پێشەكی:
ئازادی وەك تێگەه رۆژانە ژ لایەنێ گەلەك كەسان دهێتە بكارئینان. بها وچەمكێ ئازادیێ وەكی ئێك ژبابەتێن فەلسەفێ و نەخاسمە ژی ئەكسیۆلۆژیایازانستێ فەلسەفێ (Axiology) نەتشت و بابەتەك نوی یە، لێ چەندەها سەدەیە هزرا فەیلەسۆفا بخۆڤە مژویل كریە،وژ ئالیێ زۆر فەیلەسۆفا ڤە ئەڤ بابەتە هندیێ هاتیە هلكۆلین و ڤەكۆلین، دبنەڕەتدا هەمان بەردەوامیا هزرا ئازادی و ئازادبوونا مرۆڤی یە كە ئاینێن جۆداجۆدا ئاماژەیا پێ دای .
ئازادیێ لنك گشت مرۆڤەكێ، هەر رەگەز ولسەر هەر ئایین و نەتەوە و تەخ وچینەكێ وژییەكێ بیت، یا گرانبها و بنرخە، لێ یا ژهەمیا گرنگتر ئەوە كە لڤێ جیهانێ هندەك كەسێن هەین بۆ ئازادیێ و ئازادكرن وبەختەوەریا خەلكا دیتر، دەست ژ ئازادیا خۆە بەرددەن وئەڤ چەندە و سالۆخەتە ژی گۆپیتكا لخۆبۆردنێ و جۆامێریێ یە و هەر كەسەك نەشێتن بگەهیتە وی ئاستی، تنێ ئەو كەس دگەهنە ڤی ئاستێ بلند كە خۆدانێ بلندترین ئاستێن مرۆڤدۆستیێنە.چونكی نە تشتەكێ بسانەهییە تو بۆ ئازادییا خەلكا دیتر قۆربانیێ ب ئازادییا خۆ بدەی و نەخاسمە هەكەر تو ل هیڤیا هیچ پاداشتەكێ ژی نەبی.
بارزانیێ نەمر و كەلتوورێ سادەییێ :
دبیتن گەلەك كەسێن مە بارزانیێ نەمر هند نەدیتبیتن كە گەلەك ژ سادەیی وساكاریا كەسایەتیا وی گەهشتبیتن، لێ گەلەك كەس وگەلەك بەلگە و ژێدەرێن وەكی وێنە و فلمێن دۆكیۆمێنتاری كۆ كەسێن بیانی و ڕۆژنامەكاران یێن گرتین و هەروەسا ئەو كەسێن ل وی نزیك و تێكەلیا وی كرین، یێن هەین كە ڤێ سادەییێ نیشانی مەددەن كا ئەو چەند یێ سادە وخاكی بوویە، وئەڤە ژی پشكەكە ژ هزر و بهایێ ئازادیێ لنك وی كە خۆ ژ كۆت وبەندێن جیهانی و خۆشی و تشتێن وێ ئازاد كری ژپێخەمەت ئازادیا گەل و نەتەوەیەكێ نەئازاد، دا قۆربانیێ ب ئازادییا خۆ و یا تایبەت بدەتن.
یادیارە كە بارزانی چەند دەستێ خۆ ژ (مالێ دۆنیایێ) شویشتبی و ب ترۆمبێلەكا سادە یا خۆ رازی بی و حەزنەكر سواری ترۆمبێلێن ب دیاری ژ سەرۆكێ وەڵاتەكێ بیتن، و ب كۆچكا خۆ یا سادە و بێ سەروبەر و تەژی تەپ وتۆز ومشك رازی بیتن بەلێ نەچیتە (قەسرەكا مەزن كە زەنگین وبازرگانەكێ پەترۆلێ بۆ دلێ وی و وی ئاڤاكری (فتاح، 112،2013). ئایا ئەڤە نە گۆپیتكا سادەیێ و ئازادیخوازیێ وئازادیپەرەستیێ یە ؟ ئایا كی دێ شێتن خۆ لبەر ڤێ چەندێ بگریتن ؟ ئایا نەپێدڤی یە ئەم هەمی چاڤێن خۆ ڤەكەین و ڤێ سادەیێ بكەین نموونە وسیمبۆلێ چاڤلێكرنێ یە ؟ ئایا نموونەیێن وەكی بارزانیێ نەمرێ سادە یێن وەكی مهاتماگاندیێ هندێ، ماوێ چینێ، نیلسون ماندێلایێ ئەفریقی، ئابراهام لینكولنێ ئەمریكی بڤێ سادەیێ، نە هەژی هندێنە ببنە سەرمەشقێ سادەیێ و ئازادیێ بۆ مرۆڤایەتیێ و چەرخێ مە ؟ ئایا نەحنێرە كە دەمێ بارزانیێ نەمر بۆ پاراستنا گەل و نەتەوەیەكێ ژبن دەستێ زۆلم و زۆرداریێ رێكا هات و باتێ و یا مان و نەمانێ گرتیە بەر سینگێ خۆ وزێدەتر ژ سەدەهان هەڤالێن دلسوز و كوردپەروەرێن دگەل دا سنورێن چەند وەڵاتا شەقاندی وئەو هەمی تەحلی و نەخۆشی ب چاڤێن خۆ دیتین كە دەمێ هەڤالێن وی یێن ساخ نۆكە ڤەدگێرن و مرۆڤ دمینتە حێبەتی وئەڤ روویدانە وەكی خەونا و ئەفسانەیانە، وبارزانیێ نەمر هندیێ خۆنەویست و ئازاد بوو كە هەمی هەڤالێن خۆ ژسنورێ ئاڤێ دەربازكرن و ئەو بخۆ یێ دوماهیكێ بوو (گولی،2013 ) . ئایا پێدڤی یە مرۆڤ چەندیێ ئازاد و سەربەست بیتن هەتا بشێتن خۆ ژ نەخۆشی وتام وچێژا جیهانێ وژیانێ قۆرتال بكەتن و دخەما ئازادیێ و رزگاری یا نەتەوێ خۆ بیتن .
بهایێ ئازادیێ دهزرا بارزانیێ نەمر دا :
بارزانیێ نەمر بەرامبەر ب چەمك وبهایێ ئازادیێ یێ دادپەروەر وئێكسان بوو، وی چەوا ژی ب كریار ئەڤ فەلسەفا نەگۆهۆرا خۆ نیشان ددا، وەسا ژی ب گۆتن و ئاخفتنێ هەمی نیشانی خەلكێ ددا و ژ ڤێ چەندێیە كە ڕێبازا وی قوتابخانەیەك فەلسەفی وپێگەهینەرێ تاكێ كوری بوویە و نەك تنێ بەلكی نەتەوە و كێمەنەتەوەیێن دیتر ژی ژ دل و گیان دبن سیبەرا چەترێ ئازادیخوازی یا سەركرداتییا وی خەبات و تێكوشان یا كری، و بۆ نموونە چەندەها كەسایەتیێن مەسیحی یێن بناڤ و دەنگ و خۆدان پلە و پایە پەیوەندی یێن سیاسی دگەل دا هەبووینە، چونكی یێ د ڕاستەقینەبوون و كەتواریێ كەساتی و ستراكچەرێ لێكدایێ وێ لنك بارزانی گەهشتی و زانی كە مرۆڤەك ئازادیخواز و ئازادی پەروەرە و لسەر ڤێ بنەمایێ بڕێڤەدچیت و دێ رێزێ ل وان و ئایین و نەتەوێ وان گرتین و پویتەی ب كاروبارێن تایبەت بڤێ چەندێ دەتن و بەرپەرێن دیرۆكێ پڕن ژ ڤان جۆرە كەسان]چن سەر ب ئایینێن دیتر ( فتاح، 2013، 114 )، لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی ئەو ژ هەستا نەتەوەپەرەستی و كوردپەروەریێ یێ خافل نەبوو و ژیانا وی و هەمی و سات و چركەیێن وێ یێن دڤێ پێناوێ دا بۆری، و ژوان ژی بزاڤێن وێ یێن رامیاری یێن جیاواز و سەرەدەریا وی دگەل حكومەتا ناوەندی نە،كە بۆ نموونە ئەو یادداشتنامە یا وی ل سالا (1944)ێ ئاراستەی وان كری بۆ مەبەستێ دامەزراندنا هەرێما كوردستانێ و ڤەكرنا قوتابخانە و سەنتەرێن پەروەردەیی و فەرمی كرنا خواندنێ تێدا بزمانێ رەسەنێ كوردی لڤێ هەرێمێ (بوتانی، 2002، 41 )، ئێكە ژ هزاران نموونەیێن ڤێ كوردپەروەریێ و هەستا بهێزا ئازادی یا نەتەوێ كوردی بوویە ژبن دەستێ زۆردارییا حكومەتا ناوەندی، كە هێدی هێدی گەهشتنە ئاستەكێ كە پشتی چەند دەه سالەكا مەزنترین هۆلاكۆستێن بەعسیزم و سەدامیان بەرهەمێ تەحل و نەخۆشی وێ بوویە، كە هەتا هەتایە یێن لبیرامە.
چەمكێ ئازادیێ دپەیڤێن زێڕینێن بارزانی دا :
هەلبەت كریارێن مرۆڤی هەمی دەرهاوێشتە و بەرهەمێن هزر و تێگەهشتن و ستراكچەرێ مێنتالێ و سایكۆلۆژیك و دگەل دا ژی كارتێكرنا پروسێسا پێگەهاندنا جڤاكی (Socialization) یە كە بڕێكا خێزانێ و جڤاكێ و دەزگەهێن جۆداجۆدایێن وێ دهێتە ئەنجامگرتن . سەبارەت ب كەسایەتیا بارزانیێنەمر ژی ئەڤ یاسایە دهێتە جێبەجێكرن، چونكی ئەو ژی تاك و مرۆڤەك بوویە وەكی هەر مرۆڤەك دیتر و بەرهەمێ ڤان هەمی فاكتەرا بوویە، و هزر و بیروباوەرێن وی لدۆر ئازادیێ و دەربڕینا وان بشێوەیێ گۆتار و پەیڤێن جوان و شرین نیشانە كە ژ ڕاستەقینەبوونا وی و تێگەهشتنەكا كەتواری ژ بها و چەمك و تێگەهێ ئازادیێ بوویە لنك وی. وی ب دەهان پەیڤێن گۆتین كە نیشان و هێمانە بو هندێ كە بهایێ ئازادیێ بۆ وی و لنك وی و بۆ نەتەوێ وی یێ كوردی چەند گرنگ و چارەنڤیس سازە و ژپێخەمەت ڤێ گرنگیێ بوویە كە وی بدرێژاهیا ژیانا خۆ یا پڕی بەرهەم و دەستكەفت ولسەر بنەمایێ ڤێ فەلسەفێ و ڕێبازێ خەبات وتێكۆشان كریە بۆ بدەستڤەئینانا ئازادیێ .
دەمێ بارزانیێ نەمر دفەرمووتن : " ئەز كوردەكێ خەباتگێر یێ ڕێكا ئازادیێ مە " (فتاح، 2013، 140 )، نیشانی مە ددەتن كە ئازادیێ ڕێچكە و ڕێباز و دوواین قۆناغا بەختەوەری و تەناهی و ئاسایێشا سایكۆ-سۆسیۆلۆژییا هەر تاك و نەتەوەیەكێ یە، لەو ما ژی خەباتكرن ژپێخەمەت گەهشتن بڤێ ئازادیێ كارەك رەوایە وبەلكۆ ژی گەلەك جهێ فەخر و شانازیێ یە لنك وی، و ژبەر ڤێ چەندێیە كە مەبەست و ئارمانجا خۆ دكەتە " گەهاندنا گەلێ كورد ب ژیانەكا ئاسوودە و ئارامی وئاسایشیێ " (فتاح، 2013، 149 )، و ژ بەر ڤێ چەندێ وڤێ ئارمانجا پیرۆز وبەركەفتی بوویە كە ئەو پالدای وهاندای كە ببیتە پێشمەرگەهەكێ گیانفیدا و خۆبەختكەر بدرێژاهیا پتر ژ دەها سالان بزاڤ وتێكوشان و كۆلنەدانێ، وەكی چەوا ئەو بخۆ دفەرمووتن : " ئەڤە شەرەفەكا مەزنە كە وەكی پێشمەرگەهەكێ پشكداری شۆڕەشەكا ئازادیخوازانە ببم " ( هەمان ژێدەر، 143 )، چونكی پێشمەرگەیێ خۆدان سایكۆلۆژیایەكا پاقژ و ڕاستەقینە و بهێز و پەهلەوان و قۆرتالبووی ژ هەمی سالۆخەتێن پیسكەرێ سایكۆلۆژی و ئەهریمەنی یە، كە دێ شێتن نەتەوەیەكێ ڕەسەن و خۆدان دیرۆكێ كوردی ژ دەستێن چەپەل وداپلۆسێنەرێ داگیركەر و دەمارگیرێن دوژمنان قۆرتال و ئازادبكەتن. چونكی ئەوی باوەرییەكا مۆكم وبهێز یا بڤی كەتواری یا دیرۆكی هەی كە" نەتەوێ كوردی ژ هەمی مللەتێن دیترێن دویر ونێزیك و ناڤەراست ل روژهەلاتێ دا، بەرامبەری زالم و داگیركەرێن بیانی خەبات یا كری ژپێخەمەت ئازادی یا خۆ دا و هزاران كۆڕێن قەهرەمان یێن كرینە قۆربانی " ( هەمان ژێدەر، 144 )، بۆ گەهشتن بڤێ ئازادییا، مسوگەركەرێ ئاسوودەیی و ئاسایێشا نەتەویی وجڤاكی وسایكۆلۆژی یە دناڤ گەلێ كوردستانێ دا، و ئڤە ژی ب نرخترین دیارییە كە پێشمەرگەهی و كوردستانێ پێشكەشی نڤشێن ئاییندە و مرۆڤایەتی و شارستانیەتێ دكەتن و بەرپەڕێن دیرۆكێ دێ ڤان قۆرباییا ب ئاڤا زێڕی و هەتاهەتایە هەلگریتن و ژبیر ناكەتن.
ئەڤ خەم و خەیالا وی ژ ئازادی یا نەتەوە وگەلێ خۆ هەلگرتی و ژپێخەمەت گەهشتن ب وێ، دەست ژ ئازادی و خۆشی دژیانا تایبەت یا خۆ وخێزانا خۆ هەلگرتی و ل شوینا ل قەسر و قۆسیرا و كۆچك و وەڵاتێن بیانی و ب سەرشۆرێ نانێ بێماریێ كەربكەتن و پشتا خۆ بدەتە نەتەوێ خۆ و وان ژبیربكەتن، بڕیارێ ددەتن كە : "هەتا دەستێ من تفەنگێ بگریتن بۆ ئازادییا كوردا خەباتێ بكەم و من دڤێت ئالایێ كوردستانێ هلگرم و ڕاكەم ونەهێلم هێدی كوردستان بندەست و داگیركری بیتن " ( هەمان ژێدەر، 149 )،و "بریارێ ددەم كە هەتا كوردستان ئازاد دبیتن تاخم و تفەنگا من لحێف و دۆشەكا من بیتن " ( هەمان ژێدەر، 150 )، و ئەڤ سۆزە نەتشتەك كێمە كە وی وەكی فەلسەفەیەكێ كربیتە ڕێبازا ژیانا خۆ و مێنتالیتەیا هزرییا نەگۆهۆر كە، هەتا دووایین رۆژێن ژیانا خۆ ل چیایی لسەر وی بنەمایی بوو، كە ڕەخت وتفەنگ ژملێن وی ڤەنەبوون ولحێف و دۆشەكێن وی تەحت وبەرێن چیایێن كوردستانێ بوون و كۆچك و دیوانا وی ژی شكەفت و تڕاشێن ڤان چیایا بوون ومێهڤانێن وی یێن قەدرگران ژی پێشمەرگەهێن دلێرومێرخاس و چەلەنگ وپەهلەوان و پلنك وشێرێن ڤان چیایابوون . ئەو پێشمەرگەهێن هەمی دەمەكی وەكی وی دەست ژ دنیایێ شویشتی و گیانێ خۆ بۆ بەختەوەرییا نەتوە و كەس و كارێن خۆ و ئاخا پیرۆزا كوردستانێ بەختكری، لدەمەكی كە چ تشتەك ژ وێ شرینتر نینە.
ستراكچەرێ هزری یا كەسایەتیا وی وەسا بوو كەتێدا وەسا هاتبوو نەخشاندن كە : "ئالایێ مۆقەدەسێ مەنیشانا ئازادییا نیشتمان و مللەتی یە " (هەمان ژێدەر، 149 )، ئەو ئالایێ كە وی دڤیا لبن سیبەرا وێ نەك تەنها كورد، بەلكۆ هەمی كەسێن دیتر ژی ب ئاسوودەیی بژین وهیچ جیاوازیەك دناڤبەرا كەسێ دانەبیتن وهەمی وەكی ئێك بن، بێ هیچ دەمارگیرییەكا نەتەوەیی و زمان و ئایینی، لەوما ژی تەكەزێ لسەر هندێ دكەتن كە : "پێدڤی یە زمان وقەلەم وئایین وباوەر ژ فاشیزمێ ئازادبیت " ( هەمان ژێدەر، 148 )، چونكی بەختەوەری یا نەتەوە و گرووپ و دەستەك و وەڵاتەكێ یا دڤێ ئازادیێ دا،ویا د ئازادی یا هزری، ئایینی، نەتەوەیی و زمانی و رەگەزی ژهەر جۆرە دیكتاتۆریەت و فاشیزم و هۆلاكۆستەكێ، و تەنانەت ئازادیی یا ڕاگەهاندن ودەربڕینێ ژی وەك بنەمایەكێ سەرەكیێ دیمۆكراسیەتێ و پێشكەفتن و ئێكسانیێ و دادپەروەریێ ژی، ژ هزرا وی دویر نەبوویە : " رۆژنامەیا نیشتیمانی یا ئازاد، نابیت هیچ رەقیبەك ژبلی ویژدانا سەرپەرەشتیێن وێ بسەر وان دا هەبیت " ( هەمان ژێدەر، 142 ) و ئەڤ گۆپیتكا دیمۆكراسیخوازی و ئازادیپەروەریێ یە كە مرۆڤەك لسەر دەمێ ئازادییا مرۆڤی و سەركوتكرنا وی ژلایەنێ داگیركەران، هۆتافەك ژڤێ بابەتی بكەتە ئالایێ خەباتا ئازادیخوازییا خۆ ل دژی زۆرداران. بارزانیێ نەمر ب پشتگرێدان ب ئەزموونا خۆ یا جڤاكی و رامیاری و لەشكەری باوەری ب هندێ هەبوو كە چەپلە ب دەستەكی بتنێ ناهێتەلێدان و ئەڤ چەندە پێدڤی ب هاریكاریەكا هەمەلایەنەیا هەی و پێدڤی یە تەخ وچین ل كوردستانێ ملێن خۆ بدەنە بەر ڤی باری دا ئەڤ كەشتیا نەتەوەیی بگەهیتە كەنارێن ئارامیێ و ئاسوودەیێ كە هەمان ئازادی یە . ئاخفتنەكا ژ ڤی جۆری گۆپیتكا هەستەوەرییا بارزانی نیشان ددەتن كە تێدا دیار دبیتن بۆ هەر مرۆڤەكی چاڤدێرییا خۆدی و تایبەت و كەساتی گەلەك ژ جۆرێن دیترێن چاڤدێریێ وەكی ترساندن و چاڤ سۆركرن و سزادانێن یاسایی كارتێكەرترە د پێشكەفتنا پیشە و كار و هەتاكۆ وەلات و نەتەوەیەكێ.
ئەنجام و دۆماهیك :
تێگەهێ ئازادیێ بهایەك ژبۆهایێن رەسەنێن نك مرۆڤی یە، كە بۆ ماوێ چەندە هزاران سالە بابەتێ پێگوتنێ یە د فەلسەفە وئایین ورێبازێن هزری دا،و گەل و نەتەوەیێن جۆداجۆدا ژپێخەمەت بدەستڤەئینانا وێ وقۆرتالبوون ژبندەستێن زۆرداریێ و داگیركەران گەلەك بزاڤێن كرین، و ب سەدان ڕێبەر وسەركردە وپێشەوایان ئەڤ كەشتیە یا هاژۆتی ژپێخەمەت ئازادی یا نەتەوێ خۆ، دەستێ ژ ئازادییا خۆ بەردای، كە بارزانیێ نەمر ئێكە ژنموونە و سیمبۆلێن هەرە دیار و دەگمەن ل چەرخێ نۆكە وبدرێژاهیا دیرۆكا مرۆڤایەتیێ، كە ئاخفتن و كریارێن وی، هەر ئێك خەتیرەیەك ژ روناهی یێن ئازادیخوازیێ یە ل جیهانێ و مروڤایەتی بگشتی و نەتەوێ كورد و كوردستانێ بتایبەتی هەتا هەتایە قەردارێ وێ نە،و وەكی كانیەكێ نە كە هندی قوتابخانە و ڕێبازەكا فەلسەفی سەنگێ خۆیێ هەی كە ئەڤرۆكە پێشمەرگەه وەك قوتابیێن دەرچۆیێن وێ قوتابخانەیا فەلسەفی ب هەمی شیان و هێز ڤە و ب گیانەكێ ژ خۆ بۆرینێ خۆ كرییە " پێش مەرگێ " ڤی نەتەوەی بۆ پاراستن دەستكەفت و پرستیژا وی. كەواتە ئازادی وەك پشكەك ژ كەلتوور و فەرهەنگ و پێكهاتە و ستراكچەرێ كەساتییا بارزانیێ نەمر بڕێكا پرۆسێسەكا وەك بجڤاكیبوونێ بۆ قوتابیێن ڤێ ڕێبازێ هاتیە ڤەگۆهاستن.
ژێـــــدەر :
1- بۆتانی : عبدالفتاح علی ( 2002 ) . مدرسە (11) اژار، أول مدرسە كوردیە فی مدینە الموصل، گ . 2، مگبعە وزارە التربیە، مجلە (ئاسۆی پەروەردەیی) (121) ص .
2- فتاح، محمد مراد (2013) . كەلتورێ بارزانی، چاپا (1)، چاپخانا كوردستان، زاخۆ، (185) ل .
3- گولی، ئیبراهیم حەجی محەمەد نەرمكی (2013) . چاڤپێكەفتن دگەل ئێك ژوان پێشمەرگەهێن گەلەك هەڤالینیا وان كەسا كری دگەل بارزانیێ نەمر چوینە سوڤیەتا جاران، ل (9/9/2013) بێگوڤا، كوردستان .
*بسپۆرێ پێداگۆگیێ و سایكۆلۆژیێ/ز انینگەها زاخو / پشكا دەروونناسی