پێشەكی :
یاخوویا كە نەتەوێ كوردی خۆدانێ دیرۆكەكا كەڤنارەیە، و پێداچۆنەكا دیرۆكێ نیشانی مە ددەتن كە تا چەندڤێ ژیانا دیرۆكی یا كەڤنارە بشێوەیەكی ڕاستەوخۆ كارتێكرن د ستراكچەرێ سایكۆلۆژیایا وی داكرییە و هندەك دەرزێن ئێخستین كە هەكەر دویڤداچۆن و چارەسەرییا وان نەهێنەكرن دێ ئەڤ دەرزە بنەشكەنە و چارەسەری گرانتر بیتن، و نەخاسمە ژی ئەمێن د چەرخێ بیست و ئێكێ دا و دیوارێن بهێزێن بجیها نیبوونێ دۆرما ندۆرێن مەیێن ئابلۆقە داین.
جهێ كوردی د دیرۆكێ دا
بزاڤێن كۆ بۆ كڤشكرنا دیرۆكا كوردستانێ هاتینە ئەنجامدان و نەخاسمە ل دەستپێكا سەدێ بیستێ د شوونوارێن سنوورێن جۆگرافیاییا وێ، نیشانددەن كە هەم كوردستان خۆدان دیرۆكەكا كەڤنە و هەم ژی بهەمی وێرەكیێڤە دشێتن بهێتە گۆتن ئێكە ژ دەگمەنترین جهێن كۆ دیرۆكا مرۆڤایەتیێ بۆ ڤێ كوردستانێ دزڤڕیتن یا كۆ پێشی شێست هزار سالان پێش زانینێ (60،000پ.ز)جهێ ژیان و ژیارا مرۆڤان بوویە (زیباری،2009،7؛رێكانی و تۆڤی،2011،11؛عارف،1984،101)، وگەلی كورد بدرێژاهییا ڤێ دیرۆكا كەڤنارەشان ب شانی نەتەوێن ئاری وەك فارسان، ویێن دیترێن وەك ئەرەب و تووركان ئێك بوویە ژ نەتەوەیێن سەرەكیێن ڤێ دەڤەرێ ل رۆژهەلاتا ناڤین وئاسیایێ (سەعدولا 2010، 1)، و ناڤێ وێ و جهێ نەتەوەیا كەڤنار بشێوازێن جیاواز و ناڤێن جۆداوجۆدا د پەرتووكێن دیرۆكی و یان ئەوێن ئەسمانی دایێن هاتینە ئاماژە پێدان و ژ وان ژێدەرێن گرنگێن ئەڤ دانپێدانە كرین تەورات و ئەنجیل و قۆرئانا پیرۆزە، كە ئایەتا (44) ژ سورەتا هوودی مەزنترینێ ڤان بەلگانە (بداخ، 2013، 5).ل هندەك سەردەمێن دیرۆكی بۆ نموونە ل سەدێ هەفتێ بەری زایینێ كوردستان وەك پشكەك ژ ئیمپراتۆریەكا ئەرمەنستانێ بناڤێ(كوردچیج) دهاتەنیاسین، وهندەك نڤیسەرێن یەونان و رۆما كەڤن گۆتیە مە كوردان (كۆردونس)یان(گۆردیای)(نەقشبەندی، 2013، 8).ئەڤ شێوازە ژ ناڤێ كوردستانێ تا سەدەیێن گەلەك دویڤدا و پشتی زانیینێ ژی یا بەردەوامبوو، هەتا كۆ ئەڤێ نۆكە بوویە ناڤێفەرمیێ كوردستانێ، و مەبەستا مە ژ ڤێ دیرۆكا كۆرتكری دەسپێكەكە بۆ چۆنا ناڤ بابەتێ و شرۆڤەكرنا لایەنەكێ گرنگ ژ ڤێ دیرۆكێ و خواندناكا سایكۆلۆژیانە بۆ ڤێ دیرۆكێ.
وێنێكوردی د دیرۆكێ دا
ژێدەرێن ئەنترۆ پۆلۆجی و نەخاسمە ژی ئەتنۆلۆجی نیشانی مە ددەن كە چەوا و ب پشت گرێدان ب بەلگەیێن زانستی و فۆلكلۆری و كەلتووری و فەرهەنگێ نەتەوە و گەلێن جیهانێ و شارستانیەتا مرۆڤایەتیێ، هندەك زانایێن وەكی ڤێلیام جۆنز(1786) نەتەوەیێ كوردی دئێخیتە ناڤ گروپێن هند وئەورۆپی (عارف، 1984،62).
هەر چەند كە چەندها گەڕۆك و كەسانێن كە بناڤێن جیاوازێن سیاسی، بازرگانی یان ئۆلی ل ڤان چەند سەدەیێن دۆماهیكێسەرەدانا وەلاتێ كوردستانێ كرین و د یادداشتێن خۆ دا و یان پەرتووك یان بەلگەنامەیێن وانە نڤێسین كۆمەكا سالۆخەتا و تایبەتمەندیێن جوان یێن داینە پال تاكێ كوردی و وی ب مرۆڤەك ئازادیخواز، بێهن فرەه، ب تەحمۆل، و هشیار وزێروك و مێرخاس، ب هۆش و هۆشیار وزیرەك، راستگۆ و خۆدان باوەری بخۆ، كویرهزر، رێزگر، یاریكەر، پەهلەوان ددەنە نیاسین(السندی،2007 )، لێ دهەمان دەمدا ژی یێن هەین كە ژ بلی كۆ بدرێژاهیا دیرۆكێ یان ڕاستییا ژبیركری یان خۆل گێلی ددەن و یان ژی ب ئەنقەست و بدەست وەدكەن و بۆ كوردان ناڤ و ناتۆرەیێن جیاواز و كرێت بكار دئینن و جار وان ژبەرەبابێ ئەجنا ودیپشكا ددەنەزانین و جاران وان ب توركێت چیای ددەنە نیاسین و جار دبێژن ژ فلان هۆز و نەتەوەیێ ئەرەبانە یان وان ب فارس دزانن (بداخ، 2013،105)،و بۆ ڤێ مەبەستێ بناڤێن جیاواز و كەس و زانا و یێن خۆدان پیگەهێن ئایینی و زانستی و جڤاكی ئەڤ ئاخفتنە یێن گۆتین و كرین و ڤەگۆهاستین، وبێگۆمان ژی ئەڤ چەندە ئەنقەست بوویە چونكی ب باوەرا وان دەمێ ئەڤ گۆتنە و سالۆخەت بناڤێ كەسەكێ ژ ڤی بابەتی و بەرنیاس دهێتە گۆتن چەند دێ پترتر جهێ خۆ دناڤ خەلكێ دا ژ لایەكی و خۆدێ تاكێ كوردی ڤەكەتن و كارتێكرنێ لسەر وی هەبیتن.
د بەرپەڕێن دیرۆكا كوردستانێ دا، ئەڤ بزاڤا رووخاندنا ستراكچەرێ كەسایتا تاكێ كوردی و دیوارێن كەلتوورێ زەنگینێ كوردستانێ یا د چهار ئارستەیا داهاتیە ئەنجامدان:
1.لسەر ئاستێ نەژادی كە وەك مە ئاماژە پێدای یڕێكا لكاندنا نەژادێ كوردان ب ئەجن و شەیتانی هاتنە ئەنجامگرتن.
2.لسەر ئاستێ جڤاكی، كە برێكا لكاندنا هندەك سالۆخەت و هێمایێن كرێتێن جڤاكی و سایكۆلۆژی وەك خرابكار، ڕێگر، دوژمنێن شارستانیەتێ و .. هتد، داینە نیاسین و خەلك وەسا یێ تێگەهاندین كە كورد نەهەژی تێكەلیێ و هەڤالینیێ نەو تەنها جهێ ژیانا وان چیا و ناڤ دار و بەرانە.
3.لسەر ئاستێ ئایینیی كە وەسا پرۆپاگندە هاتیەكرن كە كورد ژ ڕێكا ڕاست و دروست دویرن و دوژمنێن خۆدایێ مەزن ویێن پێغەمبەرانە، وبۆ ڤێ چەندێ ژ چیرۆكێن ژ بەرخۆچێكریێن جۆداجۆدا، كە سۆتاندنا بابێ پێغەمبەرا ئیبراهیمێ خەلیل(سلاڤێن خۆدایێ مەزن لێ بیتن) ئێكە ژ وان چیرۆكێن هەلبەسترای و بێ بنەما و دویر ژ ڕاستیێ و زانستی و لۆژیكێ و بێ بەختیە كە ل نەتەوێ تەوێ كوردی دهێتەكرن.
4.لسەر ئاستێ مافێن نەتەوەیی، كە پشتی ڤان هەمی بێ بەختیا و بۆختانێن بێ بنەما، چ جهێ گۆمانێ نینە كە نەتەوێ مە تووشێ هزاران جۆرێن زۆردای و دەربەدەری و كۆشتن و جینۆ سایدێ و ئەنفالێ ببیتن(الخلیل،2012، 257).
ڤان هەمی گۆتنك و ئاخفتن و چیڕۆك و چیڤانۆكێن بی بنەما وێنەیەكێ شاش و خراب یێ ژ كەساتی و ستراكچەرێ سایكۆ- سۆسیۆلۆژیێ كوردی لنك خەلكێ و هەڤسێیێن كوردان لدۆر كوردی دروست كری، كە دبیتن بەشەك ژ وێ هەمی زۆڵم وزۆرداری و كۆشتن و بڕین و ئەنفال و كیمیا بارانكرن و جینۆساید و دەربەدەركرنا كوردان پشكەكا مەزن ژ ڤێ ئێكێ بهێتن كە خەلكا دیتر و نەخاسمە ژی ئەوێن ڤێ چەندێ دەرهەقێ مە دكەن، ژیانێ و كوردستان و جیهانێ ب مافێ مە نزانن و مە هەژی وان نابینن!!؟
وێنێ خۆدێ كوردیژ خۆدێ خۆ
یا ئەشكرایە كە دەمێ هندە پرۆپاگندە و بێ بەختی بۆختان لدویڤ و بۆ كەس و جڤاكەكێ بهێتەكرن، ئەو جڤاك و تاكە دێ كەڤیتە بن كارتێكرنا خرابا وان و ئەڤە ژی تشتەك سروشتی یە، و دبیتن زیانێن ڤان پرۆپاگندە و بێ بەختیا هەمی لایەنێن جڤاكی و ئابووری و كەلتووری و ژ هەمیا ژی گرنگتر سایكۆلۆژی بیتن.
تاك و جڤاكەكا كۆلبن مەترسی و هەڕەشەیا ڤان گۆت گۆتك و پرۆپاگندا بیتن، بێگۆمان، دێ هەمی دەمەكی د ترس و دوودلیێ و گۆمان و باوەری بخۆنەبوونێ دا ژیتن. ئارامی و ئاسایێشا سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك ئێكە ژ سروشتی و ئاسایی و سەرەتاییترین پێداویستی- یێن مرۆڤی و تەنانەت گیانەوەران ژی، و ئەڤێ ڕاستیێ بنەمایێ تیۆرییا ئێك ژ مەزنترین سایكۆلۆژیستێن هەڤچەرخ، كە ئابراهام ماسلۆیێ ئەمریكی بیتن پێكدهینیتن. هەكەر ڤی نەتەوەی نەشیا بیتن بدریژاهیا ڤێ دیرۆكا دویر و درێژ بگەهیتە ئاستێن بلندێن داهینانێ و شاهكارێن مەزنێن زانستی، هەمی یان گەلەك و بەهرەكا مەزن ژ وێ بۆ هندێ دزڤڕیتن كە تاكێ كوردێ و جڤاكا وی بەرەدوام لبن هەڕەشەیا نەمانێ دابوویە، و دەلیڤەیێ هندێ بۆ وی نە ڕەخسایە.
هەر چەندە دیرۆك بۆ مە نیشان ددەتن كە ڤی نەتەوێ كەڤنارە ب سەدان زانا و هزرڤانێن پێشكەشی كاروانێ شارستانیەتێ كرین(مەردۆخ روحانی،2011)، لێ نەتەوەیەكێ كۆ خۆدانێ كۆمەكا هێمایێن هۆشی و هشیاریێ وزیرەكاتیێ یە دفێربوونا زمانێن جیاوازدا، تێگەهشتن و شیانا تەفسیرا قۆرئانا پیرۆز، دەیناندنا جۆرێن مۆسیقایێ، و هۆنینا هۆزان و چیرۆكێن ڕۆمان، شیانێن ئەندازیاریێ و هۆنەرێ ئاڤاكرنێ، هۆنەرێ جەنگكرنێ و لەشگەریێ، و گەلەك بوارێن دیتر، وەك پشكەك ژ ستراكچەرێ كەساتیاوی، وەك چەوا بسپۆرێن سایكۆلۆژی ئاماژەی پێددەن(ابراهیم، 2013، 35)، هەكەر نە ژبەر ڤان فاكتەرێن نەرینی یێن ڕۆخێنەربانە دبیتن ببایە ژێدەرێ داهینەرێن سەرسۆڕهێنەر لسەر ئاستێ جیهانێ، و مەزنترین خزمەت پێشكەش كاروانێ زانستێ و ئاڤاكرنێ ل جیهانێ كربایە، هەر چەندە د ڤێ ئێكێ دا و لدویڤ شیانێن خۆ قۆسیری نەكریە.
سەرەدەری دگەل ڤێ ڕەوشادیرۆكی
هەكەر ئەنجامێن ڤەكۆلینێن زانستی نیشان بدەن كە هژمارەكا فاكتەرێن كارتێكەر و ژ وان فاكتەران ژی ئەوێن دیرۆكی و كاریگەریێن نەرینی لسەر تاك و جڤاكا كوردی هەبووینە و یێن بوویە ئەگەرێ دروستبوونا هندەك ئاستەنگ و كۆسپ و تەگەرەیێن جڤاكی و رامیاری د ژیانا واندا(البرواری،2012،389)، بەلكۆ ئەڤ پرسیارە دهزرا خواندەڤانێ ڤێ گۆتارێ دا دروست ببیتن كە : ئایا كورد دێ چەوا سەرەدەریێ دگەل ڤێ هەڕفتنا دیوارێ ستراكچەرێ سایكۆ-سۆسیۆلۆژیكێ تاكێ خۆ دا كەتن؟
بلا لبیرا نەتەوێ كوردی بیتن كە ژیان سەرباری هەمی ڤان تەحلی و نەخۆشیا دێ هەریا بەردەوام بیتن. گەلێ كوردستانێ بدریژاهیا دویرۆكا تەحلا خۆ، یاخۆ لبەر هەمی ڤان نەهامەتی و ئێش و ئازار و زوڵم و زۆردارییا گرتێ.ڤێ گۆتنا باب و باپیرێن مە كە دبێژیتن(دار لسەر كۆكا خۆ ڕادبیتن)و دیرۆكا كوردی دا یا نیشان دای كە كوردان شیانێن باشێن بشارستانی بوونێ یێن هەین و دشێن دەمێ دەلیڤە هەبیتن بلندترین و جوانترین و مەزنترین دەستكەفتێن شارستانیەتێ بدەست خۆڤە بهینن. نموونە ژی د دیرۆك مرۆڤایەتیێ و ل رۆژ هەڵاتا ناڤینە كە د سەردەمێ خەلیفەیێن عەباسی دا مالباتا(بەرمەكییا ) ب وەرگرتنا پۆستێن وزارەتێن خەلافەتێ دەستكەفتێن مەزن بۆ شارستانیەتێ و مرۆڤایەتیێ ئینانە دی، و هەروەسا ل سەردەمی دەولەتا مەروانیا ل كوردستانێ، ویێن وەڵاتێن ژێر دەستهەڵاتافارس و ئیرانێ لسەر دەمی كەریم خانێ زەند دا (الخلیل،2013،180)، كوردا یا شیای مەزنترین خزمەتا بگەهیننە خەلكێ و جیهانێ، هەمی ئەڤ نموونە بیرامە ل هندێ دهینن كە ئەگەر هندەك كەس و لایەنان و نەحەز و نەیاران دۆهی و ئەڤرۆ ڤیای و دڤێتن مە قەدەم شكەستی بكەن و ب ئینانا ناڤ و ناتۆرەیێن نەهەژی، كارتێكرنی لسەر كەساتیا مە و پێكهاتە یا هزریا مە بكەن، ئەڤە خەونەكە و هەر چەندە ژی هندەك كارتێكرنا لسەركری و گۆتنكێن وەكی(ئەقلێ كوردی) و یان (كورد نابیتە هیچ تشتەك) بوویە پشكەك ژ مێنتالیتەیا تاكێ كوردی و مە نەدوێرا دەستێ خۆ بۆ كارەكی و تشتەكی ببەین، و چونكی بدرێژاهییا دیرۆكێ، دوژمنان بڤان گۆتنكا بۆ مە ئەو هزر دروست كربوو كە ئەم كورد هەژی چ كارەكی نینە و هیچ تشتەك ژ دەستێن مەناهێن، لێ ئەڤرۆكە ئەزموون هەریما كوردستانێ نیشانی مە و جیهانێ ددەتن كە هەكەر دەلیڤە بۆ كوردان هەبیتن و دوژمن و نەیارێن دەرەكی و ناڤخۆیی مایێ خۆ د مە نەكەن، دێ دەستكەفتێن وەكی بەرمەكیا و ئەیووبیا و زەندییا ل كوردستانێ و دەڤەرێ دووبارە كەین و مفایەك مەزن گەهینینە خۆ و كەسانێن دیترێن ڤێ جیهانێ، چونكی شارستانیەت بزاڤەكا هەمە لایەنەیە و هەمی نەتەوەیێن ڤێ جیهانێ تێدا هاریكار و پشكدارن.
بلا تاكێ كوردی ل كوردستانێ، وەك جەمال(2012) دبێژیتن خۆ ژ ڤان نەریتێن نە شارستانی دویر بكەتن كە بەردەوام یێ د گلەیی كرن و گازندەیان دا، كە بۆچی حكومەت چ تشتەكی نادەتەمن، بۆچی من نا دامەزرینیتن، بۆچی پارچەیەك ئەردی نادەتەمن، بۆچی من مووچەیەك نینەو...هتد، و بلا ل جهێ وێ هندێ، كە بارێ حكومەتێ پێ گران دبیتن و حكومەت نەشێتن ڤان هەمی داخوازیێن تاكێ كوردستانێ دابین بكەتن، چونكی ئەركێ حكومەتی هندەك مافێن سنووردار و پاراستنا ژیان و مسۆگەركرنا جۆرایەتیێ یە نەك بەدیهینانا خەونێن تاك تاكێن ئەندامێن وێ جڤاكێ(جەمال، 2012،150)، و هەكەر مە ئەڤ چەندە هێلان و ملێن خۆ بكارێ خۆ گرێدان، دیرۆك دسەلمینیتن كە دێ ڕیك بۆ پێشكەفتنێ و كاری خۆش بیتن.
لڤێرێ رۆلی بسپۆرێن ئەكادیمی، مامۆستایێن ئایینی، دەزگەهێن راگەهاندنێ و ڕێكخراوێن مەدەنی بەرجستە دبیتن كە بزاڤێ بكەن بڕێكا گەهاندنا پەیاما پیرۆزا ئاڤەدانی و شارستانیەتێ،ڤێ هزرا خەلەت یا كۆ بدرێژاهیا دیرۆكێ، دوژمنان دناڤ دل ودەروونێ تاكێ كوردی دا چەقاندی وچەقی و شین بووی و قەدەمێن وی شكاندین،ژناڤ ببەن وگیانەكێ نوی بدەنە وی جەستێ ماندی، و بڕێكا زڤڕاندن و چاندنا بهایێن كەڤینێن كوردایەتیێ تێدا، تێهنەكادیتر و ژیانەكا نوی ببەخشنە كەلواشێ هەڕفتیێ كوردی د بەرپەڕێن دیرۆكێدا .
ژێـــدەر:
1.ابراهیم، ریكان(2013). علم نفس الانسان الكردی، الگبعە الاولی، الژاكرە للنشر، بغداد،(104)ص.
2.البرواری، محمد سعید حسین(2012). المعوقات الاجتماعیە و السیاسیە للتسامح فی المجتمع الكوردی(دراسە میدانیە فی اقلیم كوردستان العراق)، مگبعە هاوار، دهوك، كوردستان،(518)ص.
3. جەمال، نەوزاد ( 2013 ) . ئۆنتۆلۆجیای سیاسی كۆمەڵگەی كوردی، چاپخانەی رەوشنبیری، هەولیر، 160 ل.
4. الخلیل، أحمد محمود(2012).صورە الكرد فی المصادر التراپ الاسلامی، گ 1 مگبعە ێراس، أربیل،(271)ص.
5.السندی،بدرخان (2007). المجتمع الكوردی فی المنڤور الاستشراقی،گ2،دار سبیرێز،دهۆك،614 ص.
6.نەقشەبەندی، ئازاد محمەد ئەمێن(2013) لێكۆلینەوە كوردستانیەكان، چاپخانەی رۆشنبیری، هەولێر،(272)ل .