لە ئێستادا چەندین گەل و نەتەوە هەن لە جیهاندا كە خاوەن قەوارەی سەربەخۆی خۆیان نین و دەكرێت پێیان بوترێت: «نەتەوە بێ دەوڵەتەكان» یان باشترە بڵێین «كەلتوورە بێ دەوڵەتەكان» یان «گرووپە ئیتنییە- زمانەوانییە بێ دەوڵەتەكان»، بەڵام ئەوەی سەرنج دەدرێت ئەو راستییەیە كە لەنێو ئەم گەلانەدا هەستێكی باڵا و هەڵكشاوی ناسنامەی هاوبەش بەدی دەكرێت، بەڵام لە دەرئەنجامی رووداووە مێژوییەكانەوە ئەم گەلانە نەبوونەتە خاوەنی دەوڵەتی خۆیان، تاوەكو ئەو دەوڵەتە هەڵبستێت بە نوێنەرایەتیكردنیان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و لەسەر شانۆی سیاسەتی جیهانی. كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەم نموونەی ئەم واقیعە و هەم قوربانیی دەستی داپڵۆسینی دەوڵەتە بەتایبەتی لە توركیا و عێراقی سەردەمی سەددام حوسێندا. لە هەردوو وڵاتەكەشەدا حكومەتی ناوەندی وەك توخم و پێكهاتەیەكی نامۆ لە كوردیان روانیوە.
خاكی ئەو دەوڵەتە نەتەوەییە سەربەخۆیە بۆ كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، دەكەوێتە ناوچەیەكەوە كە ئەم ناوچەیەش لانكەی كۆنترین و دێرینترین شارستانیەت و كەلتووری مرۆییە. بەڵام راستییەكە ئەوەیە كە تا ئێستا ئەم دەوڵەتە نەهاتۆتەئاراوە، رەنگە ئەمەش یەكێك لە نادادپەروەرترین حاڵەتەكان و بە دڵنیاییەوە یەكێكە لە شەرمەزاركەرترین تاوانی مرۆڤایەتی لە رۆژگاری هاوچەرخدا، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی چەند راستییەكی حاشاهەڵنەگر:
1. كورد یەكێك لە كۆنترین گەلانی ناوچەكە و یەكێك لە كۆنترین گرووپی ئیتنی و زمانەوانییە لە جیهاندا.
2. كورد گەورەترین گرووپی ئیتنی-زمانەوانیی بێ دەوڵەتە لە جیهاندا و چوارەم گەورەترین گرووپی ئیتنی و زمانەوانییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
3. كوردی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ناوچەیەكدا چڕبوونەتەوە، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە دروستكردن و داڕشتنی سنووری دەوڵەتێك كە كورد زۆرینە بێت تێیدا كارێكی سەخت و دژوار نابێت.
4. كورد تاكە گرووپی ئیتنییە لە ناوچەكەدا كە دابەشكراوە بەسەر پێنج دەوڵەتدا، بەڵام لە هەر یەكێك لەو وڵاتانەشدا لە ناوچەیەكی دیاریكراودا چڕ بۆتەوە.
5. كورد یەكێكە لە ستەملێكراوترین و چەساوەترین گرووپە ئیتنییەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
6. بە گوێرەی میساقی نەتەوە یەگگرتووەكان و پرەنسیپەكانی پەیوەست بە مافی بڕیاردانی چارەنووس لە سایەی حوكمڕانیی كۆلۆنیاڵیدا لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی، كورد شایستەی ئەوە بوو دەوڵەتی سەربەخۆی نەتەوەیی خۆی هەبێت.
لە ئێستادا، كورد لە توركیا، سووریا، عێراق و جۆرجیا و ئێران وەك كەمینەیەكی بەهێز نیشتەجێن، هەروەها لە ئازەربایجان و ئەرمینیا و تاجیكستانیش وەك جالییەكی پەرت و بڵاو دەژین. لە ئێستادا مەزەندەی ئەوە دەكرێت ژمارەی كورد بگاتە 30 ملیۆن كەس كە 11 ملیۆنیان لە توركیان ( لە سەدا 20ی دانیشتووانی توركیا) و چوار ملیۆن لە ئێران (لە سەدا هەشتی دانیشتووانی ئێران) و لە عێراقدا 2،5 ملیۆن (لە سەدا 15ی دانیشتووانی عێراق، لە سووریا 800،000 كەس (لە سەدا 8ی دانیشتووانی سووریا) و لە جۆرجیا 400،000 كەس ( لە سەدا 8ی تێكڕای دانیشتووانی جۆرجیا) پێكدەهێنن. هەروەها لە چەند شوێنێكی دیكەی وڵاتانی ئەرمینیا و ئازەربایجان و توركیا و ئێران و توركمانستان دەژین.
ڕوانگەیەكی مێژوویی
كورد بنەڕەتێكی هیندۆئەوروپی هەیە، رەچەڵەكیان دەچێتەوە سەر مێدیاكان (مادەكان) كە لە رۆژگاری كۆندا لەئارادا بوون و لای نووسەرەكانی یۆنان و نووسەرانی دیكە ناسراو بوون و لە پەیمانی كۆندا ئاماژەیان پێكراوە و لە چیای زاگرۆسەوە لە باشووری-رۆژئاوای ئێرانی ئێستاوە سەرچاوەیان گرتووە. كورد خەڵكێكی غەیرە عەرەبن و لە رۆژگاری ئێستاشدا زۆرینەیان سوننە مەزهەبن. ئەوان لە سەدەی 7دا و لە سەروەختی گەیشتنی عەرەبە موسڵمانەكاندا بوونە ئیسلام كە لەو كاتەدا عەرەبەكان بە «كورد» بانگیان دەكردن، ئەگەرچی ئەوان 3000 ساڵ پێش دەستپێكردنی پرۆسەی بە ئیسلامكردن گەیشتبوونە كوردستان. لە ئێستادا 800 هۆز و خێڵ لە كوردستاندا هەن. لە سەدەی 11دا كوردستان لەلایەن توركە سەلجوقییەكانەوە داگیركرا و 200 ساڵ دواتریش لەلایەن مەغۆلەكانەوە داگیر كرا. پێش هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانیش ئەو ناوچانەی كوردی تێدا نیشتەجێ بوون، سەر بە ئیمپراتۆرییەتی عوسمان بوون .
دوای ئەوەی بۆ چەندین سەدە لە سایەی سەڵتەنەتی عوسمانیدا ژیانیان بەسەر برد، كورد وەك موسڵمانەكانی دیكەی نێو دەوڵەتەكە هیچ ناسنامەیەكی ئیتنی فەرمی سەربەخۆی نەبوو، جگە لە ناسنامەی هاوبەشی موسڵمان بوون نەبێت. هێشتا ئەم پراكتیزە لە توركیادا پەیڕەو دەكرێت كە سەرجەم موسڵمانەكان لە رووی ئیتنی و زمانەوانییەوە بە تورك لە قەڵەم دەدرێن، كە ئەمەش بە باشترین رێگە دادەنێت بۆ چونیەككردنی ئیتنی لەنێو دەوڵەتێكی عەلمانیدا. لەگەڵ ئەوەشدا، لە كۆتایی سەدەی 19دا كوردی نێو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، بە چەشنی گرووپە ئیتنییە غەیرە توركەكانی دیكەی چوارچێوەی سەڵتەنەتەكە كەوتە ژێر كاریگەریی شەپۆلی ناسیۆنالیزم و هەڵكشانی ناسنامەی نەتەوەییەوە.
بەو پێیە كورد بە ناسنامەیەكی نەتەوەیی هاوبەشەوە – كە تەواو گەڵاڵە ببوو- پێی نایە سەدەی بیستەوە كە ئەو ناسنامەیەش لە بنەڕەتدا لەسەر بنەمای زمان و كەلتوور هاتە دامەزراندن نەك ئایین ( ئیسلامی سوننە).
یەكەم پەیماننامەی نێودەوڵەتی كە پرسی كوردی تاوتوێ كردبێت، بریتی بوو لە پەیماننامەی سیڤەر (1ی ئابی ساڵی 1920) كە بە گوێرەی ئەو پەیماننامەیە دەبوو خۆبەڕێوەبەرییەكی كوردی دابمەزرێت. هەروەها گرنگە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە شاندی كوردی لە كۆنفرانسی ئاشتیی پاریس بەشداری كرد لە ساڵی 1919دا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم پەیماننامەیە جێیەجێ نەكرا، لەبەر ئەوەی پەرلەمانی عوسمانی پەسەندی نەكرد. لەوەش زیاتر، لە دوای هەڵمەتە سەربازییە سەركەوتووەكەوە بە سەرۆكایەتی مستەفا كەمال (كە دواتر ناوی ئەتا توركی لێنرا، كە بە واتای باوكی تورك دێت) لە شەڕی یۆنان- عوسمانی (توركی) لە ساڵی 1919- 1922 رێككەوتنێكی نوێی ئاشتی واژووكرا لەگەڵ كۆماری توركیادا لە لۆزان ( 24ی تەمموزی ساڵی 1923) كە تێیدا هیچ ئاماژەیەك بە كورد نەكرا. بەڵكو بە پێچەوانەوە خاكی كورد ئەوەندەی دیكە دابەشكرا، كاتێك بەریتانیا سەركەوتوو بوو لە بەدەستهێنانی ئینیتداب – لەلایەن كۆمەڵەی گەلانەوە كە تازە لەسەر دەستی خۆیان دامەزرا بوو- بەسەر كێڵگە نەوتییەكانی موسڵەوە لە عێراقدا.
رەنگە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی سەركوتكردنی بێڕەحمانەی خەباتی كورد لە پێناوی سەربەخۆییدا بۆ ئەوە بگەڕێتەوە كە كوردستانی عێراق و ئێران دەوڵەمەندن بە كێڵگەی نەوت. یەكەم هەوڵی كورد بۆ سەربەخۆیی لە ساڵی 1924-1932 كاردانەوە بوو لەبەرامبەر ئاوێتەكردنی موسڵ و كەركووك لەنێو عێراقدا كە لەو كاتەدا عێراق لە ژێر دەستڕۆیشتوویی و كۆنتڕۆڵی بەریتانیادا بوو. دووەم شەڕ و شۆڕشی جددیی كورد لە پێناوی سەربەخۆییدا لە ساڵانی شەستەكاندا روویدا كە ئەوەش بەشێك بوو لە خەباتێكی چەكداری بەرفراوانتری نێوان ساڵانی 1958-1974 كە هۆكارەكەشی ئەوە بوو حكومەتی نوێی عێراق رێزی لە مافەكانی كورد نەگرت (كە ئەمە حاڵەتەكەش بوو لە سەرجەم ئەو دەوڵەتە دراوسێیانەی كە كوردیان تێیدا نیشتەجێ بوو).
یەكەم خۆبەڕێوەبەری نەتەوەیی: «كوردستانی عێراق»
شەڕی عێراق و ئێران لە ساڵانی 1980-1988 یەكێك بوو لە رۆژگار و رووداوە یەكلاكەرەوەكانی پرۆسەی بەرەوپێشچوونی «پرسی كورد» لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە سەرەتادا كوردی عێراق سوودیان لە شەڕەكە بینی. بەڵام هەرچۆنێك بێت، لە كۆتایی شەڕەكەدا سوپاكەی سەددام بە چڕ و پڕی چەكی كیمیایی لە دژی كورد بەكارهێنا، بەتایبەتی لە مانگی ئازاری ساڵی 1988دا. دوای شەڕەكە، لەبەر ئەوەی لەلایەن هیچ هێزێكەوە نەدەپارێزران، كوردی عێراق دوچاری سەركوتكاری و دلڕەقییەكی بەربڵاو بوونەوە لەسەر دەستی رژێمی عێراق. سەركردە سیاسی و نەتەوەییەكانی كورد رووبەڕووی هەڵمەتی زیندانیكردن و ئەشكەنجەدان و هەوڵی كوشتنیان بوونەوە. لە میانەی یەكەم شەڕی كەنداو لە ساڵانی 1990-1991 جارێكی دیكە كوردی عێراق دووچاری پێكدادان بوونەوە لەگەڵ هێزە ئەمنییەكانی عێراقدا.
رۆژگاری سەركوتكردنی كوردی عێراق لەسەر دەستی حكومەتەكەی سەددام كۆتایی هات، كاتێك عێراق لە ساڵی 1991دا شەڕەكەی دۆڕاند و كوردی عێراقیش لەو كاتەوە تاوەكو ساڵی 2003 ( دووەم شەڕی كەنداو) بەهرەدار بوو لە خۆبەڕێوەبەرییەكی پارێزگاری لێكراو لەلایەن هێزەكانی ناتۆوە لە توركیا. هەر لە ساڵی 1991دا عێراق ناچار كرا بۆ ئەوەی راگەیاندنەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان قبووڵ بكات لەبارەی خۆبەڕێوەبەرییەكی نەتەوەییەوە بۆ كورد لە ناوچەكانی باكووری عێراقدا. لە راستیدا، باكووری عێراق بووە «نەوای ئارام» بۆ كورد - كە دوو ساڵ دواتر هەمان میكانیزم پیادە كرا كە ئەوە بوو سێ «نەوای ئارام» بۆ ئاوارە موسڵمانەكانی بۆسنیا-هێرزەگۆڤێنیا دروست كرا كە شارۆچكەی سێبرینتچاشی لەخۆگرت. ئەمە لە واقیعدا بە مانای ئەوە هات كە بوار نەدەدرا هێزە ئەمنییەكانی عێراق لە سەرووی هێڵی 36ـەوە بوونیان هەبێت و لە حاڵەتی پێشێلكردنی ئەم رێككەوتنەشدا هێزە ئاسمانییەكانی ناتۆ لە توركیا بەرپرس بوو لە هێرشكردنەسەریان.
ئەوەی لە دوای یەكەم شەڕی كەنداوەوە و ئەوەی لە واقیعدا دەگوزەرا ئەوە بوو دەسەڵاتی حكومەتی مەركەزی عێراق بەسەر باكووری عێراقدا داكشابوو و بگرە لەئارادا نەمابوو. ئەمەش لە بەشێكیدا بەهۆی ئەو راستییەوە بوو كە هێزە ئاسمانییەكانی ئەمریكا و بەریتانیا ناوچەی «دژە فڕێنیان» دامەزراند بۆ ئەوەی پارێزگاری لە شیعە و كورد بكەن لەبەرامبەر تیرۆریزمی سەددام حوسێندا.
یەكەم خۆبەڕێوەبەری لە مێژووی «پرسی كورددا» هاوشێوەی ئەو خۆبەڕێوەبەرییە سیاسییە بوو كە ئەلبانییە كۆسۆڤییەكان لە سربیا بەدەستیان هێنا لە ساڵانی 1974 بۆ 1988. كە لەو كاتەدا هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆكایەتی لە كوردستانی عێراقدا ئەنجام دران كە بەغدا ئیعتیرافی پێنەكرد، ئەمەش بە پێچەوانەی حاڵەتی كۆسۆڤوە كە بە شەرعی لە قەڵەم درا لەلایەن دەسەڵاتی سربیاوە. دوو پارتی سیاسی و سەرەكی لە كوردستاندا لەئارادابوون یەكێتی نیشتمانی كوردستان (ینك) و پارتی دیموكراتی كوردستان (پدك).
هەرچۆنێك بێت، كوردستانی عێراق لە رووی ئابوورییەوە كەوتە ژێر كاریگەرییەكی گەورەی ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی (ئابڵوقەی ئابووری) كە بەسەر عێراقی سەردەمی سەددام حوسێندا سەپێندرابوون.
«كۆسۆڤۆ»ی توركیا
كورد لە توركیادا دوچاری جیاكاری و سەركوتكارییەكی زۆر بۆتەوە بە بەراورد بە دەوڵەتەكانی ئێستا كە كوردیان تێدا نیشتەجێیە. كورد لە توركیا وەك كەمینەیەكی ئیتنی و زمانەوانیی ئیعتیرافی پێناكرێت كە خاوەنی زمان و كەلتووری خۆیان بن، ئەمە بە چاوپۆشین لەو راستییەی كە ئەوان یەك لەسەر پێنجی تێكڕای دانیشتیووانی توركیا پێكدەهێنن و لەگەڵ یۆنان و ئەرمەنییەكاندا كۆنترین دانیشتوانی توركیا پێكدەهێنن كە لە ئەنادۆلیا ژیابێتن و 3000 ساڵ بەرلە توركە سەلجوقییەكان لەوێ بوون، كە ئەم توركانە لە كۆتایی سەدەی 11دا هاتنە ئەو ناوچەیە.
لە راستیدا سێ هۆكاری بنەڕەتی هەن بۆ جووڵانەوەی جوداخوازیی كورد لە توركیا، كە تێیدا كورد خواست و مافی ئەوەی هەیە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی بێت، وەك یەكێك لە كۆنترین گەلانی –گرووپی ئیتنی زمانەوانی- هەم لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەم لە جیهانیشدا:
1. دواكەوتوویی ئابووریی بەرچاوی ناوچە كوردییەكانی رۆژهەڵاتی توركیا بە بەراورد بە بەشەكانی دیكەی وڵاتەكە وەك دەرئەنجامی سیاسەتێكی ئابووری و گەشەپێدانی لاسەنگ لەلایەن ئەنقەرەوە.
2. بەرهەڵستی سەرسەختانەی هەموو حكومەتە توركییەكان بۆ ئیعتیرافكردن بە بوونی كورد وەك گرووپێكی ئیتنی جیاواز كە خاوەنی زمان و كەلتووری جیاوازی خۆی بێت، ئەویش لە دەرئەنجامی سیاسەتی عوسمانی توركی بۆ چونیەككردنی سەرجەم دانیشتووانی موسڵمانی وڵاتەكە.
3. رەتكردنەوەی ئیعتیرافكردن بە پێگەی كەمینەی كورد كە-ئەم ئیعتیرافكردنە- دەبێتە هۆی ئەوەی كوردستانی توركیا ببێتە خاوەنی خۆبەڕێوەبەرییەكی نەتەوەیی-كەلتووری یان سیاسی. ئەمە لە كاتێكدا ئەم خۆبەڕێوەبەرییە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و بە گوێرەی بەیاننامەی ئاشتی سیڤەر لە ساڵی 1920ا ئیعترافی پێكراوە.
لە كۆتاییدا سیاسەتی جیاكاری و سەركوتكاری و دژەكوردی پەیڕەوكراو لەلایەن ئەنقەرەوە سەریكێشا بۆ دروستبوونی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لە ساڵی 1978دا كە هەڵسا بە گرتنەبەری شەڕی گەریلایی وەك ئامرازێك بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی. ئەنقەرەش لە روانگەی سیاسیی خۆیەوە پەكەكەی وەك رێكخراوێكی ناشەرعی و تیرۆریستی ناساندو بانگەشەی ئەوەی كرد كە ئەم رێكخراوە شەڕ دەكات بۆ تێكشكاندنی سیستمی یاسایی و دامەزراوەیی وڵاتەكە، ئەوەی جێی سەرسوڕمانە ئەوەیە ئەگەر لەم روانگە تەكنیكییەوە لە مەسەلەكە بڕوانین، ئەوا ئەمە بۆ سوپای رزگاری كۆسۆڤۆش راست بوو، چونكە سوپای رزگاری كۆسۆڤۆش هەمان كاری لە دژی سیستمی یاسایی و ئەمنی سربیا دەكرد لە ساڵانی نەوەتەكاندا، كەچی ئەنقەرە لە رووی سیاسی و مەعنەوییەوە پشتیوانی لێدەكرد.
هەرچۆنێك بێت لە كۆتاییدا ئەنقەرە ناچار بوو بە فەرمی ئیعتیراف بەوە بكات كورد لە رووی كەلتورییەوە پێكهاتەیەكی جیاوازە. ئەگەرچی ئەمە نەبووە هۆی ئەوەی كورد وەك گرووپێكی ئیتنی و زمانەوانی بناسرێت. بەهەر حاڵ، پرسیارە سەرەكییەكە لێرەدا ئەوەیە: چۆن دەكرێت كەلتوورێكی جیاوازت هەبێت، لە كاتێكدا زمانی جیاوازت نەبێت و تەنانەت گرووپێكی ئیتنی جیاوازیش نەبێت؟ چونكە ئەمە حاڵەتێكی بەربڵاوە كە لە بنەڕەتدا خەسڵەتە ئیتنی و زمانەوانییە جیاوازەكان ناسنامەیەكی كەلتووری جیاواز دەخوڵقێنن و ناسنامەی ئیتنی و زمانەوانی و كەلتوورییەكانیش وەك هاوواتا لێیان دەڕوانرێت، بەڵام ئەمە حاڵەتەكە نییە لە توركیا لە پەیوەندی بە كورد و چەند كەمینەیەكی دیكەی زمانەوانی و ئیتنی كە ئیعتیرافیان پێنەكراوە.
هەرچۆنێك بێت، هەر داواكارییەكی پەكەكە بۆ بەدەستهێنانی خۆبەڕێوەبەرییەكی سیاسی، یان سەربەخۆیی كوردستان لەلایەن ئەنقەرەوە رەت دەكرێتەوە. لە دەرئەنجامدا، لە ناوەڕاستی ساڵانی هەشتاكانەوە توركیا راستەوخۆ رووبەڕووی ئەو حاڵەتە بۆتەوە كە پێی دەوترێت «حاڵەتی كۆسۆڤۆ». مەبەستم ئەوەیە بڵێم كە كاردانەوەی دەسەڵاتدارانی توركیا لەبەرامبەر شەڕی دڵڕەقانەی پەكەكەدا بە هەمان شێوە دڵڕەقانە بوو لە بەرامبەر خەڵكانی مەدەنیی كورد لە ناوچەكانی شەڕدا لە رۆژهەڵاتی توركیا. ساڵانە بە سەدان چالاكوان زیندانی دەكرێن و ئەشكەنجە دەدرێن لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی توركیاوە كە لە ساڵی 1999دا سەركەوتوو بوون لە (ئەو ساڵەی كە ناتۆ دەستتێوەردانی سەربازی كرد لە دژی كۆماری فیدراڵی یوگسلافیا بە پاساوی ئەوەی رێگری لە تیرۆریزمی دەوڵەت بكەن لە دژی مەدەنییە ئەلبانییەكانی كۆسۆڤۆ) دەستگیركردنی سەركردەی پەكەكە ئۆجەلان (كە بە ئاپۆ ناسراوە) كە دادگایەكی رواڵەتی كراو سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپێندرا و دڵڕەقی دەوڵەتیش بەرامبەر كورد بەردەوام بوو. هەرچۆنێك بێت، تەنیا بەهۆی فشاری راستەوخۆی كۆمیسیۆنی یەكێتی ئەوروپاوە لە ساڵی 2002دا فشارەكانی دژ بە كورد تا راددەیەك كەم كرانەوە. واتە كاتێك بووە كاندید بۆ ئەندامێتی یەكێتی ئەوروپا، توركیا ناچار بوو یاسای لیبڕاڵی نوێ بگرێتەبەر كە بە هۆیانەوە مافی كەلتووری بە كورد رەوا بینرا و دواتر پارێزگاریان بۆ دەستەبەر كرا لەبەرامبەر زیندانیكردنی هەڕەمەكی و دادگاییكردنی سیاسیدا. بە كورتی، بۆ ئەوەی توركیا ببێتە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا، یەكێك لە پێداویستییەكان ئەوە بوو كە دەبێت هەموو هاووڵاتییەك مافی گوزارشتكردنی كەلتووری پێ بدرێت، لە نێویاندا كەمینەی سەرەكیی توركیا، واتە كورد كە بۆ ماوەیەكی دوورو درێژ لەلایەن حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی توركیاوە خەونەكانیان بۆ بنیادنانی نەتەوە سەركوتكراوە.
توندوتیژیی دەوڵەت و توندوتیژیی قەوارە غەیرە دەوڵەتییەكان
خواستی كورد بۆ دامەزراندنی دەوڵەت رووبەڕووی بەرهەڵسەتی سەرجەم ئەو دەوڵەتانەوە بووەتەوە كە كوردیان تێدا دەژێیت. لە ناوچەكەدا توركیا بە شێوەیەكی تایبەتی وڵاتێك بووە كە زۆرترین ئازاری چەشتووە بەدەست لایەنە جیاوازەكانی چالاكییە تیرۆریستییەكان و جۆرە جیاوازەكانی توندوتیژی سیاسییەوە. خەباتی دوورو درێژی جوداخوازی لە توركیا بووە هۆی لەناوبردنی گیانی هەزاران كەس و لە دەرئەنجامدا توندوتیژی دەوڵەت (یان تیرۆریزمی لەسەرەوە سەپێنراو) هاتەئاراوە، هەمان هەلومەرج لە عێراقدا لە ئارادا بوو لە سەردەم سەدام حوسێندا.
كەواتە لە رابردوو و لە ئێستاشدا دوو ئاستی توندوتیژی لە توركیادا لەبەریەك كەوتندان: توندوتیژیی دەوڵەت و توندوتیژیی قەوارەی غەیرە دەوڵەتی. بەڵام كاردانەوەكانی رۆژئاوا، بەتایبەتی ئیدارەی ئەمریكا، ئیزدواجییانە بووە، واتە تەنیا لایەنە كوردییەكە بە ئەنجامدانی توندوتیژی تۆمەتبار دەكات (پەكەكە) نەك حكومەتی توركیا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر بەراروردێك بكەین، ئەوا لە سەروەختی قەیرانی كۆسۆڤۆ 1998-1999 رۆژئاوا و ئەمریكا تەنیا باسی كردەوە توندوتیژییەكانی حكومەتی سربیایان دەكرد، نەك ئەو كارە توندوتیژانەی كە سوپای ئازادی كۆسۆڤۆ ئەنجامی دەدان. هەرچۆنێك بێت، ئەوەی زۆر سەیرە ئەوەیە هەرگیز ئەنقەرە سوپای ئازادی كۆسۆڤۆی وەك رێكخراوێك، یان گرووپێكی توندوتیژ سەیر نەكردووە، بەو شێوەیە توركیا ئەو دەرگایە لە خۆی دەكاتەوە بۆ ئەوەی پەكەكە وەك پارتێكی شۆرشگێڕی-سیاسی بناسێنرێت كە خەبات لە پێناوی ئازادیدا دەكات.
ئەوەی پەیوەندی بە عێراقیشەوە هەبێت، ئەوا سیاسەتێكی تیرۆریستی لەلایەنی دەوڵەتی عێراقی سەردەمی سەددامدا پیادە كرا كە جار دوای جار سەركوتكاری ئەنجام دەدا لە دژی كورد، بە چەشنی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال كە لە ساڵی 1982دا ئەنجامدرا ( واتە لە سەردەم شەڕی عێراق-ئێراندا 1990-1988)، هەروەها دڵڕەقانەترین كردەوەی سەربازی لە دژی كورد لە ساڵی 1988دا ئەنجام درا، كاتێك سوپاكەی سەددام حوسێن زیاتر لە 2000 گوندی كوردی وێران كرد، بەڵام بە بێ ئەوەی رووبەڕووی سزای ئەمریكا ببێتەوە، چونكە ئەو كاتە عێراق هاوپەیمانی واشنتۆن بوو لە ململانێكەیدا لە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران (شیعە) بە چاوپۆشین لەو راستییەی كە مەزەندە دەكرێت لەم هەڵمەتی جینۆسایدەدا نزیكەی 200،000 كورد كوژرابێتن.
دەرئەنجام
كێشەی كورد لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە تەنیا نموونەیەكە لەبارەی ئەوەی كە ناسیۆنالیزمی دەوڵەت چیتر نابێتەهۆی پاراستنی یەكێتی دەوڵەتەكە، هەروەك ئەوەی پێشتر ئەمە حاڵەتەكە بوو، بۆ نموونە لە حاڵەتی فەڕەنسا لە دوای شۆڕشی 1789-1794. بە دڵنیاییەوە كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە چەشنی زۆرێك لە «كەلتوورە بێ دەوڵەتەكان» یان «نەتەوە بێ دەوڵەتەكان» لە جیهاندا، وەك باسك، یان فەلەستینیەكان بەردەوام دەبێت لە خەباتكردن بۆ سەروەری و سەربەخۆیی. كوردی عێراق كە پشتیوانییان لە روخانی سەددام حوسێن كرد، لە دوای ساڵی 2003وە هەوڵی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی بۆ كوردستان دەدەن، بەڵام یەكێك لە ئاستەنگە هەرە سەرەكییەكان بریتی بووە لە بەرهەڵستی هاوبەشی توركیا و سووریا و ئێران. كە ترسیان هەیە لەوەی رەنگە كوردی وڵاتی ئەوانیش جیا ببنەوە، كە ئەمەش دەبێتەهۆی هەڕەشە لەسەر یەكپارچەیی خاكی سێ دەوڵەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەرچۆنێك بێت، راگەیاندنی جۆرێك لە سەربەخۆیی لەلایەن كوردەوە تەنیا مەسەلەی كاتە كە بەلای كەمەوە بەشێكی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش ئیعتیرافی پێدەكات بە چەشنی ئەوەی لە حاڵەتی كۆسۆڤۆدا لە ساڵی 2008 بینیمان.
لە ئێستادا، خۆبەڕێوەبەرییەكەی هەرێمی كوردستان كە سێ پارێزگاریی كوردی لە خۆگرتووە لە عێراقدا گەشەكردووترین بەشە بۆ ئەوەی ببێتە یەكەم كوردستانی سەربەخۆ.
لە كۆتاییدا، كورد لە ئێستادا شایستەی ئەوەیە ببێتە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی و سەربەخۆی خۆی، ئەویش بە گوێرەی چەند پێوەرێكی جیاواز (وەك ژمارەی دانیشتووان، توانا و سەرچاوە ئابوورییەكان، رەسەنی دانیشتووانەكەی، سەركوتكاری و .. هتد)، كە رەنگە لە زۆرێك لە دەوڵەتە بچووكەكانی ئێستای جیهانیش شایستەتر بێت، بۆ نموونە، گرووپی ئیتنی لاتڤی لە ساڵی 1991دا بووە دەوڵەتێكی سەربەخۆ (دووەم جار بوو كە سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت) ئەمە سەرەڕای ئەوەی دانیشتووانەكەی تەنیا 2،6 ملیۆن كەس بووە كە نزیكەی لە سەدا 3یان لە رووی ئیتینەوە رووسین و هیچ سەرچاوەیەكی وزەیان نیە و تەنیا چەند سەرچاوەیەكی كەمی سرووشتییان هەیە، بە بەراورد بە كورد كە ژمارەیان 30 ملیۆن كەسە.