فاشیزم د فەرهەنگێ سایكۆلۆژیایا دیرۆكیدا
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
دەروونناسێ بەریتانی هانس ئایزینك ( Hans J. Eysenk، 1916-? )خۆدانێ پیڤەرەكییە بۆ كەساتیا سیاسی كە تێدا ئەو پالێوراوێن كۆ جۆرێ حكومەتا فاشیستی بۆ خۆ هەلدبژێن دكەڤنە دناڤبەرا لایێ راست وەكی شیوعیا، كۆ دكەڤنە د لایێ چەپێدا. هەرچەندە كۆ بیرباوەرێن وان كەسان ژ لایەنێ هندەك بسپۆرانجهێ رەخنەی بوویە[ 1 : 572 ]، هندەك بسپۆر د وێ باوەرێدانە كە ڤێ سالۆخەتێ د دەستهەلاتێ و سیاسەتێدا پەیوەندیا ب ژیانا مرۆڤی ل قۆناغا زارۆكینیێ هەی. سیستەمێ فاشیستی بوونا كەسەكی بەردەوامیا ئەزموونا زارۆكینیا وییە. هەكەر ئەم كەساتیا فاشیستا بدەینە بەر هویربینیەكا بەرچافكا دەروونناسیێ دێ بینین كە هندەك سالۆخەتێن وەك گۆشەگیری و دویرەپەرێزی ژ خەلكا دیتر و خۆڤەشارتن ژ مرۆڤان بسەر واندا زالە [ 2 : 272 ].
ئەو پەروەردەیا تووندا تێكەل دگەل سەركوتكرنا رەگەزی یاكۆ د خێزانێدا دیتی دبنە پشكەك ژ ستراكچەرێ كەساتیا فاشیستەكی و زڤڕین بۆ ڤێ هەستا رەگەزییا بەراهیێ. ئەڤ جۆرە زارۆكە دبیتە خۆدان كەسەكێ بێبەش ژ داهینانێ و بەرهەمهینانێ، و خۆدانێ هزرەكا پاشكەفتی و خۆبكێم زانینێ، و هەستكرنا بێ دەستهەلاتیێ لنك وی. هندەك جاران دبیتن ئەڤ جۆرێ كەساتیێ خۆ د سالۆخەتێن وەك دەمارگیریێ و هەتاكۆ سادومازۆخیزمێ دا ژی ببینیتن. ئەڤ جۆرێ رەفتارێن نەهەژی ئەڤرۆكە ئەم د كەساتیا تیرۆریستاندا ب ئاشكرایی تێبینی دكەین كە دبیتن بكەڤیتە د جەمسەرێ دیترێ كەساتیا فاشیستی دا كە تام و چێژێ ژ ئازاردانا خەلكێ ( سادیسمی ) یان ئەو تام و چێژا ژ ئێشاندنا خۆ دبینیتن دەمێ بچاڤێن خۆ تەماشەی كۆشتن و پەقاندنا ئاڤاهی و جهێن كەلتووری و جینۆساید كرنا خەلكێ دكەتن ( مازۆخی ).
ئێریك ئێریكسۆن ( Erik H. Erikson، 1902-1994 ) سایكۆلۆژیستێ ئەلمانیێ كۆ پاشی بۆ ئەمریكا كۆچ دكەتن و ژیانا هندەك دیكتاتۆرێن وەك ئادۆلۆف هیتلەری ئێخستیە بەر شرۆڤەكرنێ لدۆر زارۆكینیا وی دبێژیتن :" دیساڤە ئەڤرۆ جارەكا دیتر دیرۆكێ دەلیڤە یێ دای كۆ مرۆڤ خەون و خەیالێن خۆ یێن نەتەوەیی دگەل خەون و خەیالێن تایبەتێن خۆ دا تێكەل و هێڤێن بكەتن"[ 2 : 273 ]. ڤیلهێلم رایش د پەرتوكا خۆ ( دەروونناسیا جەماوەرییا فاشیزمێ، 1975 ) ئاماژەی ب هندێ ددەتن كە كەساتیا فاشیزمی بەرهەمێ پرۆسێسا سەركوتكرنا هەستێن سێكسی یێن مرۆڤینە ل قۆناغێن زارۆكینیێ و سنێلیێ دا، و ل دەهكێن ( 30 ) دا فەیلەسۆفێن وەكی بندتوو كرۆچەر فاشیزمێ ب حاشالێكەرێ ئازادیێ ددەتە نیاسین، و ب باوەرا وی ئەگەرێ سەرەكیێ پەیدابوونا گەندەلیێ د ئازادیێ ل وەلاتێ ئیتالیایێ فاشیزم زانیە، و ل بەریتانیایێ ژی كالینگ وود ژی فاشیزمێ ب شێوازەكێ نوی ژ دڕندایەتی و هۆڤایەتیێ و هێمایەكێ بێ باوەریێ ژ ئازادی و ئازادیخوازیێ ددەتە زانین[ 2 : 274 ]. شێوازەكێ دیترێ فاشیزمێ ئەم د فاشیزما نەتەوەپەرێسییا تووندرەوانە دا دبینین كە نموونا وێ ژی دەستهەلاتا هیتلەری بوویە ل ئەلمانیا كە باوەری ب فەلسەفەیا ژێگرتیبوونا نەژادی و دەستهەلاتا وێ بسەر نەتەوە و نەژادێن دیتر هەبوو. ئەڤ جۆرێ فاشیزمێ هندەك جارا خۆ د دەمارگیرییەكا مەزهەبی یان باوەرییەكا سیاسیدا و بلندتر بوونا وان ژ مەزهەب و باوەریێن دیتر دا دبینیتن بۆ مەبەستی زاڵبوون بسەر وەلاتێن دیتر و دەست بسەر واندا گرتن [ 3 : 694].
دەمێ ئەم كاودانێن كوردستانێ و ئەو قۆناغێن بندەستیا خەلكێ وێ بدرێژاهیا دیرۆكێ ددەینە بەرڤەكۆلین و دویڤداچۆنێ و وان دگەل بنەما و پیڤەرێن سەری هەلدسەنگینین كۆ سەرەدەرییا خەلكێ و دەستهەلاتدارێن داگیركەرێن كوردستانێ نیشانێن رۆهن و ئاشكرانە ژ سالۆخەتێن فاشیستان كە ب هەمی رەنگەكیڤە دڤێتن زیندەخەون و خەیالێن زارۆكینیا خۆ، یێن كۆ بەرهەمێ پەروەردەیەكا خەلەت و نەدوروست و خۆرسكێن سێكسیێن سەركوتكرینە و تەژی هەستا خۆ بكێم زانین و پووچی و بێبهایینە بسەرێ نەتەوەیێن كوردستانێدا بشكێنن و تۆلا خۆ ل وان ڤەكەن و قۆربانیێن ڤان هەستێن بێ زەڤەر تاكێن كوردستانێنە ب هەمی تەخ و چین و ئایینەكێڤە.
ژێدەر:[ 1 ] الأسود، صادق(1990). علم الأجتماع السیاسی، وأسسه وأبعاده، بغداد، ص. 656.[ 2 ] ڤێنسێنت، ئەندۆ ( 2007 ). ئیدیۆلۆژیا مۆدێرنە سیاسیەكان، وەرگێڕان: عۆمەر مەولودی، چاپی یەكەم، چاپخانەی خانی، دهۆك، ( 586 ) ل.[ 3 ]گلوعی، محمود ( 1390 ) . فرهنگ جامع سیاسی، چاپ چهارم، نشر علم، تهران،( 1103 ) ص. [ 4 ] Hornby، A. S. ( 2003) . Oxford advanced learner's dictionary، 7th. Ed. Ed. Oxford university press، چاپ پنجم، چاپخانە نگین، 1539 ص.
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / بەشێ دەروونزانیێ / زانستگەها زاخۆ
