پشتی سەرهلدانا سالا 1991ێ، خەلکێ کوردستانێ ڤەگەریایەڤە، ب هیچ رەنگەکی دەستهەلات و حکومەت لدەڤەرێن کوردستانی نەمابوون، ژبەر هندێ بەرەیا کوردستانێ یا وی دەمی بریارا ئەنجامدانا هەلبژارتناندا و حکومەت و پەرلەمان ژلایێ (پارتی و ئێکەتی) ڤە هاتنە دامەزراندن، دهەمان دەمدا لگور داخوازیا حکومەتا فرەنسا بۆ نەتەوەیێن ئێکگرتی کۆ نابیت عیراق مایێ خۆ ل مللەتێ کورد بکەن، چونکی زولمێ لێ دکەن، ئەنجوومەنێ ئاسایشا نیڤدەولەتی ب بریارا ژمارا (688) هێلا (36) یا دژە ڤرینا ئەسمانی لدژی حکومەتا بەعس دامەزراند، ئەڤە بخۆ دانپێدانەک بوو ب هەرێما کوردستانێ ژلایێ سیاسی ڤە و دگەلدا تا نوکە عیراق ماینە لژێر بەندێ 7 یا نەتەوەیێن ئێکگرتی. لسالا 2003ێ، حکومەتا بەعس ل عیراقێ ژنافچوو، لسالا 2005ێ، حکومەتەکا نوو هاتە دامەزراندن و دستورەک بۆ برێڤەبرنا عیراقا فیدرالی هاتە دروستکرن، لێ ب مخابنی ڤە تا نوکە حکومەتا عیراقێ سەرپێچیا 55 بەندێن دستوری کریە، بۆ نموونە، بەندا (121) خالا (ە) ژ دستورێ عیراقێ ئاماژە بوێ ئێکێ دەت، کۆ حکومەتا هەرێما کوردستانێ مافێ دروستکرنا هێزێن ئەمنی یێن نافخۆ هەیە، بڤێ چەندێ پێشمەرگە تاکە هێزا کوردیە سنۆرێن هەرێما کوردستانێ دپارێزیت و رێکخستیەکێ شەرعی و قانونییە لگۆر دستوری، لێ حکومەتا عیراقێ ب هیچ رەنگەکی مافێن پێشمەرگەیی (مووچە، پیداویستێن لەشکەری، چەک و تەقەمەنی) دابین نەکرینە، بەرۆڤاژی لسالا 2012ێ، حکومەتا عیراقێ لسەر دەمێ نوری ئەلماکی پەنا بۆ گەڤێن شەری برن. ژئەنجامێ شەری دژی تیرۆرێ لسالا 2014ێ، کۆ لەشکەرێ عیراقێ شکەستن خواری، هەر پێشمەرگەیی بەرەڤانی ژ ئاخا کوردستانێ کر و نەهێلا دەڤەرێن کوردی بکەفنە لژێر دەستێ داعشێ و بهێز و ئیرادە ژی شیان دەڤەرێن دەرڤەیی هەرێما کوردستانێ ژی ب خوینا پێشمەرگەیی ئازاد بکەن و ئەڤە بۆ رێخوشکەرەک لەشکەرێ عیراقێ بشێت دەڤەرا مووسل ئازاد بکەت، لڤێرە شوونا حکومەتا عیراقێ سۆپاسیا پێشمەرگەیی بکەت ب دانا مافێن وان، رابوو بدروستکرنا حەشدا شەعبی وەک لەشکەرەکێ ئیراقی ب هزرەکا تائیفی یاشیعی یا توندرەو، کۆ ب هیچ رەنگەکی ب رێکێن قانونی دەرباز نەبوویە، لێ ب حوکمێ فەرزکرنێ ژلایێ مەرجەعیەتا شیعی ڤە یا دەستهەلاتا زورینە ل عیراقێ و هندەک پەرلەمانتارێن کورد یێن سەر ب ئێکەتی و گورانڤە دەنگ لسەردا شیان رویەکێ یاسایی بدەنێ، بیێ ببیتە پرۆژەکێ یاسایی و خواندنەک لسەر هەبیت و هەمی پیداویستی و چەک و مووچە بو هاتنە دابینکرن. بەندا (140) ژ دستورێ عیراقێ خویاکریە، دەڤەرێن ناکوکی لسەر هەیی دناڤبەرا حکومەتا هەرێما کوردستانێ و عیراقێ دگەلدا دەڤەرا کەرکوک دێ ب ریفراندۆمێ چارەسەر بن، لێ ژ ئەنجامێ ترسا حکومەتا عیراقێ کۆ کورد پتریا دەنگدا بدەستخوڤە بینن رێگری بجهئینانا ڤی بەندی کر. بەندێن (111 و 112) بەحس ل بەلاڤەکرنا سامان و نەفت و گازێ بشێوەکێ دادپەروەرانە دکەت، لێ حکومەتا عیراقێ نەهێلا یاسا نەفت و گازێ یا دناڤبەرا هەر دوو و حکومەتاندا بهێتە دەرکرن، رابوون بدروستکرنا لێژنەکێ و هەمی یاسا گهوری و پەنا بۆ بریارا تاکرەوی بر و هەولدان هەمی تشتەکی بکەنە لژێر کونترولا خۆڤە و نەهێلا یاسا دەربجیت و نەهێلا ژی هەرێم کار لسەر بکەت، لەوا حکومەتا هەرێما کوردستانێ نەچار بوو، یاسا ژمارا 4 یا وەبەرهێنانێ لسالا 2006ێ و یاسا ژمارا 22 یا نەفت و گازێ لسالا 2007ێ دەربکەت و کار پێ بکەت، جونکی هەرێما کوردستانێ لگور دستوری مافێ دەرکرنا یاسایان هەیە. مللەتێ کورد خودان ناسنامە و رەوشەنبیریەتەکا جودایە ژ وەلاتێن داگیرکری، لگۆر پرنسیپ ویاسایێن نیڤدەولەتی هەر مللەتەکی مافێ چارەنڤیسی هەیە، بگرە ژدەرکرنا بەیاننامەیا سەربەخۆیا ئەمریکا، لسالا 1776، کۆ دبیتە ئێکەم سەربۆرا سەربەخۆێی، پشتی شەرێ جیهانیێ دوویێ راگەهاندنا مافێ مرۆڤان یا نەتەوەیێن ئێکگرتی هاتە دەرکرن، لڤێرە دیار دبیت مافێ بریاردانا چارەنڤیسی: پێک دئێت ژ مافێ مللەتان کۆ ب ئازادیانە سیستەمێ سیاسی و گیان و ئابور و سیستەمێ جڤاکیێ خۆ دیار بکەت.