پێشەكی
مرۆڤ بوونەوەرەكێ بایۆلۆژیكی ل قۆناغێن جیاوازێن ژیانا خۆ دا ب هندەك گۆهۆڕینێن سایكۆ- سۆسیۆلۆژیك دا دەرباز دبیتن كە وی دكەنە مرۆڤەك جڤاكی. ئەڤــ جڤاكیبوونا وی پێدڤی ب هندێ هەیە كە پێداویستیێن خۆ، ئەوێن گرێداینە بڤێ لایەنێ ڤە، بڕەنگەكی تێر بكەتن، تاكۆ دبن سیبەرا واندا هەست ب ئاسوودەیی و تەناهی و ئارامیا سایكۆلۆژیك بكەتن و ژ مەترسیێن ژناڤچۆنی بهێتە پاراستن، و ئێك ژ گرنگترینی ڤان پێدڤیاتیا سەرپێبوون و ژێیاتیێ ( الأنتماء ) یە، كە مرۆڤی د بازنەیەكا جڤاكی دا وەك خەلەكەكێ ژ ڤێ بازنەیا بهێز بپارێزیتن و مان و ژیانا وی گەرەنتی و مسۆگەر بكەتن.
پێناسەیێن سەرپێبوونێ و ژێیاتیێ
دیاردەیا سەرپێبوونێ و ژێیاتیێ( الأنتماء ) یان ( affiliation )وەك لایەنەكێ جڤاكیێ مرۆڤایەتیێ جهێ پویتەپێدانا گەلەك زانستێن مرۆڤایەتیێ بوویە و نەاسمە ژی سایكۆلۆژیایا جڤاكی، و ژ ڤێ چەندێ ڤە ب گەلەك شێوازا یا هاتیە پێناسە و شرۆڤە و ڕۆهنكرن.بۆ نموونەفەرهەنگا تایبەتا سایكۆلۆژیێ ب كوردی وێ ب دروستكرنا پەیوەندییەكا باش دگەل خەلكێ و چۆنە ناڤ وان و دانە نیاسینا خۆ ب وان و هاتنە وەرگرتنا وی ژ لایەنێ جڤاكێ ڤە وەك ئەندام ددەتە ناساندن ( 6: 19 )،و فەرهەنگنامەیا ئۆكسفۆردا بەریتانی ( Oxford، 2003 ) سەرپێبوونێ بڤی رەنگی ددەتە نیاسین كە بریتیە ژ :
1- كەسەكێ پەیوەندارە دگەل پارتەكا سیاسی یان ئایینی و .. هتد.
2- پەیوەندیێن گرووپەكێ یان ڕێكخراوەكێ یە دگەل ئێكدیتر دا ( 23: 21 ).
و فەرهەنگنامەیا رووسی یا مەزن سایكۆلۆژی ( 2007 ) وێ ب ووشەیا ( Аффилиацтя ) ددەتە زانین و ب ئێك ژ پێداویستی و پالنەرێن پەیوەندیكرنێ ددەتە نیاسین، كە بۆ پەیوەندیێن هەستەوەری و هەلچۆنی وەك هەڤالینیێ، ڤیان، و .. هتد، بفەر دهێتە زانین ( 24:54 )، و سایكۆلۆژیستێ ئیرانی پوورئەفكاری ( 1380 ) دروستكرنا پەیوەندیەكێ یان نێزیكایەتیێ یە كە ڕامانەكا ستاندارد بۆ ڤێ زاراڤێ كە هەمی دەمەكی ئەرینی یە و لسەر بنەمایێ هاریكاریێ و هەڤالینیێ، و بەلكۆ ژی ڤیانێ دهێتە ئاڤاكرن، و تیۆریستێن وەكی هێنری مۆرای بوونا وێ وەكی پێداویستیەكا فەر بۆ پێگەهاندنا كەسان و تاكێن جڤاكێ و پەیوەندیەكا نێزیك دگەل واندا، و یان بۆ مرۆڤی بفەر دزانیتن ( 20:37 )، و فەرهەنگنامەیا ئینگلیزییا ئۆكسفۆردێ تایبەت ب سایكۆلۆژی ( 2009 )، ئانماژەی ب هندێ ددەتن كە ئەڤ زاراڤەیە لسەر دەستێ هێنری ئالێكساندێر مۆرای ( 1893-1988) سایكۆلۆژیستێ بەریتانی بۆ ئێكەم جار د پەرتووكا وی یا بناڤێ " گەڕیانەك لدۆر كەسایەتیێ " لسالا ( 1938 ) هاتیە بكارئینا و وێ ب ووشەیا ( need for affiliation ) ددەتە زانین و ب ئێك ژ پێداویستی و پالنەرێن جڤاكیێن ڤەدیتن پەیوەندیكرنێ و نێزیكایەتیێ دگەل خەلكەك دیتر ومانەكا بهێز دگەل هەڤالا و هۆگرا ددەتە نیاسین (22 :469 )، و ئەلعیسەوی ( 2009 ) پێداویستیا سەرپێبوونێ و ژێیاتیێ( the need for belonging ) ب ئارەزوو و ویستا مرۆڤی بۆ هاریكاریكرنا خەلكا دیتر و كاركرن بۆ بەختەوەرییا وان و پشكداریكرن دگەل واندا، ددەتە نیاسین و پێناسە دكەتن ( 18:185).وەك یا خوویایە پێداچۆنەكا بلەز ب ڤان پێناسەیا مە دگەهینیتە ڕاستیەكێ و ئەو ژی هزرا بجڤاكیبوونێ و بەرڤ جڤاكیبووونێڤەچۆنا مرۆڤییە، كە ئەڤ چەندە تەنها د كاودانێن سروشتی و ئاسایی دا رووی ددەتن.
-2-
بجڤاكیبوون و تاكگەرایی
پێداویستی ب "دگەل" و "دناڤ جڤاكێبوون" لنك مرۆڤی جۆرەك ئارامی و ئاسوودەیی و ئاسایێشا سایكۆلۆژی لنك وی دوروست دكەتن كە بۆ بەردەوامی و برەودان ب ژیانا وی یا فەر و پێدڤییە، لێ هندەك جاران و هندەك جڤاك و كەلتوور و فەرهەنگ بانگەشەیێ بۆ جۆرەكێ تاكگەرایێ ( individualism )دكەن ڤێجا چ ژبەر ئەگەرێن ئابووری بیتن یان ژی ب شێوەیەكێ پراكتیكی هاندەری وێ نە، و ئەڤ چەندە و ڕێڕەوەیە دگەل سروشتێ ڕەمەكیێ مرۆڤی و ستراكچەرێ وێ یێ بنەڕەتیدا ناگۆنجیتن.بشێوەیەكێ گشتی كەلتوور و فەرهەنگێ رۆژئاڤایی لسەردەمێ ئیرۆكەدا ب گەلەك شێوازێن خۆڤە هەم دەلیڤەیەكە بۆ ڤێ ڕێچكەیا ژیانێ و هەم بانگەشەیەكە بۆ وێ، و نموونە ژی بۆ وێ ڕێبازا ژیانێ سەرهلدان و دەركفتنا جۆرەها ڕێباز و قوتابخانەیێن فەلسەفی و ئایینی و هزرییە وەك نهێلیزم و پووچگەرایێ كە پیشەنگێ وێ فەیلەسۆفەكێ ئەلمانیێ وەك فریدریك نیچەیە، و هەروەسا فەلسەفەیەكا وەك پراگماتیزمێ ژی دكەڤیتە د چارچووڤێ وێ یەكێ، كە پشكەكا مەزن ژ بەرێن شەنگستا وێ بۆ بیر و باوەرێن فەیلەسۆفێ ئەمریكی جۆن واتسۆنی دزڤڕیتن و گەلەكێن دیتر ئەڤ ئاڤاهیە بلندتر كر، كە هەمی پێكڤە مرۆڤێ رۆژئاڤایی بەرەڤ "ب تاكیبوونێ" و " تاكگەرایێ " دهاژۆن، و ئەڤە ئێكە ژ مەزنترین مەترسیێن سەر ژیانا مرۆڤایەتیێ و شارستانیەتێ و پەرگارا وێ و مانا وان لڤی گەردوونێ مەزن و لبن نەهاتی، و ل چاخێ مەیێ ئەڤرۆكەییدا، یێ كۆ ئالاڤێن دیتر ژی یێن هاتینە سەر و سەنگێ ڤێ ترازییا مەترسیدار گرانتر دكەتن و ئەو ژی سیستەمێن نویێن نوی و ژ وان ژی سیستەمێن بجیهانیبوونێ ( العولمە یان Globalizationیان Глобализация ) و هەمی كەرەستەیێن وێنە كە یا ژ هەمیا بەربەلاڤتر و بەرچاڤتر تۆڕێن پەیوەندیكرنێ وەكی ئەنترنێتێنە كە دگەل هەبوونا لایەنێن ئەرێنی هەڕەشەیەكە بۆ سەر مرۆڤایەتیێ و سالانە ب سەدان هزار كەسان بێكار و نەساخ دكەتن، و نەخاسمە ژی دەمێ ژلایەنێ هندەك كەس و لایەنێن هەلپەرەستڤە دهێتە بكارئینان و وانا ژ پێخەمەت بدەستڤە ئینانا قازانجەك پترتر، و بێی لبەر چاڤگرتنا بەرژەوەندیێن گشتی، ژ ڕێكا ڕاست لاددەتن و هزاران قۆربانیا لدویڤ خۆ دا دهێلیتن.
هەرچەندە كە ب باوەرا جڤاكناسێ ناڤدارێ دەڤەرێ عەلی ئەلوەردی ( 2013 ) ئەڤــ چەمكە بریتیە ژ هندێ كە هەر تاكەك بەرپرسیارە ژ خۆدێ خۆ، و كارێ خۆ، و هەمی كریار و گۆتارێن خۆ، و كەسێن دیتر ژ مرۆڤێن وی یان ژی نیاسەكێ وی ل مال و گەڕەك و كۆلانێ و باژێری و عەشیرەتا وی ب هیچ ڕەنگەكی پرسیارێ ژ وێ چەندێ ناكەن ( 19: 89 )، لێ د ڕاستیدا تاكگەرایی ئاراستەیەكا مرۆڤێ سەردەمە كە گەلەك فاكتەرێن وەكی لایەنێ ئابووری و ئالۆزبوونا ژیانێ بگشتی كارتێكرنەكا مەزن یا لسەر هەبووی، بووینە دەلیڤە بۆ سەرهلدان و گەشەكرن و بەلاڤبوونا وێ و نەخاسمە ژی لسەردەمێ ئەڤرۆكەیێ مە دا، یێ كۆ ب چاخێ لەزاتیێ و پێشكەفتنا تەكنەلۆژیایێ دهێتە نیاسین، و ئێكێ وەك ژان ژاك رۆسۆیێ بەرنیاس ئێك ژ بەرهەمێن پێشكەفتنێ ب نەخۆشیێن سایكۆلۆژی دزانیتن و ئێك ژ بەلگەیێن وی بۆ ڤێ چەندێ بلندتر بوونا ڕێژەیا خۆكۆشتنێ دزانیتن، كە ب بەراورد دگەل سەردەمێن كەڤن و ل دەم و جهێن كە ژیانا مرۆڤایەتیێ سادەترە و سادەتر بوویە گەلەك پترترە، و نموونە ژی وەلاتێن رۆژئاڤایێن پێشكەفتییە، و ئەلعیسەوی ( 2009 ) فاكتەرێن دیترێن وێ ب زیادەخۆازی و بلندفڕییا مرۆڤایەتیێ و كەسان، و ململانێ و كێشمەكێش و هەڤڕكاتیەكا تووند و بهێزا دناڤبەرا واندا دزانیتن، كە یێن بووینە ئەگەرێ سەرهلدانا نەساخیێن سایكۆلۆژی وەك خەمۆكیێ، نیگەرانیێ، و سترێسێ ( stress )، و هیستریایێ و هەست بلاوازیێ كرن و جۆرەها ترس و فۆبیایانە ( 18: 9 )، و ژ ڤێ چەندێیە كە سەردەمێ مە ب سەردەمەكێ تێر ئێش و ئازار دهێتە زانین و نیاسین.
-3-
ئایین و سەرپێبوون
ژێدەر ئاماژەی ب هندێ ددەن كە ئایینێن كەڤنارەیێن وەكی زەردەشتیێ، كە هەلگرێ ئالایێ بەرزێ " گۆتارا باش، هزرا باش و كریارا باش " بوویە، و لسەر بنەمایێن دادپەروەری و ئازادی و ئێكسانییا ژن و زەلامی، و بەرگریكرن ژ مرۆڤێن قەنج و جۆتیار و كرێكاران هاتیە ئاڤاكرن و ئەڤــ بیر و باوەرە بشێوەیەكێ كریاری د ڕێسا و یاسا و پرەنسیپێن خۆ یێن ئایینی دا ئاماژە پێداین و جیبَەجێ كرین و یا بۆ پراكتیككرنا وان بانگەشە كری و لایەنەكێ وان بانگەشەیا بجڤاكیبوونا مرۆڤایەتیێ بوویە( 3 )،و ئەڤە ژی ئاماژەیەكە بۆ هندێ كە ئایینەكێ ژ ڤی بابەتی یا ڤیای هەستا سەرپێبوونێ و ژێیاتیێلنك تاكێن جڤاكێ دوروست بكەتن.
هاتنا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ، ژی هەروەسا هاندەرەكێ مەزن و پراكتیكییا هەستا بجڤاكیبوونێ بوویە د هزرا پێغەمبەرێ مەزن، محەمەد ( دروود و سلاڤێن خۆدایێ مەزن لێ بیتن )، و بجۆرەكی كە وی زاتی ئەڤ سیمبۆل و دیاردەیا مرۆڤایەتیێ كربوویە بەرێ بنیاتێ ئاڤاكرنا دەولەتا ئیسلامی و ب ئێكگرتنێ و براینیێ و ئێكسانیێ و ڤیانێ بۆ ڤان سالۆخەتێن سەرپێبوونێ و ژێیاتیێ شیا مەزنترین سەركەفتنا بسەر زلهێزێن سیاسی و ولاتا ل وی سەردەمی دا بەستخۆڤە بهینیتن.هەلبەت مەشخەل و خەتیرا رۆناهیكەرا ڕێكا وی قۆرئانا پیرۆز بوو كە ل گەلەك جهان ئاماژەیێ ب هندێ دای، وەك ( سورەتا ئەنفال / ئایەتا 75 )، و ( سورەتا حەجەرات / ئایەتا 10 )، و ( سورەتا ئەلحەشر / ئایەتا 9 )، و ( سورەتا ئەلمائیدە / ئایەتا 2 )، و .. هتد.و دیارە ژی هەمی ئەو ( فەریزەیێن ) ڤی ئایینی لسەر مرۆڤێ مۆسلمان ب ئەرك دەیناندین، پالدەرێن دوروستكەرێن هەستا بجڤاكیبوون و سەرپێبوونێ نە لنك وی، سەرپێبوون بۆ وەلاتی و ئایینی و جڤاكێ، داكۆ تێدا و لناڤ دانگێن دەیباب و مالباتێ و خێزانێ دا، و ل قوتابخانە و ناڤ جڤاكێ دا، و ل مزگەفتا دا، مرۆڤ حەز ژ برایێن خۆ بكەتن و ئەوا بۆ خۆ دڤێتن بۆ وان ژی بڤێتن و بخوازیتن و قەنجیێ و چاكەی دگەل واندا بكەتن و هەستا ئێكگرتنێ و ئێكەتیێ، و برایینی و رەحم و دلۆڤانیێ، و هاریكاریێ و هەماهەنگی و فیداكاری و قۆربانیدانێ و چاكسازیێ د ناخ و دەروونێ واندا چێببیتن ( 18: 185 )، هەتا كۆ بۆ نموونە هەر نڤێژەكا ب ( جەماعەت ) هەمبەری ( 27 ) نڤێژێن بتنێیە، و مۆسلمانا ئەڤ باوەرە لنك دوروست ببو كە ئەڤ جۆرێ نڤێژا كارتێكرنەكا ئەرینی یا لسەر بارێ سایكۆلۆژیا وان هەی ( 9: 18 ).
هەلبەت د جهێ خۆ دایە كە بهێتە گۆتن كە ئەڤ ئێكگرتن و برایەتییە و سەرپێبوونە و ( ئینتمایە ) دویرە ژ هەمی ئەو هەستێن دەمارگیریێ و رەگەزپەرێسیێ و دفن بلندیێ كە یا لنك هندەكا بوویە نەساخی و ئێشەكا سایكۆلۆژی، و وان، وەكی كرمەكی ژ ناڤڤە دخۆتن و دهنجنیتن، و بۆ خەلكا دیتر و قۆربانیێن وێ ئێشێ و نەساخیێ ژ كۆلەجەرگیێ و نەهامەتیێ و دەردەسەریێ پێڤە تشتەك و مفایەك نەبوویە و نابیتن، و نموونەیا هەرە دیار بۆ ڤێ گۆتنێ نەتەوێ كوردە كە هندە سال و دەمە بدەست ئازار و ئەشكەنجەیێن وان دەمارگیرێن نەخۆشڤە دنالینیتن و ب سەدان هزرا قۆربانیا یێن داین.
ئیسلاما پیرۆز بڕێكا یاسا و پرەنسیپێن خۆ ڤە دڤێتن كە مرۆڤی ب هندەك بهایانڤە پەروەردە بكەتن و وی پێڤەگرێبدەتن كە هەستا سەرپێبوونێ ( Feeling of belonging ) لنك وان سەرهەلبدەتن و ببیتە هەستەك كە نیشانا وی بدەتن كە ئەو پشكەكە ژ كۆمەكێ و نەتەوەیەكێ، و وی تێبگەهینیتن كە ئەو چپكەك و دلۆپەكە ژ دەریایەكا پێكهاتی ژ هزاران كەسێن دیترێن وەكی وی، و وەكی پێغەمبەرێ مەزن بڤێ گۆتنێ كە " مرۆڤێن باوەردار وەكی كەلواشەكی نە، كە هەكەر جهەكێ وی ژان بكەڤیتێ هەمی جهێن دیتر ژی دێ هەستپێكەن و كەڤن دادی و تایێ.
كەواتە سەرپێبوون و ژێیاتی بۆ ئایین و نەتەوە و نیشتمانی و ئاخێ و وەلاتێ خۆ تشتەك حەرامكری نینە، بەلكۆ ئایینێن جیاواز و نەخاسمە ژی ئیسلاما پیرۆز ژی دانێ پێددەتن و باوەرییا پێهەی، چونكی بڕێكا وێ مرۆڤ دگەل یێن وەكی خۆ كۆم دبیتن و وەكی وان لێدهێتن و دبیتە تاكەكێ حەلیای دناڤــ كۆمەكا مرۆڤاندا.
-4-
گرنگیا بوونا تاكی دناڤــ جڤاكێ دا
تاكەك تەنها و بێكەس و بێپەنا هیچ تام و چێژەكێ وەرناگریتن مەگەر خۆ دناڤــ كۆمەكێ ژ مرۆڤاندا ببینیتن، كە ژ لایەنێ هەبوونا گەلەك تایبەتمەندی و سالۆخەت و بها و پیڤەر و ئاراستەیا وەكی وی و هاوشێوەی بیر و باوەرێن وی بن، ئانكۆ بوون و ژیانا تاكی دناڤــ جڤاكێدا ب گرنگ دهێتە زانین و ئەو ژی ژبەر ئەگەرێن خۆارێ :
1 –دناڤ جڤاكی دا تاك( من، ئەز) هەست ب شانازیێ دكەتن ژ پێخەمەتا وێ پشكداریێ و دگەلدابوونێ و هەڤــ هەست لنك هەر ئێك ژ مە دئێتە هەستپێكرن و تێبینی كرن دەمێ ئەم خۆ دناڤ وێ گروپێ دا دبینن ئەوا ژ گەلەك لایەنێن هزریو سایكۆ_سۆسیۆلۆژی،ئایدیۆلۆژی وێ، ئایینی وئابووری ورامیاریڤەوەكی مەیە،وهەستەكا رەزامەندیێ بەرامبەری وێ لنك مەهەبیتین،ئەڤــ هەستا شانازی پێڤەكرنێ هنگی دێ پترتر لێهێتن، دەمێ ئەم( " ئەز " دناڤ " مە " یێ دا)دهێمە دەستنیشانكرن بۆ هندێ بكارەكی ڕابم وتێدا هەستا بەرپرسیارەتیێ لنك من دگەهیتە ئاستەك بلندتر. ئەڤ چەندە یێ جهێ " من_ئەزێ " بتنێ دناڤ جڤاكێ و كۆمێ دا بلندتركەتن، چونكی "من"بەرپرسیارەتیا ئەركەكی یابستۆیێخۆڤەگرتی.
2 –د ناڤ جڤاكێ دا دێ ئاراستەیینَ جڤاكی لنك "من" ێ بتنێ دروست بن .كۆمەكا بهایا وەكی ئەنجام و بەرهەمێ بێدەرا تێكەلیا "من" دگەل "وان"دا دێ دروست بیتن كە ئەڤ چەندە بخۆ دێ بیتە كاودانەك بۆدروستبوونا فەلسەفەیا ژیانامرۆڤی، چونكی جڤاك دەزگایەكێ فیرَكرنێ یە كە تێدا ب تێكەلی وهەلسوكەفتا"من"و"وان"،هەروەكی مە پێشتر ئاماژە پێدای،ژ ئەگەرێ پێكڤە ژیانێ بیروباوەرێن وان، و پیڤەرێن جڤاكی، ئاراستەیا وان یێن جیاواز كارتێكرنێ لسەر یێن(من) دكەن و ژ بلی فێربوونێ، وی پێدگەهینن و فێری چەوانیا هزركرنێ، و دەربڕین ژ بیروباوەر و هەستێن خۆ دكەتن، و فێری چەوانیا چارەسەركرنا كێشە و گیروگرفتێن خۆ دكەتن.
3 - تێكەلی و بوون و مانا تاكێ مرۆڤی دناڤــ جڤاكێ دا هێزەكا دەروونی ددەتەوی وی، و ژ ئەگەرێ تێركرنا گەلەك ژ پێدڤیاتیێن وی یێن بایلۆژیكی/فیزیكی، و یێن سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك باوەری بخۆبوون لنك دروست دبیتن و ئەڤــ ئێكە ژ بەرێن شەنگستێ و بنیاتێ هەست ب ئارامی و ئاسایێشا دەروونی كرنێنە.
ئەڤ گرنگیە نیشان ددەتن كۆ ( ئەز و من) ێ دناڤ جڤاكێ دا پترتر یێ ئامادەیەكۆ ببیتە كەسایەتیەكێ ساخلەم و پێگەهشتی و خۆدان باوەری و هەستا بەرپرسیارەتیێ و جڤاكی بوونی، ژ كەس ( ئەز ) ەكێ گۆشەگیر و دویر ژ جڤاكی.ئەڤ هەستە د ئێكەم یەكەیێن سەرپێبوونێ كۆ خێزان بیتن دروست دبیتن و پاشی دچیتە ناڤ یەكە و دەزگەهێن مەزنتر وەكی قوتابخانە و ڕێكخراو و پارتێن سیاسی و پیشەیی و جەماوەری كۆ بۆ (منێ ) تاك ب ژێدەر و سەرچاوەیەكێ سەرپیبوونێ دهێتە هژمارتن.
-5-
فاكتەرێن بهێزكرنا پەیوەندیێن تاكی و جڤاكێ
دبیتن لڤێرێ خواندەڤان ڤێ پرسیارێ ل خۆ بكەتن، كۆ هەكەر سەرپێبوونا تاكی ب جڤاكی ڤە هندە یا گرنگە، ئایا ئەو فاكتەر و بناس چنە ئەوێن ڤێ پەیوەندیێ و سەرپێبوونێ و ژێیاتیێ بهێزتر دكەتن؟ و بەرسڤ خۆ دڤان خالێن خوارێ دا دبیتن:
1 - كاودانێن دیموكراسیانە: هندی ئەڤ جڤاكە و دەزگەهێ كۆ سەرپێبوونا تاكی پێڤەگرێدایە دهەلسۆكەفتا و سەرەدەریكرنێن خۆدا پترتر بنەمایێن دیمۆكراتی بكاربینن و ژ دیكتاتۆریەتێ و زەفتكرنا ئازادییا تاكی دویربیتن، و تێدا تاك پتر هەست ب ئازادیێ بكەتن د هەلسوكەفت و دەربرینا بیروباوەریین خۆ، ئەڤــ تاكە دێ پتر بڤی جڤاكی و كۆمێڤە هێتە گریدان.
2 - رەزامەندی لسەر بها و پیڤەرێن جڤاكی: نێزیكبوونا بهاو پیڤەرۆ و ئاراستەیێنتاكی و جڤاكی، ئانكۆ ئەوێن (من) و ( وان) بەلگە و بناسەكێ بهێزە بۆ هندێ تاك (من، ئەز) پترتر دناڤــ داڤــ و پوودێن جڤاكی دابچیتن و ژ بوونا خۆ دگەلدایێ ڕازی و دلخۆش بیتن.
3 - وەك هەڤییا ئەزموون و تایبەتمەندییا : ئەزموونێن هەڤپشك و سالۆخەت و تایبەتمەندیێن وەكی ئێك دناڤبەرا تاكی و جڤاكێ، و ئەو جڤاكا تاك خۆ سەر ب وان دزانیتن فاكتەرەكێ بهێزكەرێ پەیوەندیێن وان دوو لایەنانە و نەخاسمە ژی ئەگەر ئەو ئەزموون دخۆش بن و شاهی و شادی تێدابیتن. نموونەیا دیار یا ڤی ئێكێ ئەزموونا گێرانا جەژنا نەورۆزێیە دناڤ نەتەوەیێن ئاری دا كە بەرمایەكێئایینی زەردەشتێ پێغەمبەرە كە بۆ ماوێ چەندین هزار سالە دناڤ ڤان نەتەوەیادا یێ هاتیە پاراستن چونكی كۆمەكا بهاو ئاراستە و بزاڤێن جوان و دلرەڤین و دلخۆشكەریێ دگەل خۆ ئیناندین كە دەستهەلاتێن توندڕەو و و دەمارگیر ژی نەشیایە ب ماوەیەكێ دویر و درێژا دەستهەلاتا دیكتاتۆرانەیا خۆڤە وێ ژ ناڤ هزرو دل و دەروونی ڤان نەتەوەیا ڕەش بكەتن و ژ بیراوان ببەتن( 21 ).
4 - هەڤكاری و هەلسوكەفتا دوولایەنە: هەڤكاری و تیگەه و بهایەكێ جڤاكییە و وەكی ڕێكەكێ دوولایەنەیە. هندی هەڤكاری و هەبوونا روحیەتتا هەڤكاریكرنێ و پشكداری و سەرەدەری وهەلسوكەفتێ دناڤبەرا تاكی وگرووپا سەرپێبوی دا پترتربین، تاكی بتنێ پتر دێ خۆ ژ بتنێ بوونێ دویرو خۆ ل گرووپێ نێزیكتركەتن .
5 - روویدانین جڤاكی: روویدان و كارەساتَێن دلتەزین یان بۆنەیێن خۆشێن جڤاكی ورامیاری و ئایینی، تاك و جڤاكێ پتر لیك نێزیك دكەتن . روویدانا هەلەبچەی و كیمَیابارانكرناوێ وسالیادێن وێ یابوویە ئەگەرەكێ لێك نێزیكبوونا كوردێن هەر چەند پارچەیێن كوردستانێ . چونكی ئەڤ سالیادە وكارەساتا وێ یا بوویە خالەكا هەڤپشك دناڤبەرا كوردان و بوویە ناسنامەیەك بۆ " من " تاكێكوردی و "مە " یێ كۆ نەتەوەیێ كورد بیتن ل هەرچەند پارچەیێن كوردستانێ و ڕێكخراو وپارتێن جیاواز . هەر چەندەكە هندەك ژ وان بۆ ماوەیەكێ دویرودرێژ د ململانێ و كێشمەكێشێن سیاسی ژی دابووینە.
6- دابینكرنا پیدڤیاتێن تاكی: هەرچەندە كە تاك ل ناڤــ جڤاكێ ژ لایەنێ پێداویستیێن خۆڤە باشتر بهێتە تێركرن، ئەڤ تاكە ئاكۆ "ئەز" دێ پتر خۆ ب ڤێ گرووپێ، ئانكۆ ب " مە " یێڤە گرێدەتن و پەیوەندیا وان بهێزتر بیتن.
7 - پلە وپایەیا تاكی : چەند تاك و جڤاك د گرووپا خۆ دا ژ لایەنێ ئاستێ پلەو پایەیڤە بلندتر بیتن، سەرپێبووناوی بۆ وێ گرووپ وڕێكخراو و پارتێ دێ یا بهێزتربیتن. نموونەژی بەرواردەكە كە دناڤبەرا تاكەكێ سادەیێ ئەندام دڕێكراوەكێ یە، كەگەلەك زویتر دشێتن بهێتە بسەردابرن وگۆهۆڕینا وی وبیروباوەرێن وی لدۆروێ پارتێ وڕێكخراوێ ژكەسەكێ پۆستەكێ بلند ل كۆمیتەیا ناوەندییا بەرپڕسیارەتیێ بیتن ل لقەكاوێ ڕیكخراوێ وپارتێ یە .ئەڤەهەمی بۆ هندێ دزڤڕیتن كە پدیوەندییا تاكی وجڤاكێ،پێكڤە وب بەردەوامی هەلسوكەفتكرنا وان جۆرەكێ مسۆگەركرنا جڤاكی ونەرمایەتی د ڕێكخستن و دەستەلاتێ وپەیوەندی و داهینانێ بخۆڤە دگریتن،كە هەمی ڤێكڕا و پێكڤە تەواوبوونا جڤاكێ دورست دكەن،كەب ئێك ژ ئەلەمینتێن سەرەكی بۆ بوون وبەردەوامیا ژیانا تاك وجڤاكێ دهێتەزانین(15: 104)، هەتاكۆ دشَیتن بهَێتە گۆتن كە پەیوەندی وسەرپێبوون و ژێیاتیێ ( ئینتمیمایا ) تاكی بۆ جڤاكێ،بڕیكا ڤاكتەر وبناس وئالاڤێن جیاواز،پشكەكە ژ ڕەمەكەكێ بهێزلنك مرۆڤایەتیێ كە ڕەمەكێ كۆمبونێیەكە د بەرامبەرێ وێ دا هەستا تەنهایی وگۆشەگیری و پەراوێزبوونێ یە كە جۆرەكێ هەلچۆنا مرۆڤییە.ژ ڤێ چەندێ یە كە لبن كارتێكرنا ڤێ ڕەمەكێ و هەبوونا كۆمەكا پالنەرێن جڤاكی وژپێخەمەت تیرَكرنا پێداویستیێن جیاوازێن بووژەنی و سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك مرۆڤ بزاڤێ دكەتن ژ چارچووڤێ "من"_ئەز" ێ دەربكەڤیتن وبڕێكا سەرپێبوونا جڤاكی خۆ ب كۆمەلە وگرووپەكێ ڤەگرێ بدەتن وببیتە "ئەم_مە"،چونكی ئەو ب سروشت نەشێتن ب تەنهایی وكت بژیتن،وئەڤەیە كە هەرتاك و"من" ك دناڤــ جڤاكێ دا بزاڤا پەیوەندیێ دكەتن دگەل ودناڤــ خێزان وقوتابخانە و پارت وڕێكخراو وسەندیكاو گرووپەكێ دیاركری دا، وئەڤــ پالنەرە هند یێ بهێنرە كەهندك زانایا ناڤێ وێ یێ دەیناندی برساتیا جڤاكی ( social hunger)،وئەڤ جۆرێ برسێ وی پالددەتن كەئیك ژ دوو ڕێكێن خوارێ هەلبژێریتن،یان خۆ دگەل بهاوئاراستە و پیڤەروبنەماویاسا و ڕێسایێن ڤێ گرووپ وڕێكخراوێ بگۆنجیتن یان ژ خۆ دگەل گرووپەك دیتر ڕێكبێخیتن وژڤێ گرووپا ئێكەم دویر بكەڤیتن و خۆ دناڤ گرووپێ دووهەمدا هندابكەتن وڤەبینیتن وئەڤە هەمان زاراڤەیێ پەرژاندنا جڤاكی (social acceptance )، كە تێدا تاك " ئەز " یێ ژ لایەنێ گرووپ وڕێكخرَاوا دووهەم ڤە هاتیە پەسندكرن و پەرژاندن، و ئەڤــ جڤاكییە كە پشكەك مەزن ژ پرۆسیسا پێگەهاندنا جڤاكی (socialization) پێك دهینتن ( 15 : 115).
-6-
سەرپێبوون وئاساییشَا سایكۆلۆژی
تێكەلبوون لگەل جڤاكێ وپەیوەندی ب كۆمەلگەهێ ڤە وسەرپێبوونا تاكی و((من)) یان ((ئەز )) كێ بۆ وێ جڤاكێ وگرووپێ ڤە وئێكگرتناوی دگەل هەمی((ئەز))ێن دیتر و بوون ب ((ئەم))یان ((مە))یێ ژێدەرەكێ مەزنێ تەناهیا سایكۆلۆژییە. دەمی مرۆڤ هەست ب بوون و سەرپێبون و ( ئینتیمایا ) خۆ بۆ جڤاكەك دیتر دكەتن، كە دبیتن ئەڤـــ جڤاكە گرووپەك یان خێزان یان قوتابخانە یان كۆمەكا هەڤالا و هۆگرا یان دەزگا وسەنتەرەكێ ئەكادیمی یان سیستەمەكێ كارگێڕی بیتن، دناڤ وێ دەستەكێ دا كەسانەك رێزێ ل وی و بوون وكارو چالاكی یێن وی دگریتن و نرخەكێ ددەنە بەرهەم و داهینانێن وی و هزرێن وی جهێ پێزانینێنە، و جۆرەكێ رەزامەندیێ لنك وی دروست دبیتن، كە ئەڤ چەندە وی دگەهینیتە وێ ئێكێ كە ئەو ژ لایەنێ وێ دەستەك وڕێكخراوێ یێ هاتیە پەسندكرن و پەرژاندن، وئەڤە ئێكەژ پێدڤیاتیێن سەرەكیێن گەشەو وەرارا سایكۆلۆژی بۆ هەر تاكەكی و هاژۆتناوی دشاهڕێیا بەختەوەری وتەندروستیێ و دروستیا سایكولۆژی دهێتە هژمارتن . ئەڤەیە كەوی دگەهینیتە وێ راستیێ كە خۆ ژمەترسییا دویر بگریتن وب هۆشیاری ڤە سەرەدەریێ دگەل ژینگەهێ و دۆرماندۆرێن خۆدابكەتن .چونكی ((ئەز )) وەكی ئەندامەكییەكە وەك هەر ئەندامەك دیتر ژ وێ كۆمەلێ پێدڤی ب چاڤدێری وماتیژێكرن و خۆدانكرن و تێركرنا پیدڤیاتی یێن دیترێن وی یە ل دەمێ خۆشی و نەخۆشیادا، ول دەمێ بەرفرەیی وتەنگاڤیا دا . دەمێ تاك دابێنكرنا ڤان هەمی پێدڤیاتیا لنك خۆ و دناڤ جڤاكێ و كۆمەلێ رادبیتن هەست ب باوەری بخۆبوون وبهێزیێ دكەتن، ئەڤ چەندە ئاسایێشا سایكۆلۆژییاوی گەرەنتی ومسۆگەر دكەتن، بەرۆڤاژی تاكەكێ كۆ پێدڤیاتیێن وی بكەڤنە دمەترسیێ دا وهەڕشە ل ئاسایێشا سایكۆ-سۆسیۆلۆژییا وی بهێتەكرن، تێدا هیچ ئارامی و تەناهیەكێ هەست پێ ناكەتن، و چ گۆمان تێدا نینە ئەڤ نائارامی و مەترسییە وەك ڤەكۆلێنێن ریبل (Ribble، 1944 ) وگۆلدفارب (Goldfarb، 1945 ) ئاماژەی پێددەن كارتێكرنێ لسەر لایەنێن هەلچۆنی و جەستەییێن وی كەسی دكەن و دبیتە ئەگەرێ هندێ كە تووشی تێكچۆنێن سایكۆلۆژیێن جیاواز بیتن ( 15 : 116).
سەرپێبوون و دیاردەیێن نەتەوەی
سەرپێبوونێ و ئینتیمایێ پەیوەندیەكا مەزن یا ب ئاییندە و ئاسایێشا نەتەوەیڤەهەی. مە ل ڤانە چەند سالێن بۆری ل دەوروبەرێ خۆ دیت كە ل ڕاپەرینا مەزن گەلێ مە ل بهارا (1991 ) چەوا هەستا بلندا سەرپێبوونێ و بزاڤكرن بۆ ئازادیێ گەلەكێ ستەملێكریێ وەكی مە ل كوردستانێ، دیوارێ بهایێن بەعسیزم و فاشیزما بەعسی و س???