جوگرافیایا باشوورێ کوردستانێ، هەم پەرژانە ژبۆ پاراستنا خەلکێ خوە و هەم ژی دەرگەهەکە ل هەمبەر نەیار و دوژمنان ناهێتە گرتن. پتریا ئاخا باشوورێ کوردستانێ، جهێن ئاسێ و نەپەنینە، کو جاران، کوردێن باشوور، خوە دهەمبێزا وێ جوگرافیایا ئالۆز دا دپاراست و هەڤدەم ژی، چەکێ گرانێ بەرەڤانیکرنا وان ژخوە بوو، ب رەنگەکی، کو ژسەدەمێ ڤێ یەکێ، پێشتر گۆتنا "چیا ب تنێ دۆستێن کوردانن" بەربەلاڤ ببوو، ئەڤە رویێ ئەرێنی یێ جوگرافی یێ ئاخا باشوور. ژ رویێ دی ڤە و ب تایبەت پشتی سالا ۱۹۹۱ێ و پێدا و تا نها، باشوورێ کوردستانێ بوویە نیمچە کیانەکێ سەربخوە و نها ژی هزر دپاشەرۆژا دەولەتبوونا ڤێ ئاخێ دا دهێتەکرن، دڤی روی دا، جوگرافیا پیچەکێ نەیاهاریکارە، ژبەرکو سنۆرێن باشوورێ کوردستانێ دگەل دەردووران - کو رووبەرەکێ درێژە - د ڤەکرینە و ئاڤ (رووبار و دەریا) و چیا و تا بیابان ژی، د زنجیرەیا سنۆری یا دناڤبەرا وەلاتێ مە و وەلاتێن دەردوور دا نینە، هۆسا ژی، ئەڤە بارگرانیەکە دبیاڤێ خوەپاراستنا ڤی وەلاتی دا. ئەڤ نەبوونا سنۆرێن ڤەبر، د جیهانێ دا کێشەیەک نینە، کو د هندەک وەلاتان دا، ناڤبرێن سنۆری دبیت دوو رەنگکرنا کۆنکریت، فەرش و مەرمەری ل ئەردی بیت، تۆ دشێی پێیەکێ تە د ئاخا وەلاتەکی دا بیت و پێیێ دی د وەلاتەکێ دی دا، لێ بۆ مە ل رۆژهەلاتا ناڤین و ب تایبەتی ژی بۆ مە کوردێن باشوورێ کوردستانێ، ئەڤە ئاریشەیە، چونکی سرۆشتێ ڤێ پارچەیا گۆیا زەمینە، کەسێ ب ئاخا خوە تێر نینە و دلێ هەمیان دچیتە تەپەسەرکرن و دەستوەردان د ئاخ و کاروبارێن مرۆڤێن وەلاتێن دی دا، ب تایبەت ژی، وەلاتێن هەڤسنۆر. ڤی وەلاتی سنۆرێن خوە یێن خوەرست نینە ودانانا وان ژی ب دەستێن مە نینە و ب زەحمەتە سنۆرێن خوە یێن درێژ، ب شیانێن بەردەست بگریت، مانا ڤی وەلاتی یا دگەل ئیراقێ ژی، ئاستەنگا بەرچاڤ یا نەشیانا حکومەت و پێشمەرگە و هێزێن وێ یێن ئێمناهیێ یە، کو وەکی پێدڤی چەک و ئالاڤێن هاریکار ژبۆ ڤێ مەرەمێ بدەست نەکەڤن، ئاها ل ڤێرە ئالۆزیا رەوشا سیاسی یا دەڤەرێ، بوویە بەدیل ژبۆ جوگرافیایا مە بەحسکری یا باشوورێ کوردستانێ و ب تایبەت ژی، دەمێ هەرێما کوردستانێ شیای جهێ خوە دناڤا هەڤپەیمانیا دژی تیرۆرێ دا کری و رۆلێ خوە دناڤ دا، کارتێکەر و بەرچاڤ کری و دنها دا ژی، زلهێزێن جیهانێ، ئالۆزیا جوگرافیایا باشوورێ کوردستانێ ب فاکتەر دبینن، کو ب رێیا دانانا بنگەهێن خوە ل ڤی وەلاتی، زالببن لسەر وەلاتێن دەڤەرێ یێن ڤەرێژا تیرۆرێ و هۆسا هەرێما کوردستانی ژی، ب شارەزایی بەرژەوەندییێن خوە ب بەرژەوەندییێن وان ئالاندینە و ئەڤە کریە بەدیل ژبۆ شیانێن خوە یێن سنۆردار، کو بشێن وەلاتێ خوە دڤێ پارچەیا جوگرافی یا ئالۆز دا ب پارێزن، تا ل دەمێ خوە، کو دەرفەت چێببیت، شیانێن خوە یێن د ڤی بیاڤی دا بێمنەت بکەت، لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی، دڤی دەمی دا، دڤێت رایەدارێن هەرێمێ، هزر د تایبەتمەندیا جهێن سنۆری یێن وەلاتێ خوە دا بکەن، کو ل هندەک دەڤەران و دگەل هندەک وەلاتان، چیا و جهێن ئاسێ نە و هندەکێن دی دەشتن و هندەک رەخان د سار و بەفرین و هندەکێن دی، د گەرم و نیمچە بیابانی نە، ژبلی بەرچاڤگرتنا سرۆشتێ جوگرافی و سیاسەتا وەلاتێ هەڤسۆ ل هەر پارچەیەکا سنۆری، ئەڤە ژی ژبۆ زانینا چاوانیا کونترۆلکرنا سنۆران و سەرەدەریکرنا د ڤی بیاڤی دا.