لە ئاكامی دەستێوەردانی (ئەوجا ئەفغانستان بێت یان عێراق) لە قەنادویەتی.
پرۆفیسۆر جۆزیف نای بە سیاسەتە تازەیە رێنمایی دەكات ناوی لێناوە هێزی نەرم (Soft Power).
* ئایا ئەم پێرەوەی نایلێنراوە هێزی نەرم چییە؟
ئەمە جۆرێكە لە سیاسەت كە لەگەڵ ژینگەی دەرەوەی دەوڵەت مامەڵەی پێدەكرێت و هۆكاری سەركەوتنە لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، میكانزمێكی كاریگەرە بۆ بەدیهێنانی مەبەست و ئامانجەكان و بەرێگای سەرنجڕاكێشانەوە،(بەتایبەتی سەرنج راكێشانی رۆشنبیری) نەك لەرێگەی هێز و زۆرەوە.
پرۆفیسۆر نای جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كاتێك دەركەوت سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، لە دیدی ئەوانی دیكەدا مەشروعە، ئەوا هێزە نەرمەكە فراوان دەبێت، لێرەدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ماوەیەكی دووردرێژە ئەمەریكا زۆر هێزی نەرمی هەیە لەوانە:
- بەرنامەی(ئازادییەكان) ی سەرۆكی ئەمەریكی رۆزفیلت بۆ ئەوروپای دوای شەڕی دووەمی جیهانی.
- ئەو گەنجانەی ئەوروپا كاتێك لەپشت دیوارە ئاسنەكانەوە گوێیان لە موزیكی دەنگی ئەمەریكا و ئەورپای ئازاد دەگرت.
- ئەو قوتابییانەی چین كە لە گۆڕەپانی (تیانانمین)خۆپیشاندانیان دەكرد پەیكەری ئازادی ئەمەریكایان بەدەستەوە گرتبوو.
- گەنجەكانی ئێران بەشێوەی نهێنی سەیری كاسێتی ڤیدیۆی ئەمەریكیان دەكرد.
- سەرنج راكێشان بۆ بەهاكانی دیموكراتی لیبرالی.
ئیدارەی سەرۆك ئۆباما هەوڵدەدات، تێروانینێكی جیاواز و راشكاوانە سەبارەت بەنیەتی خۆی بۆ هەنگاو هەڵگرتن بۆ سیاسەتێكی جیاواز لە سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك بوش پیشان بدات، هەوڵدەدات سیاسەتێك دابرێژێت كە گۆڕان لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكادا دروست بكات،(ئەمە وەك لەو گوتارەی ئۆبامادا دەركەوت كە ئاراستەی گەلی ئێرانی كرد). بەڵام لەم هەموو هەوڵانەی بۆ گۆڕانكاری دەیدا، ئامانجی بنەڕەتی وەك خۆی دەمێنێتەوە كە ئەویش چاكسازی و بە دیهێنانی بەرژەوەندی باڵای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، كە بریتین لە:
- ئامانجی ستراتیژی (رەهەندی سیاسیی و سەربازی)
-گەرەنتی رۆشتنی نەوت (رەهەندی ئابووری) بە تایبەتیش لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە یەدەگی نەوتی دەگاتە 612 ملیار بەرمیل لە كۆی یەدەگی نەوتی جیهانی كەدەكاتە 1372000بەرمیل.
- بەها رۆشنبیرییەكان(بەهای لیبرالی و دیموكراتی).
شرۆڤەكاری ئەمەریكی (كلارك) پێی وایە سیاسەتی هێزی نەرم كاریگەرییەكی زۆر زیاتری لە هێزی رەق بە ئەمەریكا بەخشیووە بۆ هاوسەنگی هێزی تەقلیدی، هەربۆیە هێزی نەرم (كۆمەڵێك توخمی سەرنجڕاكێش لە خۆی دەگرێت)لەوانەیە ئەگەر ئەمەریكا بە شێوەیەكی باش بە كاری بهێنێت دوژمنایەتی و دووركەوتنەوە هەڵبگێڕێتەوە.
هەربۆیە پرۆفیسۆر نای جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەمەریكا لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی رۆمانییەوە تائێستا لە هەر لەدەوڵەتێكی دیكە بەهێز تربووە، بەڵام دیسان ئەمیش وەك (رۆما)ی ئەو هێزە نییە تێكنەشكێت، یان رووبەرووی پەككەوتن نەبێتەوە، هەربۆیە ئەویش ئەگەری ئەوەی هەیە رووبەرووی هێرش ببێتەوە لەلایەن ئەوانەی پرۆفسیۆر ناوی لێناون (بەربەرە تازەكان) . هەر بۆیە پرۆفیسۆر نای رێنمایی دەدات كە پێڕەوی سیاسەتی نەرم بكرێت، ئەم هێزە نەرمەش 3 سەرچاوەی هەیە كەبریتین لە:
- بەهای رۆشنبیری
- بەهای سیاسی
- سیاسەتی دەرەوە
بەمجۆرە سیاسەتی نەرم كۆڵەگەی گرنگی سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكایە پشت بە شێوازە دەبەستێت:
_ شێوازی رەفتار سەرنجڕاكێشان،.
- بەهاكان،رۆشنبیری، سیاسەتەكان، دامەزراوەكان.
- سیاسەتە پێویستەكان : دبلۆماسیەتی گشتی، دبلۆماسیەتی دوانەیی و دبلۆماسیەتی فرەیی.
ئێستا بابزانین چۆن ئەمەریكا ئەم هێزە نەرمە بۆ مامەڵەكردنی لەگەڵ هەندێك دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەكار دەهێنێت، و چۆن وەك (گۆڕان)ێكی گرنگ دەیخاتە ناو سیاسەتی دەرەوەی (سەیری خشتەكە بكەن).
خشتەی هێزی نەرم
1- توركیا
ئەمەریكا بەرەو توركیا جوڵاوە، بەڵام جوڵانێكی ئیجابی، توركیا لەزەمانی ترۆمانەوە لە كۆتایی جەنگی دووەمی جیهانییەوە و لە دامەزراندنی پەیمانی باكوری ئەتڵەسییەوە تا ئێستا، هاوپەیمانێكی دێرینی ئەمەریكایە و پێگەیەكی تایبەتی لە سیاسەتی ئەمەریكا و هۆكارێكی كاریگەر بووە لە سیاسەتی ئیحتواداو لە ئێستا بەدواوەش كلیلی گەیشتن دەبێت بە ئاسیای ناوەڕاست (ئازەربایجان . كازاخستان، توركمانستان) كە هەردوو پرۆژەی نەوت وگازی تێدایە، لە هەمانكاتدا توركیا بە هاندانی ئەمەریكا رۆڵێكی (چاودێر) بۆ هەوڵەكانی ئاشتی لە ناوچەكە دەگێڕێت،(وەك نموونەیەك لەمبارەوە: رۆڵی لە دانووستاندنەكانی نێوان ئیسرائیل و سوریا بەشێوەیەكی ناراستەوخۆ، ئامادەباشیەكەی بۆ میانگیری نێوان ئەمەریكا و ئێران، میانگیر لە مەسەلەی فەلەستین و ئێستا لە عێراقدا) لە پێناوی پارێزگاری بە سەقامگیری ئەم وڵاتە، ئەمەریكا هانی دەدات كە بچێتە رێزی دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپاوە، بەڵام لەبەرامبەرداو بەپێی بۆچوونی تۆژەر لۆفایفر ئەمەریكا هانی كورد نادات بۆ سەربەخۆیی.
2- ئێران
ئەو جوڵانەی ئەمەریكا بە ئاراستەی ئێران، جوڵانێكە لە ئاستێكی بەرز و هەوڵیشدەدات ئاكامەكەی ئیجابی بێت،(ئەمە لەگەڵ ئەوە هەتا ئێستا ئاكامێكی ئەوتۆی نەبووە).
ئێران كە یەكێكە لە دەوڵەتە دەوڵەمەندەكانی پترۆڵ، هەتا ساڵی 1979،بەهێزترین هاوپەیمانی ئەمەریكا بووە، لەدوای رووخانی شاوە لە 1979 بۆتە دوژمنی ئەمەریكاو لە سەردەمی جورج بوشی كوڕدا خراوەتە لیستی تەوەرەی شەڕەوە، ئەم پەیوەندییە دوژمنایەتییە درێژەی هەبووە هەتا رووخانی رژێمی عێراق لە ساڵی 2003،دوای ئەمە قۆناخێكی دیكەی رووبەرووبوونەوە دەستی پێكرد، ئەمەش لە ئاكامی هەڵكشانی نفوز و دەستێوەردانی ئێران لە كاروباری ناوخۆی عێراقداو هەوڵە فاشیلەكانی ئەمەریكا بۆ گێڕانەوەی سەقامگیر لە عێراقدا.
بەڵام بە هاتنی سەرۆك ئۆباما پشوویەكی بە ئەمەریكادا بۆ ئەوەی چاو بەسیاسەتی خۆی لەگەڵ ئێراندا بخشێنێتەوەو كاربكەن بۆ ئەوەی كەشوهەوایەكی تازە بۆ پەیوەندی تازە لەگەڵ یەكتری بكەنەوە.
لەم قۆناخەدا ئەمەریكا هەوڵدەدات، لانی كەم ئێران لەم مەسەلانەدا بێلایەن بكات:
_ رێڕەوی چۆنییەتی پەرەپێدانی هێزی نیوكلیاری ئێران.
- دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆی عێراق.
- دەستێوەردان لە ئەفغانستان،.
- دەستێوەردان لەمەسەلەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەراست بۆ نموونە لوبنان.
بەمجۆرە ئەمەریكا هەوڵدەدات بەرێگەی پێرەوكردنی هێزی نەرم، ئێران بە لای خۆیدا رابكێشێت بۆ ئەوەی وەك هاریكارێك ببێتە ناو ئەو هەوڵانەی پەیوەندارن بە بەدیهێنانی ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەكە لەگەڵ پارێزگاریكردن بە بەرژەوەندی هەردوولا لە هاوكێشەكەدا.
3- عێراق
ئەمەریكا لە عێراقدا بە شێوەیەكی دینامیكی ئاست بەرز و ئیجابی دەجوڵێت، بەڵام هەندێك مەترسی سلبیشی هەیە (لەوانە دەستێوەردانی ئێرانی)
پاش ئەوەی رێككەوتنی ئەمنی نێوان عێراق و ئەمەریكا لە 1/1/2009 كەوتە واری جێبەجێكردنەوە، ئەمەریكا هەوڵدەدات هەتا ئەوپەڕی بۆ كەمكردنەوەی پابەندبوونە سەربازییە راستەوخۆكانی و كار بۆ ئەوە دەكات پێڕەوی هێزی نەرم بكات بۆ چەسپاندنی پێگەی خۆی لە عێراق و بەستنەوەی بەرژەوەندییە باڵاكانی ئەم وڵاتە لە رووی سەربازی و سیاسیی ئابورییەوە (عێراق یەدەگێكی نەوتی زۆری هەیە دەگاتە 112 ملیار بەرمیل)، بەم ئاراستەیە هەوڵەدات لە میانەی هێزی نەرم كێشە ناوخۆییەكانی عێراق چارەسەربكات، لەم بوارەشدا هەندێك پێشكەوتنی بەدەست هێناوە، بەتایبەتی لە:
- جێگیركردنی ئاستێك لە ئاسایش هەتا ئاستێكی ماقووڵ و پەسەند.
- بەهێزكردنی ناوەندی حكومەتی فیدراڵی لە بەغدا.
ئێستا ئەمەریكا هەوڵدەدات ئەو رێوشوێنانە بگرێتە بەر بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەستێوەردان بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكان (لە ناویاندا مەسەلەی كەركوكیش)، بۆ ئەوەی عێراقێكی بەهێز وەك دەوڵەتێكی گرنگ لە ناوچەكە بەدیبێت و ئاراستەكانی ئەمەریكا جێبەجی بكات.
بەمجۆرە ئەمەریكا لەم قۆناخەدا هەوڵدەدات بەرێگەی هێزی نەرم بەرژەوەندییە باڵاكانی مسۆگەر بكات لە چوارچێوەی جیهانێكی زیاتر سەقامگیریدا، بەمەش (هێزی نەرم) وەك فاكتەرێكی گۆڕاوی گرنگ و بەهێز ودینامیكی هاتۆتە ناو سیاسیەتی نێو دەوڵەتییەوە.