( پێداچۆنەك ب ئاریشەیێن سایكۆلۆژی یێن هەڤچەرخ لنك گەنج و زارۆكێن كوردستانێ )


زارۆكینی ئێكە ژ قۆناغێن گرنگێن ژیانا مرۆڤی. ئەڤ قۆناغە خودانێ كۆمەكا تایبەتمەندیانە د بیاڤێن سایكۆلۆژی، جڤاكی، فیزیۆلۆژی(جەستەیی) و لایەنێن دیتر. د ڤێ قۆناغێدا هەر ئێك ژ ڤان لایەنا دەست پێدكەتن ب دوروستكرن و پێكهینانا سیستەمێ خۆیێ تایبەت یێ بڤێ قۆناغێ و لدیڤ یاسایێن سروشتی و لبن سیبەرا كاریگەریا فاكتەرێن جوداجودایێن بۆماوەیی و ژینگەهێ وەكی خێزان، قوتابخانە، دۆست و هەڤال و هۆگرێن هەڤسێ و جیرانا و یێن دویر و نێزیك،مزگەفت، كەنیسە و دێر، گۆڤار و رۆژنامە و دەزگەهێن راگەهاندنێ وەكی رادیو، تەلەفزیون، ئەنترنێت و یێن دیتر، دا و دبیتە بناغە و سەرەتایەك بۆ پێكهینانا ستراكتورێ تاكەكەسی یا مرۆڤی بۆ قۆناغێن داهاتیدا، ئانكو پێگەهاندنا جڤاكی، و ئەڤ ڕاستیە یا ژ لایەنێ هەمی زانایێن ئایینی و زانستی و ئەكادیمی و هەروەسا ئەزموونێن كلتوری و فەرهەنگی ژی ڤە هاتیە پشتگیری كرن و داكوكی لسەر كرن. ئاخفتنەكا كوردەواری دبێژیتن" یێ گرتی ب شیری بەرنادتن ب پیری" ئانكو فێر بینا رەفتارەكێ ل دەمێ زارۆكاتیێدا هندەك جارا وەسا یا ب هێزە كو گۆهۆرینا ڤی رەفتاری ل قۆناغێن دیتریێن پشتی هنگێ هندەك جارا گەلەك یا ب زەحمەتە. گرنگیا قۆناغا زارۆكینێ گەلەك یا هاتیە گەنگەشە كرن و گۆتن ژ گەلەك لایەنێن جۆراوجۆرڤە، نەمازە قۆرئانا پیرۆز ل گەلەك جها پێ دئاخڤیتن. و بەلگێن نێونەتەوەیی ژی ئاماژەی ب ڤێ ئێكێ و پاراستنا مافێن زارۆكا ددەتن د گەلەك ژ بەندێن رێكەفتنا مافێ زارۆكا(2:9، 7:437، 8: 298، 16: 138، 1: 82-94، 9: 179-195، 6: 352، 15: 179، 21: 40-50، 11: 77، 24: 117).
و یا دیار و خویایە كو هەمی ئەڤ فاكتەرێن، لسەری ئاماژە پێ هاتیە دان، و ب تایبەت یێن ژینگەهی، فاكتەرێن باش و ئەرینی نینن، بەلكو هندەك گەلەك مەترسیدارن و رۆلەكێ نەرێنی دبینن د ئەركێ پێگەهاندنا جڤاكی- سایكۆلۆژیدا. ئێك ژ وان فاكتەرێن كو بشێوەیەكێ خراب كاریگەریێ لسەر كەسایەتیا مرۆڤی دكەن بكار ئینانا هندەك مادێن بیهۆشكەرێن كوشندەیێن وەكی ئەفیۆن، تریاك، مۆرفین، هێرۆیین، كۆدایین، و دارتۆن، یێن دیترن كو كاریگەریەكا خراب ل سەر سایكۆلۆژی و جەستێ مرۆڤی دكەن، ل دیماهێكێ ئاستێ كاریگەریا وان دگەهیتە ئاستەكی كۆ تاك ب شێوازەكێ هەمیشەیی تێدا دچیتن و تێ دكەڤیتن و ژ كار دكەڤیتن و دبیتە سەربار و بارگرانی بۆ مالباتێ و جڤاكێ ژ لایەنێ ئابووری، سایكۆلۆژی و جڤاكی ڤە(17). بەردەوامیا كەسێن كو تووشی ڤان مادا دبن بۆ ماوەیەكێ دویر و درێژ دبیتە هۆكارێ تێكچۆنا سایكۆلۆژیا وان و ئەڤ كەسە ب نەساخێن دەروونی دهێنە هژماركرن. ئەڤ نەساخێن جەستەیی و سایكۆلۆژی د دنیایا ئەڤرۆكە و ل وەڵاتێن جیهانێ ب گشتی و هندەك وەڵاتێن دەوروبەرێ كوردستانا مە یا بویە ئاگرەك كو مالا سەدان و بگرە هزاران كەس و خێزانا یا خراب كری و بوویە ئەگەرێ ژئێك جۆدا بینا هزاران ژن و مێرا و بێ خودان و سەمیان مانا سەدان هزار زارۆكێن بێگۆنەه. ئەو خەرجیا كو بۆ پێشگیری و چارەسەریا ڤان نەساخا ژ لایێ حكومەتێن وان تێنە مەزاختن یا ژ هژمارێ چۆیە دەرێ و بوویە ئێك ژ گرانترین ئەركێن لایەنێن پەیوەندار ل ڤان وەڵاتا. هزاران گەنج و مرۆڤێن ساخ ل جهێ هندێ ببنە هێزا كاری بۆ پێشڤەبرنا وەڵاتێن خو یێن بووینە قۆربانیێن ڤێ رەفتارا خەلەت و ل سەر تەختێن نەخۆشخانا یان ناڤ جهێن خو ل مالێ یێن كەفتین و بینە بارەك گران ب سەر جیهانێ ڤە. و ئەڤ زەنگەك مەترسیدارە بۆ رێرەڤا ژیانا مرۆڤایەتیێ ل سەر گۆیێ زەمینی و كۆ د هەر سات و ئانەكێ دا دشێتن بەر و بەرسنگێن هەر مرۆڤەكی ل كۆن و كۆژییێن دنیایێ و بەلكۆ ژی ل كوردستانا مە بگریتن .
هەلبەت مە لڤێرێ هندەك دەستپێشخەری كر و پێشی جگارە كێشانێ ئاماژە ب مادێن بیهۆشكەر دا و ئەڤە ژی ژ بەر هندێ گرنگی بهێتە دان ب مەترسیداربینا ڤان مادا ژ لایەكیڤە و ژ لایەك دیتر ڤە نیشان بدەین كا چەوا جگارە كێشان دبیتە دەست پێكەك بۆ ڕاكێشانا مرۆڤی بۆ لایێ ڤان مادێن بێهۆشكەرڤە. هەروەسا مە دڤێتن بێژین كو بكار ئینانا ڤان مادا ژ لایێ مرۆڤیڤە یا پتر دبیتن و ژێدەر و لایەنێن جۆداجۆدا ئاماژەیێ پێ ددەن(3، 17: 743)، ئەڤە و ژ بلی زیانێن وێیێن بێسنور ل سەر لایەنێ جەستەیی و سایكۆلۆژی و جڤاكی (4، 20، 27: 201)، كۆ مە ل سەری و جهێن جۆداجۆدایێن ڤی بابەتی ئاماژە پێدای.
مە لڤێرێ نەڤێتن لدۆر هندێ باخڤین كا بۆ چی د ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێدا كو هیچ تشتەك نینە نەهاتبیتە رۆهن كرن مادەكێ وەكی جگارەی كو ژ بەر هەبینا پتر ژ چارهزار مادێن ژەهراویێن كۆژەك د ناڤ خودا دبیتە ئەگەرێ دروستبینا چەندەها جۆرێن پەنجەشێرا بۆ مرۆڤی، ژ لایێ ئیسلامێ ڤە نەهاتیە حەرام كرن، و دگەل هندێ دا كو ئەم دزانێن فەلسەفە و حكمەتا ئایینێ ئیسلامێ ژ حەرامكرنا گەلەك رەفتار و بابەت و تشتا دزڤڕیتن بۆ هندێ كو ڤان بابەتا و تشتا و رەفتارا كاریگەریێن نەرینی و خراب و زەرەر و زیانێن هەین ل سەر لایەنێن جەستەیی، ئابووری، جڤاكێ و سایكۆلۆژیێن مرۆڤی، ژ بەر ڤێ ئەگەرێ یێن ژ لایێ ئایینی ڤە هاتینە حرامكرن. پرسیارێن گرێدای بڤی بابەتیڤە نە د شیان و سنوورێ بسپۆریا مەدانە و ئەم گەنگەشە و بەرسڤا وان دێهێلینە ب هیڤیا پسپۆر و شەهرەزایێن ئایینی ڤە و ئەم مایێ خۆ تێدا ناكەین. یا دیارە كۆ زیان و زەرەرێن هەمە لایەنەیێن جگارە كێشانێ ل كەسێ ڤەشارتی نینە و ئەڤ زیان و زەرەرە ژی كێمتری زیان و زەرەرێن مادێن بێهۆشكەر نینە.
لێ ئەوا مە لڤێرێ مەبەستە پێ باخڤین ئەوە كو لدیڤ ئەزموونێن مرۆڤایەتیێ و یاسایێن سروشتی دەردكەڤیتن كو كارێن مەزن ژ كارێن بچویك دەست پێ دكەتن. سروشت ب شێوەیەكێ گشتی ب هەوان تە نازڤڕیتن. وێ یاسایێن خۆ یێن هەین كو هەمی رویدان و كریار د سروشتی دا لدیڤ ڤان یاسایا دزڤڕن. ئەڤ یاسایە هندەك بچویكن و هندەك مەزنتر، بەلێ هەمی یاسایێن سروشتینە و رۆلێ خو یێن هەین د بەردەوامیا كارێ دنیایێ دا. یاسایەك ژ ڤان یاسایا ( ڤەگۆهاستنا كاریگەریا راهینانێ )یە د ژیانێ دا. لدیڤ ڤێ یاسایێ دەمێ مرۆڤ كارەكی یان رەفتارەكێ فێر دبیتن یان دكەتن و بەردەوام دبیتن لسەر وێ، ئەڤ چەندە كاریگەریێ دكەتن لسەر لایەنێن دیترێن ژیانا مرۆڤی و هاریكاریا وی دكەتن یان ژی ب گۆتنەك دیتر وی پال ددەتن بۆ فێر بونا تشتێن دیترێن هاوشێوە و وەكی وێ و دبیتە ئەگەرەك بۆ هندێ مرۆڤ كارێن مەزنتر ژی بكەتن. و بەلكۆ ژی ژ بەر ڤان جۆرە یاسایایە كو ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ مرۆڤی ژ گۆنەهێن بچویك دترسینیتن و وی ئاگەهدار دكەتن خۆ ژ گۆنەهێن بچیك، بۆ نموونە نەزەرێ، بپارێزیتن، دا تووشی گۆنەهێن مەزنتر نەبیتن. ئەو زارۆكێ لڤێ قۆناغا سەرەتایی و هەستیار و ناسكدا دەست بهاڤێژیتە كارەكێ مەترسیدارێ جگارە كێشانێ، دویر نینە ل مەزناهیێدا دەست بهاڤێژیتە كارێن مەزنتر و خرابتر و تووشی خەلەتیێن مەزنتر ببیتن و گەلەك ب سانەهی و بستەهیڤە مادێن بێهۆشكەر ژی بكار بینیتن، ب تایبەت ل ڤێ سەردەمی و ل جهەكێ وەكی دەڤەرا مە زاخو یا سنووری، نەخاسمە ژی كو سەدان مرۆڤێن نەفس نزم و بێوژدان و دویر ژ بهایێن ئەخلاقی و مرۆڤایەتی بۆ بەرژەوەندی و پڕكرنا بەرێكێن خو ئامادەنە هەر مرۆڤەكێ بكەڤیتە د ڕێكا واندا و هەلكەڤیتن تووشی ڤێ بەڵایێ بكەن، و د ڤێ راستێ دا ژی ژ بیرا مە نەچیتن كو دوژمنێن گەلێ مە ل هەر كۆن و كۆژیەكی ڤەناندینە بۆ هندێ كو دربەكی ل بەژن و بال و پەیكەرێ پڕ سەروەریا نەتەوێ مە بدەن، و نەخاسمە د ڤان بارودۆخێن رامیاریێن ڤێ دۆماهیكێ كو ناڤچا مە یا بەرف هندەك گۆهرانێن رامیاریێن گرنگ دچیتن كو دویر نینە دۆزا گەلێ مە بهێتە گۆهرین و ئەڤ دۆزە بچیتە د قۆناغەكا دیتر ژ قۆناغێن خەباتا خۆ دا. بۆ ڤێ چەندێ بۆ وان چ ژ هندێ باشتر نینە كو زارۆك و تاكێن گەلێ مە ب رێك و دەستێن جۆراوجۆرێن خۆفرۆش و دوژمن و نەیارا تووشی مادێن بێهۆشكەر و ل دەستپێكا وان ژی جگارە كێشانێ بكەن. داكو تاكێ كوردی بڤی ڕەنگی شەلێلی بیتن و ژ كار بكەڤیتن و شیانا هندێ نەبیتن داخازا مافێن رەوایێن خو بكەتن. و بۆ وان هەر ئێك ئێكە و گەلەكە و هندی مویەك ژ بەرازیڤە ڤەبیتن باشە !!
هەلبەت مە د ڤی بابەتیدا نەڤێتن بێژین كو هەر مرۆڤەكێ جگارا بكێشیتن ئیلەه و بیلەه دێ تووشی مادێن بیهۆشكەر بیتن. باب و باپیرێن مە گەلەك ژ وان جگارە كێشان و بەردەوام بین لسەر بەلێ هەرگیز تووشی ڤان مادا نەبین، ئەو ژی ژ بەر هندەك جیاوازیا دناڤبەر ژیانا بەرێ و یا نۆكەدا. جارا پەیوەندیێن جڤاكی، بهایێن مرۆڤایەتی و پەروەردا خێزانی، و سروشتێ ژیانێ ب رەنگەك بو كە دەلیڤە بۆ تووش بونا مرۆڤی ب ڤان جۆرە تشتا یا ب زەحمەت بی. سروشتێ ژیانێ ئەڤرۆكە ئازادیەكا بێ سنوور یا ئێخستیە بەر دەستێ مرۆڤی كو هندەك جارا بەرۆڤاژی هزر و بیرا مرۆڤی زەرەر و زیانێن وێ پترن ژ لایەنێن باشیێ. ئەڤرۆكە، ل بن كاریگەریا دیاردا ب جیهانیبونێ ژیان ( 160 ) پلا و پترتر یا هاتیە گۆهرین. ڤێ دیاردێ ب هەمێ فاكتەر و ئامیرێن خۆڤە ژ لایەكیڤە ئەڤ دنیایا هندە مەزن یا كریە گۆندەك بچیك، و ژیان یا ب سانەهی ئێخستی و ژ لایەك دیترڤە یا بوویە ئەگەرێ سەرهلدانا چەندەها دیاردێن مەترسیدار بۆ سەر ژیانا مرۆڤی و كاروانێ مرۆڤایەتیێ. هەژاری و زێدە بینا جۆداهیا دناڤبەرا چینێ زەنگین و چینێ خارێ و نەهێلانا چینێ ناڤنجی، و چەندەها ئاریشێن ژ ڤی بابەتی و گرێدای ب لایەنێ ئابووری ڤە، و چەندەها ئاریشێن جڤاكی و ئەخلاقی و مرۆڤایەتی، و یێن جەستەیی و یێن دیتر بەرهەمێ ڤێ دیارا ب جیهانی بوونێ یە، و ئێك ژ بەرهەمێن مەترسیدار د ڤێ چەندێ دا ژی تووشبوونا هزاران مرۆڤانە ب مادێن بیهۆشكەر كو دەرەنجامێ راستە وخویا كاریگەریا ڤێ دیاردێ تێتە هژمارتن. كاریگەریێن خرابێن ڤێ دیاردێ لسەر مرۆڤایەتیێ و رەوشا ژیانا مرۆڤێ سەردەم سەر باری هەمی گلەیی و گازندێن كو ژ لایەنێ گەلەك كەسایەتی و مرۆڤێن هشیار و تێگەهشتی جارجارا ب رێكا خوەنیشاندانێن جەماوەری و شێوازێن دیتر و ب تایبەت ل دەمێ كومبونێن هندەك لایەنێن پەیوەندار ب ڤێ دیاردێ ڤە، بۆ نموونە ل دەمێ كومبونێن گرووپێن ( G20 ) یان ( G8)، هێشتا یا بەردەوامە. ئەڤەیە كو ئەم دبێژین خەلكێ مە جاران دەلیڤەكێ كێمتر هەبی كو تووشی ڤی تشتی ببیتن بەلێ نۆكە، جهێ داخێ یە ئەڤ دەلیڤا مەترسیدار پترە و ب تایبەت بۆ زارۆكێن مە.
ئەم وەكی لایەنێ ئەكادیمی ب ئەركێ خو دزانین كو نەوەك و ب چاڤێ مرۆڤەكێ سادە، بەلكو وەكی لایەنەكێ هەستیار و هشیار، ماملەكا واقعیانە د گەل ڤان جۆرە بوویەر و دیاردادا بكەین ئەوێن دكەڤنە بەر چاڤێ مە د ژیانا رۆژانەدا و كویرتر و دویرتر هزرا خو تێدا بكەین، چونكی سروشتێ كارێ مە وەسا دخازیتن و پال ب مەڤە دنێتن كو نە وەك دیتنا مرۆەكێ ئاسایی چاڤەكی ب ڤان بابەتا دا بخوشینین و سەرڤەسەرڤەیی بڕیارێ لسەر بدەین یان چاڤپۆشیێ لێ بكەین و پشت گۆهێ خۆڤە بهاڤێژین، نەخاسمە وان دیاردێن مەترسی هەین بۆ سەر بەرژەوەندیێن گەلێ مە و ب هاریكاریا لایەن و كەسێن دیتر و دلسۆز، ئەڤە بەشەكە ژ ئەركێ سەر ملێ مە و بۆ ڤێ ئێكێ ئەم منەتێ ل كەسەكی و گەلێ خو ناكەین، بەلكو ئەڤە مافەكێ رەوایێ وانە ل سەر مە و ئەم فەخر و شانازیێ دكەین بشیێن بارێ گەلێ خو سڤك بكەین. دبیتن ئەز د ڤێ هزرێ دا یێ خەلەت بم و یێ راست و دروست ئەو مامۆستا بن یێن كۆ پشتی دەرچۆنێ و وەرگرتنا بەكالۆریوسێ و ژبەر هندێ كۆ نمرا وی – نك دلەكی - گەلەك باشە بزاڤا ماستەرێ و دكتۆرایێ دكەتن تنێ ژبەر ناڤ و نیشانی و بۆ هندێ خۆ پێ هەلكێشیتن و بسەر كەسێن دیتر دا بسەپینیتن و د هزرا خۆ دا وەسایێ مەزنە حەچكی ژ عەسمانێ چەندێ كەفتیە خوارێ و جیهانێ ئەو مامۆستا ب تنێ یێ تێدا و كەس دیتر نینە و نابیتن و ناهیتن و ئەركێ خۆ ژی بەرامبەر جڤاكێ و زانكۆیێ تنێ د هندێ دا دبینیتن كە بهێتە دەوامێ و د ماوێ سالەكێ خڕێ دا 7 یان 8 نەه بەرپەڕەكا وەكی وانەی بدەتە قوتابیان و مایێ خۆ د هیچ تشتەكێ ڤێ جڤاكێ نەكەتن و هەردەم ژی پت پتا وی یە و گازندا ژ عەرد و عەسمانی دكەتن، بەلێ نزانیتن یێ ژ هەمیا هەژی تر بۆ گازندێ ئەو بخۆ یە كە خۆدانێ وی عەقلیەتی یێ و بێی كۆ مافێ هزاران شەهید و ئەنفال و كیمیاباران و جینۆسایدكری و قۆربانیدانا ڤی نەتەوەی و دەیكێن جەرگ سۆتی یێن شەهیدا بدەتن، بەس چاڤێ وی ل هندێ نیڤ دەمژمێرەك ب سەر ( 16 ) هەیڤێ دا نەچیتن دا بچیتن مووچێ خۆ وەربگریتن و وەسا یێ بلەزە تو دێ بێژی هەكەر نەچیتێ دێ ل بانكێ وی پارەی ژێ ستینن. بەلكۆ هندەك جارا وەسا بێ خەمن هەكەر ئاگر ژی بەر ببیتە ڤی مللەتی ترارەكێ ئاڤێ پێدا ناكەتن دا بتەمرینیتن، بەلكۆ ژی هندەك هەبن، هەكەر بشێن دێ باشینكێ لێ كەن دا ئاگر خۆشتر ببیتن و د هزرا وان دا وەسایە هەكەر ئەڤ حۆكمە تێك چۆ بەلكۆ ل حۆكمێ داهاتی مووچێ وی بلندتر ببیتن، بەلێ ئەو نزانیتن هەكەر جارەكا دی ئەڤ نەتەوە تێك بچیتن یێ ژ هەمیا زەرەرمەندتر ئەوە و پاشی ئەم هەمی. ئەڤ تۆخمێن مامۆستا و ئەكادێمی یا یێن هەین و رۆژانە ئەم ب چاڤێن خۆ وان دبینین كە وەكی مێروستانا ژ مالێ دەركەڤن و دهێنە دەوامێ و دیساڤە بَڕێكا خۆ دا دزڤڕنە مالێ تو دێ بێژی رۆبۆتن نەك مرۆڤەك هەستیار و كوردپەروەر و نە ل دەوامێ و نە ل مالێ نە بەرهەمەك و نەخێرەك ژێ چێ نابیتن. مالا خۆدێ ئاڤا، ئەڤ مامۆستایێن ژڤی بابەتی د كێمن هەكەر دا مالا مە هندا دیتر خرابتر لێ هێتن.
ل ڤان سالێن دیماهیێدا ل دەڤەرا زاخو- جهێ بیرئینانێ یە ئەڤ دیاردەیە بەلكو ل دەڤەرێن دیترێن هەرێما كوردستانێ ژی هەبیتن و كێم و زێدە بهێتە تێبینی كرن و دیتن، سەرباری هندێ كو لدیڤ زانیاریێن نڤیسەرێ بابەتی ئامارەكا فەرمی لبەر دەست نینە نیشان بدەتن ئاست و رێژەیا ڤێ دیاردێ ل كوردستانێ ب گشتی و ل دەڤەرا زاخو چەندە و زێدە بیە یان كێمتر بیە- دیاردەكا گەلەك كرێت و مەترسیدار یا سەر هلدای و ئەو ژی بابەتێ جگارەكێشانا زارۆكانە د ناڤ یان دەرڤەی مال و قوتابخانێ و ل بەر چاڤ یان دویری دیتنا دەیك و باب و سەمیانێن خو و مامۆستایانێن خو. تێتە دیتن و تێبینی كرن زارۆكێن مە ب شەڤ و رۆژ، نەخاسمە ب شەڤا، ب تنێ یان ژی كۆمەل كۆمەل ل بن تاخ و دەر و دیوارێن خانیا مژویلی جگارەكێشانێنە، بێی هندێ كو دەیك و باب پێ بحەسن و دیڤدا چۆنا وان بكەن كا زارۆكێن وان ل ڤی دەمێ شەڤێ ل كیرێ نە و چ دكەن. لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی ئاخفتنا مە پشتەڤانەیەكێ بهێز یێ هەی و ئەو ژی ئەوە كە لایەنێن فەرمی و یاسایی ل دەڤەرێ و كوردستانێ ئاماژەی ب هەبوونا دیاردەیا ڤەخوارن و بكارئینانا دەرمان و مادەیێن بێهۆشكەر و ڤەخوارنێن سەرخۆشكەر و ئەلكۆلیك ل دەڤەرێ و كوردستانێ ددەن و ئاستێ وێ بەرەڤ زێدەبوون دچیتن و ژ ئەگەرێ ڤێ چەندێ گەلەك ئاریشە و گرفتێن جۆراوجۆر یێن پەیدا دبن و سەرێ خۆ هەلددەن ( 5 ). گازندا مە ژ لایەكی ڤە بۆ وان كەس و دوكاندارانەیێن جگارا دفرۆشنە ڤان جۆرە كەس و زارۆكێن تفال و پێنەگەهشتی و نەزان، و بیرا وان تینین كو ل وەلاتێن پێشكەفتی و ئەورۆپی دوكاندارا مافێ هندێ نینە جگارا یان ڤەخارنێن گازدار و سەرخۆشكەر بفرۆشیتە زارۆكا و تاكێن ژیێ وان كێمتری ژیێ یاسایی بیتن، حەتاكو شۆفیرەكێ تەكسیێ مافێ هندێ نینە زارۆكەكێ كو ب تنێ یە و نەد گەل سەمیانەكێ خۆ دا بیتن، وەكی نەفەركی سیاری ئۆتۆمۆبێلا خۆ بكەتن و بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ هەكەر ژ لایێ ئاسایش و پۆلیساڤە بهێتە دیتن دێ ب توندی هێتە سزا دان. بەلێ ل كوردستانا مە ئەڤ تشتە نینە. دوكاندار یان خودانێ تەكسیەكێ بۆ بڕەكا كێم یا پارەی ڤێ بەرپرسیارەتیێ د ئێخیتە ستۆیێ خۆ و تشتێ مەترسیدار بۆ ژیان و كەسایەتیا زراۆكێ فرۆشیتە وان یان ژی زارۆكەكی دگەل خۆ دا سیار كەتن بێی هندێ بزانیتن كا ئایا ئەڤ زارۆكە دێ زیان و زەرەرەكا جەستەیی یان جڤاكی یان مادی یان سایكۆلۆژی ڤێ كەڤیتن و هەتا هەتایە دێ د ڤی ئاگریدا كەلیتن. بۆچی؟؟ بەلكو ژ بەر هندێ كو كەس لسەر و ژبەر ڤێ چەندێ بەر و بەرسنگێن وی ناگریتن و محاسبێ دگەلدا ناكەتن و ناهێتە سزادان.
ژ لایەكێ دیتر ڤە روویێ گازندا مە ئەو دەیك و باب و سەمیان یێن ب زانین یان ژ نەزانینڤە سەرەدەریێ دگەل ڤی بابەتیدا دكەن و لاوازن و خەمسارن د جێبەجێكرن و راپەراندنا ئەركێ خۆ وەكی دەیك و باب و چاڤدێریا بچیكێن خو ناكەن ل مال و دەرڤەی مال و هەستا بەرپرسیارەتیێ لنك وان نینە. چونكی وەكی یا دیار و ئاشكرایە خێزان، و ب تایبەت ژی كەسایەتیا دەیك و بابا رۆلەك گرنگ و كاریگەر دگێریتن د پێگەهاندنا جڤاكی- سایكۆلۆژیا مرۆڤی، و بەری هەمیا ژی ل قۆناغا زارۆكینیێدا(18: 95، 9: 179، 15: 179، 20: 40). لایەنێن دیتر، ئانكو قوتابخانە، دەزگەهێن راگەهاندنێ، وەكی رادیو و تەلەفزیون و رۆژنامە و گۆڤار و یێن دیتر، و هەروەسا مزگەفت و هەڤال و هۆگرێن دویر ونێزیك ژی وەكی فاكتەر و هۆكارێن تمامكەرێ كارێ پێگەهاندنا جڤاكی- سایكۆلۆژیا زارۆكی نە د ڤێ قۆناغێ دا كو مل ب ملێ خێزانێڤە كاریگەرن ل سەر دوروست بینا بناغێ ستراكتور و پەیكەرێ زارۆكی ژ هەمی لایەنێن جەستەیی، جڤاكێ و سایكۆلۆژیڤە(7: 437، 308، 316، 8: 298، 18: 95، 16: 138، 9: 219، 195، 1: 82-94، 20: 40، 11: 77).
پێشی ئەم دەست بهاڤێژینە دەیناندنا پلانەكێ بۆ كێم كرن یان چارەسەركرنا ڤێ دیاردێ ل سنوورێ مە، دێ شرۆڤەكرنەكا سۆسیو-سایكۆلۆژی یا دیاردا جگارەكێشانێ ژ لایێ زارۆكانڤە كەین داكو بۆ خاندەڤانی رۆهن ببیتن هندەك ژ وان فاكتەرێن كو دبنە ئەگەر بۆ هندێ زارۆك بەرێ وی بكەڤیتە ڤێ رێكا خەلەت و نەدوروست چینە. و مە ل سەری هندەك ژ ڤان لایەنێن كاریگەر دیار كرن.
زانا، لایەن، و تیۆری و بیردۆزێن جۆراوجۆر پرۆسێسا دوروست بین و پێگەهشتنا سایكۆ- سۆسیۆلۆژیا مرۆڤی د قۆناغێن جوداجودایێن ژیانا مرۆڤی شرۆڤە دكەن و لدیڤ بیر و باوەر و تێگەهشتنا خو قۆناغێن جوداجودا و شرۆڤەكرنێن جوداجودا بۆ دبێژن كو هەر ئێك ژ یێن دیتر جودایە و بۆ ئەگەرێن جۆداهی و تایبەتمەندیێن ڤی زانای یان لایەن یان تیۆریێ دزڤڕیتن. ل ڤێرێ تنێ ئەم دێ ئاماژەی ب هندەكا دەین.
ئێریك ئێریكسۆن د تیۆریا خو یا ب ناڤ و دەنگ لدۆر چەوانیا دوروست بینا كەسایەتیا مرۆڤی ل قۆناغێن جوداجودایێن ژیانێ، هەر ژ رۆژا ژ دەیك بینێ هەتا كو مرنێ، ئاماژەی ب هندێ ددەتن كو مرۆڤ یێ د ململانێیەكا وەسا دا كو د هەر قۆناغەكێدا دوو جەمسەرێن دژی ئێك دكەڤنە د بازنا ژیانا مرۆڤیدا و مرۆڤ د ڤێ قۆناغێدا هەمێ بزاڤا وی ئەوە كو چارەسەریا گونجای بكەتن بۆ هندێ بشێتن خو ژ ڤێ ئاستەنگێ ب سەركەفتی دەربێخیتن و زال ببیتن ل سەر ڤێ ئاستەنگێدا، و ئەزموون و كارێ وی دڤێ قۆناغێدا و ئەركێ ڤێ سەركەفتن یان سەرنەكەفتنێ دا دبیتە بەرەكێ بناغەی بۆ قۆناغێن دیترێن ژیانا وی. بڤی رەنگی ئەم دێ شیێن بێژین كو زارۆك د ڤێ قۆناغێدا و د ڤێ ململانیێ دا دویر نینە بكەڤیتە رێكا خەلەت و پەنای ببەتە بەر هندەك رەفتارێن وەكی جگارە كێشانێ وەكی چارەسەریەكا ناڤنجی بۆ وێ شكەستنا ب سەرێ وی تێتن د ڤێ قۆناغێدا و د جەنگێ نەهێلانا وێ ئاستەنگا كو دكەڤیتە د رێكا پێگەهاندنا سایكۆ- سۆسیۆلۆژیا ویدا ل ڤێ قۆناغا ناسك و هەستیاردا و بۆ خو دەرباز و قۆرتال كرن ژ ئێش و ئازارێن ڤێ ململانیێ(31: 630، 33: 394، 35: 351، 19: 68، 25: 44-47). وەك یا دیار و خویایە ئەڤە بگۆهۆرەكێ نەیێ سەركەفتی و نەرینیە د ژیانا وی دا ل ڤێ قۆناغێ دا.
و تیۆریا فێربونا جڤاكی و سەر قافیلێ وێ د ڤی بیاڤی دا باندۆرا و هەڤالێن وی د وێ باوەرێدانە كو فێربینا هندەك رەفتارا ژ لایێ مرۆڤی ڤە ب گشتی و ل قۆناغا زارۆكینیێ دا ب تایبەتی بۆ ئەگەرێن چاڤلێكرنێ دزڤڕیتن. ب باوەرا وان و نەخاسمە د گەل هەڤال و هۆگرێن خو دا زارۆك و لبن كایگەریا هندەك فاكتەرێن كو فشارێ ل سەر وی دوروست دكەن دكەڤنە بن كاریگەریا رەفتارا ئێك دیتر دا و تووشی ڤێ كارەساتێ دبن. كاریگەریا دۆست و هەڤالا لسەر مرۆڤی ل قۆناغێن جودا جودا و ژیێن جیاواز راستیەكا دیارە و نابیتن بهێتە ژبیر كرن و پشت گۆه هاڤێتن، و ئەڤ كاریگەریە ل هندەك قۆناغا یا ب هێزترە، وەكی قۆناغێن زارۆكینیێ و سنێلیێ دا. گروپێن هەڤال و دۆست و هۆگرا دەمێ دوروست دبن یان دەمێ زارۆكەك دچیتە د ناڤدا، بێگومان وەكی هەر دیاردەكا جڤاكی خودانێ كۆمەكا رێسا و یاسایێن تایبەتە ب ڤێ گروپێ ڤە و دویر نینە ژ گروپەك دیتر یا جودا بیتن، بەلێ ب شێوەیەكێ گشتی هەمی ل سەر چەند خالەكا دا دزڤڕیتن كو پتر پابەندی و ملكەچیا زارۆك یان وی تاكی یە بۆ یاسا، ئارەزوو، ئاراستە، بیر و بۆچۆن و بهایێن ڤێ گرووپێ ب گشتی و سەركردە یان زارۆكێ سەرەكیێ وێیە. گۆهداری و پابەندیا ڤی زارۆكی بۆ ڤان بیر و بۆچۆن و بهایا دێ بیتە ئاسانكاری یا وەرگرتنا وی د ڤێ گرووپێدا و بەردەوامیا مانا وی تێدا، بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ تاكێن ڤی گروپی وی وەرناگرن و پەسند ناكەن و ژ گروپێ دویر دئێخن. پێدڤیاتیا مرۆڤی بۆ هەستا جڤاكی بینێ و ئارەزویا وی بۆ بهێز ئێخستنا كەسایەتی و هەیمەنەتا خو، هەر وەكی ئەلفرێد ئەدلێر ئاماژەی پێ ددەتن، دبیتە ئەگەرێ هندێ زارۆك بەهرا پتر تەنازولێ بكەتن ژ هەلوێستا خو، هەكەر یا دژی بیر و باوەرێن ڤێ گروپێ بیتن و فەرمانێن وێ بجه بینیتن و هندەك جاران چاڤلێكرنا زارۆكان تنێ بۆ ئێك و دوو نینە بەلكو ل مەزنانە، دەمێ ئەو دبینن مرۆڤێن ژ وان مەزنتر، باب و برا یێن دیتر جگارا دكێشن بۆ هندێ كو ڤێ هەستا مەزن بینێ لنك خو دوروست بكەن یان ژی خو مەزن نیشان بدەن بكارێ جگارە كێشانێ ڕادبن(15: 149، 8: 65، 10: 103، 5: 201-213، 14: 78-82، 23: 193، 26: 74-84، 22: 310، 30: 248-249، 35: 338)، و دۆست و هەڤال وەكی گرنگیەكا تایبە د ژیانا جڤاكیدا و وەكی ئێك ژ وان فاكتەرێن ب هێز د پێگەهاندنا جڤاكی-سایكۆلۆژیدا د ئاستەكی دایە كو گەلەك زانایێن پەروەردەیی و سایكۆلۆژی و سایكۆلۆژی جهەكێ تایبەت ددەنێ د ڤەكۆلینێن تایبەت ب كەسایەتیا مرۆڤی دا و ئەڤ ئێكە یا گەهشتیە هندێ وەكی خالەكا ب هێز د پیڤەرێن هەڵسەنگاندنا سۆسیۆ-سایكۆلۆژیدا جهێ خۆ ڤەكەتن و ب تایبەت د پیڤەرێن بهایی دا و بۆ نمونە د پیڤەرێ میلتون رۆكیش یێ جیهانی و ب ناڤ و دەنگ دا(32، 34، 28، 29) و گەلەك نموونە و پیڤەرێن دیترێن بۆارێ سۆسیۆ – سایكۆمیتریدا بۆ پیڤانا لایەنێن جوداجودایێن كەسایەتیا مرۆڤی.
بڤی رەنگ ئەڤ جۆرە تیۆریە بۆ مە رۆهن دكەن كا چەوا بو نموونە زارۆك د گروپەكێدا و ب چاڤلێكرنَ فێر رەفتارێن جۆراوجۆرێن وەك جگارەكێشانێ ژ هەڤالێن خو دبیتن. نەخا?