بیری سیاسیی كۆن بەو ئاڕاستەیە لە چەمكی دەوڵەت تێگەیشتبوو كە كارێكی سرووشتییە، یان ویستێكە خوداوەندەكان گەرەكیانە و لەوێشەوە بەرەو دەسەڵات، بیرۆكەی دەوڵەتی خستە زەینی ئەو قەوارانەی كە هێشتا جوگرافیایەكیان نەبوو بۆ پاراستنی شوناس، دواجار ئەم بیرۆكەیە لە رێگەی تیۆری سیاسییەوە بەرجەستە بوو، پاشان بوو بە مۆدێلی پاراستنی بەرژەوەندیی كۆمپانیا زەبەلاحەكان، لەمبارەیەوە بیروڕایەكی تۆماس هۆبز (1588_ 1679 ز) هەیە كە بە رەهادانانی ویست و حەز و ئارەزوو باسی لە دەوڵەت كردووە. ئەو دەڵێ دەوڵەت لەسەر بنەمای (شەڕی گشتە لەدژی گشت) كە پێشتر قسەمان لەبارەیەوە كرد، لەبارەی زەروورەتی بوونی دەوڵەتیشەوە، باس لەوە دەكات كە دەوڵەت لەسەر شەڕی هەمووان دژ بە هەموو دادەمەزرێت كە توانای تاكێك بە توانای عەقڵی ئەو تاكەوە پڕدەبێتەوە، لەلایەكی ترەوە هۆبز مافی سرووشتیی مرۆڤ، بۆ ئەوە پاڵ پێوەدەنێ كە باری سرووشتی جێبهێڵێ و بچێتەوە ژێر دەسەڵاتی هاوبەش، یاخود یەك دەسەڵاتی حوكمڕان و بە ناچار پەیمان ببەستێت و لە ئەنجامیشدا ئەو تاكە كە لە كۆمەڵگەیەكی سیاسیدا ژیان بەسەر دەبات، لەوێشەوە بۆ پاراستنی شوناسی قەوارەكەی، هەر بۆیە لەسەریەتی لە ئەركدا تا ئەو جێگەیە كە دەسەڵات فەرمانڕەوایی دەكات، پەیڕەوی لە سیستم بكات، بەڵام ئایا دەكرێ ئەوەی كە پەیمانی داوە بە دەسەڵات، ملكەچی ئەو سیستمە بێت، وەكو جۆرە گواستنەوەیەكی ماف بە گرێبەستی سیاسییەوە، لە ئاستی دەستەبژێری سیاسیشدا بەجێگەیاندنی ئەو مەبەستە سیاسییەی كە خەباتی بۆ كراوە، بەتایبەتی ئەو نەتەوانەی كە تاكو سەدەی 20یش خاوەنی شوناسی دەوڵەتی نەبوون.
سەرەنجام كە ئێمە تیۆرەكەی تۆماس هۆبزمان وەرگرتووە لە تیۆرەكەی خۆیدا باس لەسێ هۆكاری بنچینەیی دەكات بۆ درووستكردنی دەوڵەت، ئەویش بریتییە لە (شەڕی ململانێ و مان و خۆ بەگەورە زانین).
1: ململانێ: تۆماس هۆبز پێی وایە كە مرۆڤ لەژێر ئەو كاریگەرییە نەرێنییە والێدەكات هەمیشە شەڕانگێز بێت، تاكو هەرچی زیاتر دەستكەوتێكی تەنیا بۆخۆی هەبێت، ئەوانی دیكەش پاشكۆی ئەو گرووپەبن كە دەسەڵات بەدەست دەگرن، لەحاڵێكدا ململانێ ئەگەر لەرابردوودا بۆ سڕینەوە بووبێت لەسەر خاك، یان سڕینەوەی نەتەوە وەكو شوناس، ململانێكان ئێستا شێوازێكی دیكەن كە لە رێگەی ئابووری و سیاسیدایە و بۆ نەهێشتنی هەژموونی سیاسییە بە سەر ئەوانی دیكەدا، ململانێی ئەمریكا و رووسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەسەر نەهێشتنی هەژموون و پێگەی سیاسی و ئابووری بوو لە وڵاتانی عەرەبی كە پێشتر سەر بە وڵاتانی بەناو یەكێتی سۆڤیەت بوو، بەردەوامبوونی سیناریۆ سیاسییەكان و شەڕی بازاڕی نەوت و چەك فرۆشتن و پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا و شەڕی نوێكردنەوەی بەرەی كۆن لە دژی یەكتر، جۆرێكی دیكەی ململانێی سیاسییە لەسەر گۆڕەپانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم ململانێ-یە كە ورد دەكرێتەوە بۆ نەتەوە و تایفە مەزهەبییەكان، باشتر بیرۆكەی دەوڵەتی تێدا دەبینرێ، چونكە توندوتیژیی فكری مەزهەبی رێگەنادات نەتەوەیەك، یان گرووپێكی دیكەی بێ قەوارە شوناسی تایبەتی خۆی هەبێت، باشترین نموونەش عێراق و پێكهاتە سیاسی و مەزهەبییەكانە بەرامبەر بە كورد.
2: گومان: نەبوونی متمانە لەنێوان ئینسانەكاندا كاریگەری نەرێنی دەبێت بۆ ئەوەی هەمیشە لە وەهمێكدا بێت كە تاكەكانی دیكە نەتوانن هێرشی بكەنە سەر و هەمیشە ئەم تاكە هێرشبەر بێت، تاكو تخوبی خۆی بپارێزێ و هەیبەتی بمێنێ و ببێتە خاوەن ناوبانگێكی دیار، ئەمەش بەدەوڵەت نەبێت ناكرێ، ئەم گومانە لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە پێشتر قەوارە كۆمەڵایەتییەكان كە بریتی بوون لە خێڵ و بنەماڵە و قەوارەی ئایینی كە تێكەڵەیەك بوون لە هێزی جەماوەری و كولتووری جیاواز، ترسەكە بەو شێوەیە بوو كە ئەگەر سنوورێك بۆ هەریەك لەو هێزانە دانەنرێت، حەرەمی یەكتر دەبەزێنن و دەبێتە هۆكارێك بۆ ئاژاوە و شەڕ و داگیركاری و بەتاڵانبردنی سەروماڵی یەكتر، ئەمەش یەكەمجار لە سەرهەڵدانی گرێبەستی كۆمەڵایەتییەوە سەریهەڵدا، وەكو دەستوورێك و دانانی هێزێك بۆ پیادەكردنی یاسا بۆ ناوەوە و بۆ دەرەوەی قەوارەكان، ئیدی بیرۆكەی دەوڵەت لێرەوە گەشەی كرد، تاكو بوو بە تمووحێك بۆ نەتەوە و ئایینەكان و بە یاسای نێودەوڵەتی رێكخرا، كورد لێرەدا گومانەكەی تۆختر دەبێتەوە بەرامبەر بە ئەوانی تر كە خاوەنی دەوڵەت و شوناسی دەوڵەتین، بۆیە بیر لەوە دەكاتەوە ببێت بە دەوڵەت و زامنی سەربەخۆیی هەبێت.
3: خۆ بەگەورەزانین: ئەم هۆكارە وادەكات كە هەمیشە تاك توندوتیژبێت لەپێناو ئەوەی هەموو هەوڵێك پووچەڵ بكاتەوە كە لە ناوبانگی ئەو كەم نەبێتەوە و گەورەیی خۆی بپارێزێ لەبەرامبەر ئەوانی دیكە، لەئاستی كۆمەڵگەش هەر بەو شێوەیەیە كە كۆمەڵگەی رەسەن بە زاراوەی كۆمەڵناسی ئەوانەی كە بنەچەیان هەیە و مێژوویان بۆ خۆیان دروستكردووە، خۆیان بە گەورەتر دەزانن لەئەوانی تر، بۆ نموونە كۆمەڵگەی هیندی و چینی و رووسی و فەرەنسی و ئینگلیزی و میسری وەكو دەوڵەتی رەسەن، خۆیان لە نەتەوە و كۆمەڵگەكانی تر بە گەورەتر دەزانن، لەئاستی دەوڵەتیشدا ئەم بیركردنەوەیە هەیە، بەڵام دوای دروستبوونی هەیمەنەی سیاسی و سەربازی و ئابووری و دوای كۆتاییهاتن بە سەردەمی ئیمپراتۆریەتەكان و پاشانیش شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانی، ئیدی بیرۆكەی خۆ بەگەورە زانین مانایەكی دیكەی وەرگرت، بەڵام هێشتا لە شوێنێكدا بەهای ماوە، بۆ نموونە یەكێتی سۆڤیەت نەماوە، بەڵام رووسیا ئێستاش ئەو لووتبەرزییەی هەر ماوە و یەكێكە لەو هێزە دەوڵەتییانەی كە دەتوانێت هاوكێشە بگۆڕێت و لەبەرامبەر ئەوانی تر خۆی بە گەورە بزانێ، بۆ نموونە لەدوای بارگرژی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتیش لە سووریا كە هێزی سەربازی رووسیا ئێستاش لە –لازقیە-یە، چوونی نوێنەری قەتەر بۆ رووسیا كە نێردراوی ئەمریكا بوون بە مەبەستی چاكسازی و تەنازول بۆ ئەمریكییەكان، رووسیەكان لەوەڵامدا گوتبوویان ئێوە كێن هاتوون بۆ نێوانگیری و گەیاندنی پەیام، ئێمە لەگەڵ ئاغاكانتانا بەو شێوەیە قسە ناكەین، ئارەزوومان لێ بێت لە سەر نەخشەی دنیا دەتانسڕینەوە و بچن بە ئاغاكانتان بڵێن نوێنەرایەتی بۆ ئەو مەرجە مایەپووچە. ئەم لووتبەرزی و خۆ بە گەورە زانینە لە پاشخانەوە هاتووە كە بڕوای بە خۆیەتی و بڕوای بە رەسەنایەتی خۆی هەیە و دەتوانێ هاوكێشە بگۆڕێت، كورد بۆیە ئەم جۆرە لووتبەرزییە لاسایی دەكاتەوە، چونكە دەزانێ لە ئاستێكی بچووكدا تەماشا دەكرێت.
بیركردنەوەی تاكی رۆشنبیر، یان تاكی سەركردە لە زۆربەی لایەنەكانی ژیان، یان گرووپی دەستەبژێری سیاسی، یان هاندانی دەرەكیی بووە بۆ بەرژەوەندی هێزێكی نێودەوڵەتی، یان هەرێمایەتی، یان وەكو نەتەوە ژێردەستەكانی سەدەی رابردووە كە خەونەكانیان وەدینەهاتووە، بەڵام دواجار دەوڵەت وەكو پێناسەیەكی نوێ كە جگە لەوەی شوناسی كۆمەڵگەیەكە، لەلایەكی ترەوە كۆكردنەوەی كیانە نەتەوەیی و كولتووری و مەزهەبی و ئایینەكانە كە پێكەوە لە جوگرافیایەك دەژین، زەرورەتی دروستبوون و بونیادنانیشی، یان پەیوەندی بە وەڵامدانەوەی گەل، یان پەیوەندی بە وەڵامدانەوەی مێژوو هەیە بۆ كۆمەڵگەیەك. ئیدیالێكی تر هەیە كە بریتییە لە كۆمەڵە دەزگایەكی سەركوتكەر و سنووری دەستكرد و بەرژەوەندی گرووپێك و هیچی تر بۆ نەتەوەی ژێر دەست كە ئەمە لە عێراق و توركیا و ئێرانیش هەمان ستایلی ژیانی سیاسییە.
«پێشتر دەوڵەت بۆ نەتەوەكان بوو، بۆیە شوناسی نەتەوە مەرجی یەكەم و سەرەكیی بونیادنانی دەوڵەت بوو، بەو مانایەی قەوارەی نەتەوەیەكی دیاریكراو بوو، لێرەدا دەبێت باسەكە ببەینە سەر بوونی گەلی خاوەن شوناس لە مێژوودا وەكو عرقیەت، واتە نەتەوەی كۆن، نموونەش بۆ نەتەوە كۆنەكان كە پەرشوبڵاو بوونەتەوە بەسەر دەوڵەتانی دیكە بەهۆی نەبوونی قەوارەی دەوڵەتی، یان كێشەی یەكنەبوونی ئەو نەتەوە و عرقە، وەكو كۆچەرەكانی ئیسپانیا بۆ ئەمریكا، عرقەكانی دیكە بۆ ئەوروپا دوای دروستبوون و سەرهەڵدانی شاری مۆدێرن، یان كۆچەرەكانی ئەفەریقا بۆ وڵاتانی پیشەسازی و هۆكاری نەبوونی كار و كێشەی وشكەساڵی و سەركوتكردنیان لەلایەن بەریتانیا و ئەمریكا و.. هتد، یان كۆچەریی كۆرییەكان بەرەو ژاپۆن و ئەندۆنوسیا و چین كە خەریك بوو شوناسی خۆیان لەدەست بدەن و لەنێو رەگەزی ژاپۆن و چین بتوێنەوە، بەڵام دواجار بوونەوە بە قەوارەی سەربەخۆ، ئێستا كوردیش بەو دۆخەدا دەڕوات كە خەریك بوو بتوێتەوە لەنێو فارس و عەرەب و تورك، بەڵام هەم خۆڕاگری خۆی و هەم لەباربوونی كێشەكەی و هەم ئاڵوگۆڕی سیستمی دیكتاتۆری لەلایەن ئەمریكا و وڵاتانی پیشەسازی و زلهێز، هەروەها سەرهەڵدانی ئەو تێگەیشتنە بۆ نەتەوە ژێردەست و عەریق و ستەمدیدەكان بەرەو دەوڵەت و گۆڕانی هەلومەرجی سیاسی بە ئاقارێكی دیكەدا كە زیندووكردنەوەی نەتەوەكان بەرەو دەوڵەتی سەربەخۆ، بەهای سیاسی و بەرژەوندی زلهێزەكان باشتر دەپارێزێت، ئیدی ئەم تێگەیشتنە كارێكی كرد كە كێشە و گرێی دەروونیی كوردی بەرەو دەوڵەت كەمتر ببێتەوە، كە ماوەی چەندین سەدەیە خەیاڵ و خەونێكی نەتەوەیە كە لەسەرانسەر دنیا تاك و كۆمەڵی جیاجیای شێوەزار و كۆمەڵی دیكەی هەیەو خەریكە كۆدەبنەوە بەرەو دروستكردنی دەوڵەت، ئەوەی كە نەتەوەی وەكو كورد و فەلەستین و تامیلەكانی سریلانكا وەكو نەتەوەی لۆكاڵی تەماشا كرابوون لەلایەن دەسەڵاتەكانیانەوە، بڕوایەك هەبوو كە گوایە چیتر كاتی نەما ببن بە دەوڵەت، بەڵام بەوشێوەیە دەرنەچوو». جاك دونرو دوفابر. الدولة. ترجمة. الدكتور سموحي فوق العادة. مكتبة الفكر الجامعي. بیروت. ل10.
هەڵبەت زۆر بابەت و پێشبینی بۆ مەسەلەی نەتەوە و بوون و بە دەوڵەتبوون و لەناوچوون لەلایەن بیرمەند و فەیلەسوفەكانەوە هاتووە، بەڵام ئەوەی كە سەروەختێك دێت نەتەوە لەجیاتی رزگاربوون لە نەهامەتییەكانی و ژێردەستی، نامۆ دەبێت لە بەرامبەر نەتەوەكانی دیكە، هەروەها بەپێچەوانەشەوە نەتەوەی دیكە سەرهەڵدەدەن كە نەتەوەكانی دیكە پێی نامۆییە وەكو بوون و مێژوو، چونكە لە دەرەوەی مێژووە، بەڵام حەتمییەتی سیاسی كە خزمەتی سەرمایەی نادیار و بازرگانی بۆ كۆمپانیا نادیارەكان دەكات، لە پڕێكدا وەكو قارچك نەتەوەی نوێمان پێدەناسێنێ و نەتەوەی رەسەنیش دەسڕێتەوە لەسەر زەوی و هاوكاری ناكات.
ئەو حاڵەتەی سەرەوە كە نموونەمان بۆ هێنایەوە، بەهۆی گرێی دەروونی و نەبوونی دەوڵەتەوە كە نەتەوەكان بزووتنەوەی شۆڕشگێڕییان بەرپاكردووە هاتۆتەكایەوە، ئەمە حاڵەتێكی شاز بوو لە دونیا و لە دوای مەجەرستانی پێش سەدەی بیستەم و ئێرلاندا و سكۆتلاندای سەر بە بەریتانیا بەرپا بوو، تا ئەو رادەیەی كە شەڕی داگیركاریان كرد، هەروەك لەنیشتمانی بەناو عەرەبی و ئەو وڵاتانەی لەژێر داگیركاریی فەرەنسا و بەریتانیا و ئیتاڵیا بوون لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە دەوڵەتی نەتەوەیی بنچینەكەی لەو عرقەوە واتە كۆنەوە، سەرچاوەی گرتبێت و كارێكی سیاسیی باش بێت، بۆیە سەركێشی تێدا كراوە و شۆڕشی تێدا بەردەوام بووەو داواكارییەش تاكو درووستبوونی دەوڵەتە، بەپێچەوانەوە تەنیا فۆڕمەكە بەو شێوەیە خۆی نیشانداوە، بەڵكو نموونەیەكی دیكەی سیستمی دنیای سەرمایەدارییە بەرەو پەرشوبڵاوكردنی گەلانە كە پێكەوە ژیاون تا ئێستا و كردنیانە بە دەوڵەت وەكی جوگرافیای سیاسی و ئابووری و شێوەیەكی دیكەی داگیركاری و دەوڵەتی بەرسێبەر كە لە رابردوودا هەریەك لە بەریتانیا و فەرەنسا خاوەندارێتی ئەم ستایلەیان لە ئۆسترالیا و كەنەدا و هۆنكۆنگ و پاكستان و هیندستان و رۆژهەڵات و بەشێك لە ئاسیا كردبوو، كەچی ئێستا خەریكن ستایلێكی دیكە لە داگیركاری پۆست مۆدێرن دەخوڵقێنن و تا رادەیەك ئارەزووی نەتەوە و كۆمەڵگەكانیشی تێدایە، بەبێ كێشە و بە ناوی رووخانی سیستمە كۆنەكان و دامەزراندنی سیستمی نوێ، رەنگە ئەم پێشبینییە بۆ دەركەوتنی سیمای دەوڵەتی نوێ لە داهاتوودا، ئەم بۆچوونە پێشبینی كراوە بسەلمێنێ، لەولاشەوە پشت لەو نەتەوە رەسەنانە دەكەن كە ویستی دەوڵەتیان هەیە. لەئاستی لۆكاڵیش بریتییە لە یەكلاكردنەوە و دابڕانی كۆمەڵگە لە رابردوو و سازكردنی تاك و كۆی كۆمەڵگە بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەر دژوارییەك و زەمینەسازی بۆ جێگیربوونی ئەمنییەت و ئاسایشی نێوخۆ و پاراستنی ئەمنیی نێوخۆیی كە بریتییە لەبەرگریكردن لەهێرش و دزەكردن و تێكدانی تەندروستی و پەروەردەی تاك و پاراستنی كولتوور و لانیكەم دامەزراندنی سیستمێكی ئابووری كۆمەڵایەتیی لەبار بۆ هەموو هاووڵاتیان كە چوونیەك بێت. وەختێك ئەمانە لەبار نەبوون، كەواتە ئاسان نییە گەیشتن بە ستراتیژێك كە دەوڵەتە، هەڵبەت سەبارەت بەو دەستەبژێرەی كە پێشڕەوایەتی نەتەوەی ژێردەست دەكەن، پەیمانی كۆمەڵایەتی و ئەركداری نەپارێزێ، یان ئەو ویستە عەقڵانییە لەدەست بدات بۆ بەرژەوەندی خۆیان، یان ئاراستەیەكی دژ بە گشت كە دەتوانێ جارێكی تر شەڕی گشت بكات.
گرێبەستی كۆمەڵایەتی و سیاسی لەنێوان تاك و كۆی كۆمەڵگە و سیستمی دەوڵەت بۆ بەردەوامبوونی ژیانی ئاسایی كۆمەڵگە، گرێبەستێكە كە بەبێ باڵانس لەنێوان وابەستەبوونی تاك و وابەستەبوونی سیستمی حوكمڕانی كە دادوەرییە، نەك هەر ناكرێت، بەڵكو بێ بەها دەمێنێتەوەو سەرناگرێ، لەوەش گەمژانەتر بە بڕوای سپێنۆزا ئەوەیە «ناكرێ تاكێك لەگەڵ گشت، یان كەسێك بۆ هەمیشە داوا لە كەسێك بكات خۆی گرێبدات بە گرێبەستێكەوە، بەبێ ئەوەی لەكاتێكی دیكەدا تەماشا بكات، ئایا ئەو گرێبەستە زیانی زیاترە، یان نەفع، ئەمە ئەو خاڵە گرینگەیە كە بۆ دامەزراندنی دەوڵەت گرینگی هەیە، كەواتە ئەگەر خەڵك بەگشتی رەخنەیان لەو عەقڵە گرت و تێگەیشتن كە دەوڵەتی ستەمكار سوودێكی زۆری هەیە، كەواتە پێویستە بۆ بەرزترین سنوور كە هەر كەسێك رازی بوو بەبێ هەڵخەڵەتاندن، ئیدی دەبێ هەمووان بە وردی ئەو گرێبەستە بپارێزن، چونكە ئەوە داوای خۆیانە بەو شێوەیە بمێننەوە، ئەویش ئەوەیە كە پارێزگاری لەو دەوڵەتە بكەن، بەڵام بەپێچەوانەوە بینرا تاك، یان هەر كەسێك كە گرێبەستێكی قبووڵ كردووە، بەڵام وەكو پێویست نییە خزمەتكردنەكەی، ئەوا ئیدی ئەو كەسە بۆی هەیە بە بارتەقای پاداشتەكەی پارێزگاری بكات». سبینوزا. رسالە فی اللاهوت و السیاسە. ت. وتقدیم. د. حسن حنفی. مراجعە. د. فوئاد زكریا. دار الطلیعة. بیروت. ل381.
لێرەدا سپینۆزا قسەلەسەر شێوازی گرێبەست دەكات وەكو پەیمانی كۆمەڵایەتی بۆ دامەزراندن و بەردەوامبوونی دەوڵەت و ئیلتیزامی هەمیشەیی تاك، بەڵام خاڵی هەرە گرینگ ئەوەیە كە تائێستا دەوڵەت تەنیا بۆ پاراستنی كیان و دەسەڵات داوای لەتاك و كۆی كۆمەڵگە كردووە كیانەكە و قەوارە سیاسییەكە بپارێزن بەپێی گرێبەستی كۆمەڵایەتی و لە بەرامبەریشدا هەر ئەو ئیمتیازاتەی بە تاك داوە كە لەگەڵ زەمەنی پێش پەیمانەكە جیاوازی هەیە لەنەفع و شێوەی ماف و ئەرك، لێرەوەیە دەوڵەت دەچێتە بەردەم پرسیاری سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە، یان ئەو پرسیارەی كە ئایا ئەگەر عەقڵ و عەقڵانییەت سیستمی دەوڵەتی دامەزراندووە و خەڵكی ناچار كردووە ئەخلاق و یاسای كیانەكە بپارێزێ و لەبەرامبەریشدا كەڵك وەربگرێت.
دەوڵەت جگە لەو بونیادەی كە لە رووی ئابووری و جیۆسیاسی و ستراتیژەوە كە دەبێ هەیبێت، ئامادەسازی دەوێ لە رووی بەشەرییەوە كە ئایا ئامادەی ئەو ئاستەنگانەیە كە دێنە بەردەم قۆناغە سیاسییەكەی؟ ئایا دەتوانێ لەگەڵ گرووپی سیاسی كە ژیانیان لەگەڵ خەڵكی عەوام جیاوازە قبووڵ بكرێ؟ ئایا ئەو هێزە كۆمەڵایەتییە هۆشیارە ئامادەیە كە پێشوازی لەو قۆناغە بكات؟ ئەم پرسیارگەلە بۆ ئەو قەوارە سیاسییانە دەكرێ كە دەوڵەت نین و وەكو دیفاكتۆیەك مامەڵەیان لەتەك دەكرێ، لەوانەش قوبرس و فەلەستین و كەتەلۆنیا و سكۆتلەندا و هەرێمی كوردستان، هەڵبەت ئەم دیفاكتۆیانە تەنیا نەتەوەیەكیان تێدا نییە، بەڵام ناسنامەكەیان بەناوی نەتەوەیەكی دیاریكراوەوە لە رووی سیاسییەوە ناوبانگی رۆیشتووە و هەر ئەمەشە ئێستا بیر لە دەوڵەتی سەربەخۆ دەكرێتەوە.
هەموو ئەو دیفاكتۆیانەی دیكە كە ناومان هێنان یەك پارچەن و یەك دەسەڵات بەسەریانەوەیە و كێشەیان لەگەڵ یەك سیاسەت و یەك دەوڵەتی داگیركەر هەیە، بۆیە كێشەكەیان ئاسانتر رۆیشتووە وەكو ناسنامە و مەسەلەی یەكلابوونەوەی ئەو وڵاتانەش كە بە چەك و ئاگر و ئاسن ئەو كێشانە چارەسەر نابن و بە رێگەی دەستوور مافی دەنگدانیان هەیە لە ریفراندۆمێكدا سەربەخۆیی وەرگرن، یان بمێننەوە، هەروەك ئەوەی لە سكۆتلەندا بینیمان، بۆیە لە هەموویان جیاوازتر نەتەوەی كوردە كە تەنیا پارچەیەكی دیاریكراوی نییە بە دەست دەسەڵاتێكی سەركوتكەر و نەتەوەیەكی دیكەی غەیرە خۆیەوە هەبێت و كۆمەڵگەیەكی دابڕاوبێت لێی لە رووی جوگرافی و كۆمەڵایەتی و كولتووری و .. هتد. بەڵكو زیاتر لە پارچەیەك و زیاتر لە دەوڵەت و هێز و گرووپێكی كۆمەڵایەتی رووبەڕووی دەبێتەوە و كێشەكەی كردووە بە گرێكوێرە، ئەمە جگە لەوەی نائامادەگی خەڵكی كورد و ئەوانەی لەگەڵ كورد دەژین بۆ ئەو گیروگازە سیاسی و ئابوورییەی چاوەڕێی دەكات، ساز نەكراوە. چونكە لە رووی جیۆستراتیژییەوە یەكلایی نەبۆتەوە چۆن و بە چ میكانیزمێك مامەڵە لەگەڵ گرووپە كۆمەڵایەتییەكان و كولتوورە جیاوازەكان و سنوورە جیاوازەكان و دەوڵەتەكان بكات.