بۆ تێگەیشتن لە بارودۆخی ئێستای ئابووریی كوردستان پێویستە:
- پرۆسە سەرەكییەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی كارتێكەر، لەبەرچاو بگیرێن.
- ستراكچری گرینگ و بڕیاردەری وەك گۆڕانی دێمۆگرافیك و لێكەوتەكانی لەبەرچاو بگیرێت، هاوكات ئاكتۆرە گرینگەكان دەستنیشان بكرێن.
لە كۆتاییدا پێشنیارێك فۆرمولە دەكرێت، نەك سەبارەت بەوەی كە چ بكرێت، بەڵكوو زیاتر لە سەر ئەوە كە چۆن بیر بكرێتەوە.
بەستێنی سیاسەتی ئابووری
لە سەر عەرزی واقیعدا، ژیانی ئابووری، سیاسی و ژیئۆپۆلیتیك لەیەك گرێدراون، هەموویان ئاوێنەی ئەوی دیكەن. بۆیە دەبێ چوارچێوەیەكمان هەبێ، تاكوو وەك پێوەر بتوانین ئەمانەی رێكبخەینەوە. بەم واتایە كە پێویستیمان بە پێوەرێكە. ئەم پێوەرە چییە؟ ئەمە پرسیارێكی جددییە.
ئەم پێوەرە هیچی دی نییە، جگە لەو پێوەرە كە واقیعی ژیانی دنیای ئەمڕۆی پێ پێناسە دەكرێت، ئەوەش مۆدێرنیتەیە، ئەمەش مۆدێرنیتە نەك بە تەنیا وەكوو پرۆسەیەكی سۆسیۆلۆژیك، بەڵكوو لە هەموو لایەن و تایبەتمەندی خۆیدایە.
لە موناقیشەی ئێمەدا، مۆدێرنیتە لەم دوو خاڵەدا چارەنووسسازبوونی خۆی دەردەخات:
یەكەم: لە پاراستن و بەهێز كردنی ژیئۆپۆلیتیكی كورددا.
دووهەم: لە رێكخستنەوەی ئابووریدا.
كە هەر دوویان ئینتێر ریلەیتێت و بە یەك گرێدراون. یەك لە لایەنە بەرچاوەكانی سیستمی مۆدێرن كە زەروورە هەتبێت، بریتییە لە ئابووریی بازاڕ، ماركێت ئێكۆنۆمی، ئەم خاڵە كۆنكرێتەی مۆدێرنیتەیە و پێوەندی بە كوردەوە هەیە و پێویستە خاوەن ستراتیژییەك بین بۆ چەسپاندنی ئەم خاڵە.
با بزانین ماركێت ئێكۆنۆمی چییە و چۆن پێناسە دەكرێ؟
یەك لە تایبەتمەندییەكانی ئابووریی بازاڕ، بریتییە لە مێژووی پڕ لە شكست و هەستانەوەی ئەم تەجروبە مێژووییە.
ئابووریی بازاڕ سەرمایە كەڵەكە دەكات بۆ وەگەڕخستنەوەی دووبارەی بەرهەمهێنانی سامانی تازە لە بەستێنێكی پڕ لە رەكەبەرایەتیدا.
سەرمایە كەڵەكە دەكات، بۆ ئەوەی كە وەگەڕخستنەوە دووبارە بكات. مەبەست بەرهەمهێنانی سامانی تازەیە –كۆنتێكست، لە بەستێنێكی پڕ لە رەكەبەرایەتیدا.
سێ پرۆسەی ركەبەرایەتی
ئێستا با بزانین حاڵی ئێمە چییە و مێژووی نزیكمان چیمان بۆ دەردەخات؟ لێرە دا باس لە سێ پرۆسەی ركەبەرایەتی دەكەین.
یەكەم:، ركەبەرایەتیی كورد لەگەڵ بەغدا كە جەوهەرەكەی بریتییە لە پوول و پوش، لەبەر جێگیرنەبوونی سیستم و ژیانی مۆدێرن لە كۆنتێكستی ژیانی ئێمە لە وڵاتی عێراقدا، دەستكەوت دێت و دەڕوات و ئەم كێشمەكێشە هەر بەردەوامە.
دووهەم: ركەبەرایەتی لەنێوان كورد و وڵاتانی جیراندا، كە لە بەر «ترانزنەشناڵ»بوونی، واتە «سنووربەزێن»بوونی، كورد پرۆسەی ركەبەرایەتییەكی ستراكچرال و ریشەیی لە نیزامی ناوچەكەدا هەیە.
سێیەم: ركەبەرایەتیی نێوخۆیی كوردە، كە ئەمەیان زۆر گرینگ و چارەنووسساز و جێی بایەخی ئێمەیە.
ریشەی ئەم ركەبەرایەتییە جگە لە خیلافاتی سیاسیی ئەحزاب لە دەیەكانی رابردوودا، پێوەندیی بەو پرۆسەیەوە هەیە كە لە دوای ١٩٩١ـەوە دەستی پێكردووە.
حكومەتی ناوەندی لەژێر زەبری هاوپەیمانان كوردستان چۆل دەكات، پانتاییەكی بەرچاو دەكەوێتە دەستی كورد، كورد دەبێ دەزگای حوكمڕانیی جێگرەوەی برۆكراسیی بەغدا لە كوردستان بونیاد بنێت، كوردستان لە نەتیجەدا رووبەڕووی چەندین پرسیار دەبێت..
كێ ئەم كارە بكات؟ كێ سەرۆكایەتی ئەم پرۆسەیە بكات؟ ئەمانە دەبنە پرسی سەردەست لە سیاسەتی كوردیدا.
لەم رۆژەبەدواەوە پرۆسەی كۆمكردنەوەی نفووز بە هەموو واتایەكی خۆیەوە دەست پێدەكات، لە پرۆسەی ئەم كۆكردنەوەی سەروەت و سامان و نفووز و دەسەڵاتەدا شەڕی ناوخۆمان هەیە، سیستمی پەنجا بە پەنجامان هەیە و.. هەتا دوایی، كە ئێوە باشتر لە من دەزانن، بەڵام نەتیجە چییە؟ نەتیجەی گرینگ كە دەبێ وەریبگرین، ئەوەیە كە پرۆسەی كۆمكردنەوەی دەسەڵات، پێویستە وەك سەرەكیترین پرۆسەی كۆمەڵگەی كوردی چاوی لێ بكرێت و گشت پرۆسەكان و پرسەكانی دیكە لەژێر سەردەستیی ئەم پرۆسەیەدا ببیندرێن و شی بكرێنەوە.
سێ خاڵی گرینگ سەبارەت بەم پرۆسەیەوە هەن:
یەكەم: پرۆسەی ئەكیومولەكردنی سەرمایە و دەسەڵات بەشێكی سرووشتییە لە گەشەی میللەتان لە دەستپێكی سەرهەلێنانیان لە ژێردەستییەوە، گشت میللەتانی دیكەش بەم جۆرە بوون، بە گشتی ئەو پرۆسەیە لە دەستپێكی خۆیدا لە سەر زەمین و بەستێنێكی بێ یاسا، یان لاواز لە رووی یاساییەوە ئەنجام دەدرێت.
دووەم: میللەتانی سەركەوتوو ئەوانەن كە لە دوای ماوەیەك جێگیركردنی ئەم پرۆسەیە لە نێو چوارچێوەیەكی یاساییدا دەكەنە ئەجێندای سیاسەتی خۆیان و لە ناو كۆمەڵگەی خۆیاندا هاوفیكرییەك لەم رووەوە پێكدێنن.
خالی سێیەم: ئەوەی ئەم خاڵە لە خاڵەكانی دی گرینگتر دەكات، ئەوەیە كە ئەم خاڵە دەرگای نفووزی بۆ نەیاران دەكاتەوە. نەیاران دەستیان دەگاتە نێو مەیدانی كردەی سیاسیی كورد، كورد نابێتە ماستر و ئاغا و دەستڕۆیشتوو لە سەر خاكی خۆی و مەیدانی كردەی سیاسیی خۆیدا.
ئەم نفووزی بێگانەیە رێگا نادات كە سیاسەتی كوردی بتوانێ پرۆسەی كۆمكردنەوەی دەسەڵات بخاتە نێو چوارچێوەیەكی یاساییەوە، ئەم نفووزە خۆی دەبێتە كۆسپێكی گەورە لە سەر رێگای ریفۆرم، ئەوەی پێدەگۆترێ، -ئینیستیتوشنال ریفۆرمز.
لێرەدایە كە ژیئۆپۆلیتیك و مۆدێرنیتە بۆ ئێمە گرینگ دەبێت، لەبەر ئەوە كە ریفۆرمی باری یاسایی بۆ دامەزراندنی سیستم گرینگە، دامەزراندنی سیستم بۆ پشتیوانیی دەرەكی مەرجە، بۆیە بە دابینكردنی ئەم دووانەیە كە ئێمە دەتوانین پرسی رزگاریی خۆمان پێش بخەین.
پێوەندیی مۆدێڕنیتە و ئابووری
حاڵەتی دووەم كە مۆدێرنیتە گرینگبوونی خۆی نیشان دەدات، بازاڕ و ئابووریی وڵاتە، بۆ ئەم موناقیشەیە، پێویستمان بە تێگەیشتن لە چەند چەمكی سادەیە، یەكەم چەمكی ئانترێپرێنۆێرە كە جۆزێف شامیتێر ئابووریناسی چێكی نەمساوی ئەمریكی بەم جۆرە پێناسەی دەكات:
- ئانترێپرێنۆێر بەو كەسانە دەگۆترێ كە بیرۆكەیەك لە ناو كۆمپانیاكاندا پیادە دەكەن و دەیكەن بە بەشێك لە ئابووریی گەشەی ئاست بەرز-. و دووهەم چەمكی سیكلی ئابووریی ژیان هەم لە ئاست تاك و ئیندیویددا و هەمیش لە ئاست -ئەگریگەیت- كۆ و گشتیدا.
ئەم چەمكە گرینگە بۆ تێگەیشتن لە لێكەوتەكانی دێمۆگرافیك ترانزیشن و ئەوەی كە ئەم ترانزیشنە، چ شانس و چ مەترسیمان بۆ دروست دەكات، دەبێت بزانین كە زۆرینەی دانیشتووان لە تەمەنی كاردان، یان نا. هەروەها دەبێت بزانین ئابووریی وڵات لە سەر بنەمای ئەم دابەشبوونە چی پێدەكرێ و سەرمایەگوزاریی ستراتیژیكمان دەبێ لە سەر چ بنەمایەك بێت و چۆن ستراتیژیی ئابووریی دابڕێژین.
دیمۆگرافی
لە بارودۆخێكی دیمۆگرافیكی وەك كوردستاندا، كە كۆی ژمارەی دانیشتووان زیاد دەبێت و گرینگتر لەوەش ژمارەی گەنجان و ئەوانەی لە تەمەنی كار كردندان گەشە دەكات،
سیستمی پەرەوەردە هەم گرینگ دەبێت و هەمیش خۆی دەبێتە بارێكی قورس بە سەر كۆمەڵگە و ئابووریدا و رێكوپێككردنی ئەم كەرتە خۆی تەحەددایەكی مێژوویی و گەورەیە لە بەردەم سیاسەتی كوردیدا.
بۆ چارەسەری درێژخایەنی بارودۆخی پەروەردە، دەبێ چاومان لە سەر بەرزكردنەوەی خواست بێت بۆ هێزی كاری خوێندەوار.
ئەم موناقیشەیە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە پەروەردە و داهاتووی پەروەردە، گرێدراوی ئابووریی وڵاتە.
پەروەردە
لێرەدا دوو خاڵمان لەم نموونانەی خوارەوە بۆ دەردەكەوێ:
لە -ژاپۆن، تایوان و كۆریا-دا خەڵكێكی زۆر روویان كردە كەرتی گشتی، بەڵام سوودیان بۆ گەشەی ئابووریی هەبوو.
لە نموونەی وڵاتانی -كورت دەئیغوار و گانا-دا ئەوانەی روویان كردە كەرتی گشتی، بوونە گرفت وبارقورسی لە سەر حكومەت و ئابووری.
كە وابوو خودی رووكردن لە كەرتی گشتی گۆناە نییە، وەكی ئەوەی ئێستا لە كوردستاندا مۆد بووە، بەڵكوو نەتیجە گرێدراوی ئەوەیە كە ئاستی پرۆداكتیڤیتیی گشتیی سیستمی ئابووری و ئیداریی وڵات بڕیاردەرە كە سەرمایەگوزاری لە سەر پەروەردە سوودی دەبێ، یان پارە لە دەریادا فڕێ دەدرێ. (لەنت پریچێت، زانكۆی هاروارد، پێداچوونەی ئابووریی بانكی جیهانی، ژمارەی ١٥).
بۆیە نەتیجە گرێدراوە بەوە كە، چەندە دەتوانین لایەنی خواست - دیمەند – بۆ هێزی كاری خۆێندەوار و پسپۆڕ بەرز بكەینەوە.
ئێستا نزیك دەبینەوە لە دەستنیشانكردنی گرفتی سەرەكیی ئابووریی وڵات، كە بریتییە لە ناهاوسەنگیی نێوان ژمارەی زۆری هێزی كار و كەمیی هەلی كار لە ئابووریی كوردستاندا.
ئەوەی ئێستا كۆمەڵگەی ئێمە و میدیا و سیاسەت تەركیزی لەسەر دەكەن، بریتییە لە قەیرانی دارایی كە خۆی زادە و نەتیجەی ئەو -قەیرانی ئابوورییەیە- كە لە نەتیجەی ناهاوسەنگیی نێوان خواست و خستنەڕووی هێزی كاردا هەمانە.
پرسیارێكی بەجێیە كە بپرسین: ئەم گرفتە بە كێ چارەسەر دەبێت؟ لێرەدا سێ ئاكتۆر دەستنیشان دەكەین، كە نەك هەر لە توانایاندایە ئەم ئەركە بەجێ بگەینن، بەڵكوو لە بەر خودی خۆیان مەجبوورن ئەم كارە بكەن و ئەوانیش بریتین لە: ئانترێپرێنۆێرەكانی(چالاكانی داهێنەری بازاڕ) خۆماڵی، حكومەت بە رێگای كۆمپانیای سەربە خۆدی خۆی، و كۆمپانیاكانی مالتی نەشنالی جیهانی.
كۆمپانیاكانی خۆمان و قەیرانی ئابووریی
جۆرەكانی كۆمپانیا: تاكەكەسی، شەریكایەتی، چەند كەسی، پشكدارە.
زۆرینەی كۆمپانیاكانی كوردستان كۆمپانیای تاكەكەسین. كەمایەسی ئەوانە بریتییە لە سەرمایەی سنووردار، توانای سنووردار، ئۆرگانیزاسیۆنی سنووردار. بۆیە ناتوانن پێداویستییەكانی بازاڕ دابین بكەن، هەر بۆیەشە كە لە بەر لاوازیی كۆمپانیاكانی كوردستان ئیمپۆرت و هاوردەكردنمان زۆرە و باڵانسی تیجاریمان زۆر ناوهاوسەنگە. لەم پێوەندییەدا، نەخشەرێگەی چارەسەر لە مەرحەلەی ئێستادا بریتییە لە پشتیوانی لە كۆمپانیاكانی شەریكایەتی.
هاوكاریی كۆمپانیاكان لە ئابووریی بازاڕدا لە سەر بنەمای متمانە دەبێت، كۆمەڵگەی كوردستان ئێستا لە توانایدایە كە كاربكات بۆ دروستكردنی متمانە لە نێوان چەندین ئاكتۆری بازاڕدا، بەڵام لەبەر لاوازیی بارودۆخی ئەنیستیتوشناڵ و یاسایی زۆر زەحمەتە كە كۆمپانیای پشكدار سەربگرێت. بەم جۆرەی ئێستا كە كار دەكرێت قەیران قوولتر دەبێت، ئەوەش بەم شێوەیەی خوارەوە روو دەدات:
-دیناری پشتئەستوور بە نەوت، هانی هاوردەكردن دەدات و ئەنجامەكەشی دەبێتە گرانی و ئەو گرانییە هێزی كاریش دەگرێتەوە، لەبەر ئەوەی كە ئەوە بە تەنیا كەلوپەل و كالاكان نین كە گران دەبن، بەڵكوو هێزی كاریش گران دەبێت.
- قەیرانی دارایی وادەكات كە حكومەت لە بیری زیادكردنی داهاتدا بێت، زیادكردنی داهاتی حكومەت پەرە بە گرانی دەدات و بە مەبەستی كەمكردنەوەی باری قورسی گرانی بە سەر خەڵكدا حكومەت دەست دەبات بۆ كۆنتڕۆلی نرخ، ئەوەش مێكانیزمی بازاڕ/ خواست و خستنەڕوو / و هەروەها ركەبەرایەتیی ئازاد لەناو دەبات.
بۆ ستراتیژییەكی سەركەوتوو چۆن بیر بكەینەوە؟
ئامانجی سیاسەتی گەشەی ئابووریمان، نە تەركیز لە سەر كەرتەكانە، نە لەسەر پلانی سەرانسەری و ستراتیژیكی گشتی، لەبەر ئەوەی كە تەجروبە سەركەوتوونەبوونی هەردوویانی ئیسبات كردوە، لە جیاتی ئەوە پێویستە بیر لە چالاككردنی بازاڕ بكەینەوە، بە رێگای وەگەڕخستنەوەی كاری تازە بە نیسبەت بازاڕی كوردستانەوە، ئەم كارە زۆر جاران خۆی چەندین كەرتان لەبەر دەگرێت. ئەمە خاڵ و هەنگاوی یەكەمە كە لە دەوری ئەوەدا دەتوانین گەشەی هێزی كاری پێویست، یاسای گۆنجاو و پرسەی فینانس چارەسەر بكەین و بە بەرنامەوە كاریان بۆ بكەین.
بۆ دەستپێكردنەوەی پرۆسەیەكی مێژوویی لەم جۆرە پێویستە ئۆرگانێكمان هەبێ كە سەرۆكایەتیی پرۆسەی دیالۆگ لە نێوان چالاكانی بازاڕ و حكومەتدا بكات.
لێرەدا تەنانەت كۆمپانیای سەربە كەرتی گشتییش بەشدار دەبێت. ئەم پێكهاتەیە دەبێتە بناغە و لایەنی هاوكار لەگەڵ كۆمپانیاكانی دەرەكی بەتایبەت مالتی نەشناڵەكان كە توانای زۆریان هەیە لە وەیدا كە پێی دەگۆترێ: گواستنەوەی هێزی كار بۆ كاری بەبەرهەمتر، -ستراكچرال چێنج-. یەكەم بەرهەمی ئەم مۆدێل كارە دەبێتە ئەوە كە هەنگاو هەڵدێنین بۆ گەشەی كەرتی تایبەتی راستەقینە.
ئەم پرۆسەیە لە بەردەوامیی خۆیدا كۆنسێنتراسیۆنی برانچی جیاواز پێكدێنێت. ئەم كۆنسێنتراسیۆنە چەند چەشنەكردن و دایوێرسیفیكەیشن مومكین دەكات، بەتایبەت هەر چەندە داهاتی سەرانە گەشە بكات، ئەم پرۆسەیە خێراتر و بەهێزتر دەبێت. ئەوكات دەبێتە ئەو كاتە كە ئێمە دەتوانین بە راستی سیستمی بانكیی كاریگەر و راستەقینە دابمەزرێنین. ئەم سیستمی بانكییە سەرمایەگوزاریی زیاتر و هەلی كاری زیاتر بەرهەم دەهێنێت و دەتوانین دیمۆكراسیی زیاتر و ریفۆرمی ئەنیستیتوشناڵی زیاتر ئەنجام بدەین.
لە كۆتاییدا
پێویستە سیاسەتمان بریتی بێ لەوەی كە پرۆسەی ئەكیۆمولەكردنی سەروەت و سامان بخەینە نێو چوارچێوەی یاساییەوە. ئەم مەترسییە دوو لایەنەیە (تەنیزمی بازاڕی نێوخۆ و لایەنی ژیئۆپۆلیتیكی) دەبێ لە كۆڵی خۆمان بكەینەوە. فۆرمی كۆمپانیاكانمان گەشەی پێ بدەین، حكومەت و لایەنی گشتی بە هیچ جۆر پشتیوانیی كاری كۆپیكردن نەكەن.
پێویستە بزانین كە گشت پرسەكانمان بە یەكەوە گرێدراون، بەم جۆرە كە، ئابووریی زیندوو، باری دارایی باشمان بۆ دابین دەكات، باری دارایی باش هێزی نیزامیی باشمان بۆ دابین دەكات و ئەو هێزە دەبێتە پشتیوانی دیپلۆماسیی كاریگەر و رۆژ لە دوای رۆژ هاوپەیمانمان زیادتر دەبێت.
بەم جۆرە دەتوانین بە هێز بین، لە بیرمان نەچێ، سەرۆك بارزانی ماوەیەك لەمەو پێش راستییەكی ژیئۆپۆلیتیكی خستە بەر دەم هەموومان.
”ئێمە لە ناوچەیەكدا دەژین كە ئەگەر بەهێز نەبین دەمانخۆن”
ئەوەی باسمان كرد، رێگای بەهێزبوونە، با - دابینكردنی هەلی كار- بكەینە دروشمی سەرەكیی كاركردنمان لە سیاسەتی ئابووریی وڵاتدا و حكومەتی كوردستان سەرۆكایەتیی ئەم پرۆسەیە بكات. ئەمە لە نەیاران زۆر ئاشكرایە، بۆیە لە سەختترین رۆژەكاندا ئامانجی سیاسەتیان نەهێشتنی قەوارەی هەرێم و حكومەتی كوردستان بوو، هەموو كوردێك و هەموو كوردستانییەك پێویستە رووی سیاسەتی لە رەوتی پێچەوانەدا بێت، نەك لاوازكردنی حكومەت.