دەستپێك
زانینگەه وەكی پێناسە ئەو سەنتەرێ زانستییە یێ كۆ كۆمەكا تاك - مامۆستا و قوتابی ژیانا خۆ یا زانستی تێدا دبۆرینن بۆ برەودان ب زانستێ و تەكنۆلۆژیایێ ڤە و پێشكەفتنا هەمەلایەنەیا جڤاكی. رۆلێ زانستگەهێن سەردەم د پێشكەفتنێ و دەسكەفتێن هەڤچەرخ یا دیار و بەرچاڤە و حاشایی لێ ناهێتەكرن، و هەر ئەڤ چەندەیە یابوویە پالنەرێ زێدەبوونا ژمارا وان ل سەر ئاستی جیهانێ و لسەر ئاستێ هەرێما كۆردستانێ ژی، كۆ پشتی ڕاپەرینا گەلێ مە ل دژی زۆلم وزۆردارێ بەغدایێ و دیكتاتۆرێ مەزنێ سەدێ بیست وئێكێ، سەدامێ گۆڕبگۆر و رژێما بەعسیا فاشی و هەمی هزروبیرێن بەعسیزمێ، وەكی پێنگاڤەك بۆ گرنگیدان ب زانست و پێشكەفتنێ یا بەردەوام و نەخاسمە پشتەڤانیا كابنێن جۆداجۆدایێن هەرێما كۆردستانێ، هیڤێنێ ڤێ زێدە بوونێ و خەمخوریێ یە بۆ پێشكەفتنا جڤاتا كوردستانێ ئەڤرۆ ئەم تێدا دژین و بەرهەمێ خوینا هزاران شەهید و ئەنفالكری و كیمیابارانێن دەڤەرێن هەلەبجە وبەهدنیان، و خەبات و قۆربانێدان و ئاوارەیی یا هزاران هەڤوەلاتیان و نەخاسمە ژی پێشمەرگەهین قەهرمان و پلنگێن چیایێن سەربلندێن كۆردستانی ل دژی بەندەگی وملكەچی بۆ دوژمنان، دبیتە پالنەرەك بۆ هندێ ئەڤرو ل كۆردستانێ هەست ب گرنگی یا زانستێ و بنگەهێن پێدانا وان ژ قوتابخانە و پەیمانگەه و زانینگەها بهێتەكرن .
كۆنفرانسا زانینگەهێن هەرێما كوردستانێ بگشتی و یا زانستگەها زاخۆ یا كو ل سالێن بۆری دا لسەر ئاستێ جیهانێ و بپشكداری یا چەندەها ڤەكۆلینێن زانستی ژ چەندەها زانینگەهێن جیهانێ و دەرڤەی كۆردستانێ هەروەسا ناڤ كۆردستانێ هاتەگرێدان، بەلگەیەكە ژخەمخۆری وپشتەڤانیاحكومەتا هەرێما كۆردستانێ، بۆ بلندكرنا ئاستێ زانستی ل دەڤەرێ ب تایبەتی و ل هەرێمێ ب گشتی .
زانینگەه هەرچەند ب قەبارێ بچویك بەلێ ب/د ئەرك و كاری و خزمەتێ دا مەزن و گرنگە، وبەرهەمێ وەكی وان كەودارێن ژ ڤێ سەنتەرا زانستی و مەلبەندێ پێشكەفتخوازیێ پێشكەشی جڤاكی دبن،بەلگەیەكە بۆ سەلماندنا ڤێ ئاخفتنێ و مەزناهیا رۆلێ وێ.
هەژی گۆتنێ یە لبیرامە نەچیتن كە پیرۆزی و بلندی یا ئاستێ رۆلگێڕانا زانینگەها دناڤ جڤاكامەدا، هەروەسا بۆ پیرۆزی و پویتەپێدانا خەلكێ مە ژی دزڤڕیتن كە پێدڤیاتیا وان بۆ هەبوونا ڤان سەنتەرێن ژڤی بابەتی وەك پێدڤیاتیەكا سەردەمیانە، دیسانێ پالنەرەكێ بەرفرەتربوونا سنوورێ كارو چالاكی و بزاڤێن وێ یە، وئەڤەیە كە بارێ زانینگەهێن كوردستانێ گرانتر دكەتن كە وان نەچاردكەتن لدویڤ ئاستێ خواست وداخوازیێن جڤاكێ بن، و ببن ب سەنگەرێ بەرگری كرن ژ بیروباوەر و بها وئاراستە، وداب ونەریت ورەوش وتیتالێن كلتوری وفەرهەنگی، ئایینی، نەتەوەیی و نیشتمانی، مرۆڤایانە و جڤاكیێن ڤێ خەلكێ وڤێ جڤاكێ وڤی نەتەوێ ئاشتی خواز ونیشتمانپەروەر و مرۆڤدۆست.
زانێنگەه ـ جڤاك، دهەڤكێشەیا دوو لایەنە وئارمانجێن هەڤپشكدا:
زانستگە و جڤاك دوو روویێن دراڤەكینەوپەیوەندیەكا بهێز و ڕاستەوخۆیا دگەل هەڤدو هەی وكارێ وان تەواوكەرێ ئێك دیترە.هەردوو ئەڤ دەزگەهە پێكڤە كاردكەن و دبنە فاكتەر بۆ پێگەهاندنا تاكێ جڤاكێ وئەڤەژی بۆ پێشڤەبرنا جڤاكێ.
أ- جڤاك چاڤەریێ چ تشتەكی یە ژ زانستگەهێ؟
د هەڤكێشەیا پەیوەندیێن جڤاكی و زانینگەهێ دا، جڤاك ب هەمی تەخ و چین و لایەنێن كەلتووری و فەرهەنگی، جڤاكی، مرۆڤایەتی، و رەوشتی، ئابووری، رامیاری و ئایینی ڤە، هندەك داخوازیێن ژ زانینگەهێ هەین، كۆ ئەركێ زانستگەهێ گرانتر دكەتن بۆ هندێ ببیتە جهێ مان و باوەری یا جڤاكی، هەلبەت پشتی بدەستڤەئینانا ڤان داخوازی یا و ئارمانجێن جڤاكێ بگشتی:
.
1گۆنجاندناپرۆگرامێنزانستگەهالدویڤپێدڤیاتییێنجڤاكی،وتەرخانكرناهەمیهێزوشیانێنخۆبۆگەهاندناجڤاكێببلندترینئاستێزانستیورەوشەنبیریوكلتوریوفەرهەنگیوتەكنەلۆژی،وئاراستەكرناجڤاكیبەرەڤڤێ چەندێ، بڕێكا داڕشتنا ڤی پرۆگرامێ خواندنێ لدویڤ ڤان پێڤەر و بنەمایا، و ژناڤ نەبرنا ڤێ باوەریێ و متمانەیا دوولایەنەیا كۆ دناڤبەرا ڤان دوو جەمسەریێن سەرەكی دا هەین، و بەردەوامیا ڕێزگرتنەكا دوولایەنەیا بەرامبەر.
.
2-پێدڤی یە زانینگە د بزاڤ و كۆشش و چالاكی یێن خۆدا، هەمی بزاڤا خۆ بدەتە شۆلی بۆ هندێ كۆ بۆ دابینكرنا ئاییندەیەكا گەش و پرشنگدار بۆ جڤاكێ، ب وێ شیان و ئێمكانیاتێن مادی و بووژەنی یێن هەین كاربكەت بۆ پێگەهاندنا بسپۆرێن ژێهاتی و كارامە و كارتێكەر و پرچەك كری ب چەكێ زانستی، و دهەمان دەم دا ببیتە مەلبەندێ هاندەرێ شەهرەزا و بسپۆر و مامۆستایان بۆ پترتر هەولدان بۆ خۆ تەرخانكرن ژ پێخەمەت پەروەردە و فێركرنێ و پێگەهاندنێ، و ئەڤ چەندە ژ زانینگەها دخوازیتن كۆ نابیتن ئەم خۆ ژ زانستگەهێن دیتر ب كێمتر و ل خوارتر بهژمێرین د بابەتێ هێز و شیانێن هزری/ئەقلی و زانستی و هەبوونا شیانێن ماددی/ تەكنەلۆژی یێن نۆی و سەردەمیانە یێن كۆ ئەڤرۆ ب باشترین شێوە د بلندترین ئاست و جۆر و كوالێتی ڤە یێن لبەردەستێن مە هەیین.
.
3-دبابەتێ پەیوەندیێن دناڤبەرا مامۆستا و قۆتابیێن زانینگەها دا، ئەركێ سەرەكیێ مامۆستایانەكە بزوێنەرێ بیر و هزرێن نۆی و كەتواری یێن گۆنجای دگەل ژیانا سەردەم و جڤاكا كوردەواری دابن، و دهەمان دەم دا ژی هەمی بها و ئاراستە و پێڤەر و پرەنسیپ و بنەما و یاسایێن جڤاكی، مرۆڤی و ئایینی و كلتوری یێن جڤاكی ژی لبەر چاڤ بهێتەگرتن.پێدڤیە هەول بهێتەدان بۆ هندێ كۆ رۆحیەتا زانستی و زانست پەروەریێ،و كارێ بەردەوام و خۆماندیكرن و قۆربانیدان ب بەرژەوەندیێن تاكی ژ پێخەمەت بەرژەوەندیێن گشتی و مەزنتر و نیشتیمانی و نەتەوەیی د مێشك و هزرا قوتابیان دابهێتە چاندن. ئەڤ ئارمانجە و ئەركێ زانینگەهێ، نەك تنێ ل كوردستانا مە، بەلكۆ ل هەمی وەلاتێن جیهانێ و نەخاسمە ژی یێن پێشكەفتی و پێشكەفتنخۆاز، یا بوویە ڕاستیەك و كەتواریەك(defacto)، چونكی ئەڤ سەنتەرە، مەلبەندێن پێگەهاندنا زەلامێن كاری و كاربەدەست و هەلسونەرێن دوا رۆژا هەمی گەل و نەتەوانە، و ئەڤ چەندەیە كۆ ئەرك و كارۆبارێ زانستگەها گرانتر دكەتن.
.
4-مەلبەند و سەنتەرێن خواندنا بلند ل هەرێما كوردستانێ، پێدڤی یە ژ لایەنێ جڤاكی، كلتووری و فەرهەنگی، رامیاری، ئابووری و زانستی ڤە، پیڤانەیەك بیتن بۆ هەمی سەنتەرێن دیترێن جڤاكی و هەمی بیروباوەر و بها و ئاراستێن جڤاكی. پیڤانا ڤان هەمی لایەنان و بابەتان پێپكێن وێ پێستركێ نەیێن كۆ بۆ پێشكەفتن و گەهشتن ب وان ئاستێن بلند، یێن جڤاكێن دیتر پێ گەهشتین، و ئەم ژی دڤی سەردەمی دا و ل سەردەم و چاخێ داگیركرنا بۆشاهیا عەسمانی و پەقینا زانستی و پێشكەفتنا میدیا و دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ دا، ژ هەمی دەمەكێ دیتر پتر پێدڤی نە، بۆ هندێ خۆ ماندی بكەین دا ژ كاروانێ زانست و تەكنەلۆژیایێ و پێشكەفتنێ پاشڤە نەمینین، و نەخاسمە ژی ئەڤرۆ هیچ ئاستەنگەك لبەردەمێ سنگێ مە نینە نە ژ لایەنێ تەكنەلۆژی و بووژەنی و ماددی ڤە و نەك ژ لایەنێ هزری ڤە، كۆ ئەم وەك تاكێ كورد ژی وەكۆ هەر تاكەكێ ڤێ جیهانێ خۆدان هەمی وان سالۆخەتێن جڤاكی و سایكۆلۆژینەیێن خەلكێ هەین و هیچ تاكەك دڤێ جیهانێ دا جیاوازیەك دڤێ دا نینە، تنێ بەربەستێن هزری و بیروباوەرا نەبیتن، و بۆ نەتەوەیێ مە ژ هندەك بەربەستێن رامیاری ژی یێن هەین كە هێدی هێدی یێن كێمتر دبن و ئەو ژی لبن گڤاشتنێن كۆ ڤی نەتەوەی لسەر بیروباوەرێن گشتی لسەر ئاستێ هەرێما كوردستانێ و دەڤەرێ و جیهانێ دروستكرین.
.
5-زانینگە سەنتەرەكێ بیروباوەر و هزرێن ئازاد و دەربرینا ڕاشكاوانە و بێ دوودلی و گۆمانا وێ و رووی ب رووی یان (face to face) بۆ هەر هزرەكا داهینەرانە و مفادار ژ بۆ جڤاكێ و نەتەوێ مە، و ئەڤ ئازادییە ژی ژ هندێ دهێتن كۆ ئەڤرۆكە و لبن سیبەرا ئازادییا گشتی ل هەرێما كوردستانێ، ئازادیا هزری و رامیاری و جڤاكی و ئایینی یا بوویەئێك ژ هێمایێن دیارێن رەوشا كوردستانێ لسەر ئاستێ جیهانێ و دەڤەرێ، و ئەڤ ئازادیە ژی ئاراستەیەكە بۆ رەخساندنا دەلیڤەیەكێ هەژی بۆ ئاسایێشەكا سایكۆلۆژی و جڤاكی بۆ تاكێ كوردی و بنەمایەكە بۆ گەهشتن ب ئازادی یا هزری و داهێنەرانە و گەهشتن ب بلندترین یان ژی باشترین ئاستێن پێشكەفتنێ و شارستانیەتێ،وەكی هەر جڤاك و نەتەوەیەك دیتر.
.
6-زانینگەهێن مە،چ ئەوێن پێشتر هەین و چ ئەوێن لڤان سالێن داویێ پەرلەمانی و حكومەتا هەرێما كوردستانێ بڕیار لسەر دامەزراندنا وان دای، وەكی پشكەكێ جۆدانەكری ژ جڤاكا مە، بەرهەمێ هزاران قۆربانی و فیداكاری و ماندیبوونێ یە ژ لایەنێ كەس و كارێن شەهید و ئەنفال و پێشمەرگەهی و خۆدێ وان، لەوما ژی پێدڤیە خۆ ب قەردارێ جڤاكی و ڤێ قۆربانیدانێ بزانن و د ئاستێ وان دا بیتن بۆ بدەستڤەئینانا پێدڤیاتیێن مادی/ بووژەنی و یێن جڤاكی و نە مادی یێن وی، و ڕێزێ ل بها و داب و نەریت و ئاراستەیێن هەمی لایەنەیێن وێ بگریتن، و ئاسانكەرێ پێداچوونا وێ ڕێكا گران و پڕ هەڤراز و نشیڤێن جڤاكا مە بیتن یا كۆ پشتی دەهان ساڵە ژ دەستەویەخوبوون دگەل دكتاتور و فاشیست و دۆژمنان پێ گەهشتنێ، و نەخاسمە ژی د كاودانێن ناسكێن رامیاری و كلتووریێ ئەڤرۆكە كۆ ئەم دناڤبەرا نال و بزمارا دا دژین، ژ لایەكی دوژمنێن مە یێن جۆراوجۆرن لسەر ئاستێ ناڤخۆیی و دەرڤەریی و جیهانێ كەساتەكێ تنێ ژی ژ هزرا دیتنا دەلیڤەیەكێ بۆ وەشاندنا گۆرزێن دژوار ل پەیكەرێ نەتەوەیێ مە ناڕاوەستن، و هەروەسا ژی تەوژمێ پر مەترسیدارێ كۆ ئەڤرۆ وەكۆ گەردەلولەكێ یا بسەر دنیایێ بگشتی و كوردستانێ ب تایبەتی دا گرتی و هەەشەی ل بوون و مانا نەتەوەیی و زمانی و كلتوری یا مە دكەتن وەكۆ گەلەك نەتەوە و زمان و كلتوورێن دیتر، و ئەڤ تەوژمەژی((ب جیهانی بوون))ە، كۆ مە نەچار دكەتن دهاڤێتن و چۆنا پێنگاڤ پێنگاڤێن خۆ د هۆشیاربین و هویربین بین، و پێداچۆنەكا بیروبۆچۆن و ئایدیۆلۆژیایێن خۆ بكەین و وان بشێوەیەكێ زانستیانە و لۆژیكانە هەلسەنگینین داكۆ بگۆنجین دگەل خواست و داخوازی یێن نەتەوەیی و سەردەمێ ئەڤرۆدا .
.
( پشكا دووهەم )
ب – زانینگەهێن مە چاڤەڕیێ چ تشتەكی ژ جڤاكێ نە ؟
بەرامبەری ڤان ئەركێن جڤاكێ بەرامبەر ب زانستگەهێ هەین، ئەركێن بەرامبەر ژی یێن بۆ جڤاكێ هەین بۆ زانینگەها . جڤاك پێدڤیە هندەك بنەمایێن یاسایی و لۆژیكی ل بەرچاڤبگرتین كۆ لسەر زانینگەهێ و تاكێن كۆ تێدا كاردكەن دهێتە جێبەجێكرن، یێن وەكی داكۆكی كرن و پشتگیری كرن لسەر سەربەخۆیی وپاراستنا زانینگەهێ و تاكێن كو تێدا كار دكەن دهێتە جێبەجیكرن،وەكی مفایەكی تایبەت بڤێ دەزگەهێ پەروەردەیی و پێگەهاندنێ دناڤ جڤاكێ و ژ پێخەمەت جڤاكێ، هەكەر جڤاكێ باوەری ب هەبوون و بوونا هندەك پسپۆر و شەهرەزایا دناڤ سەنتەرەكی وەكی زانكۆیێ وەكێ ئێك ژ پێدڤیاتیێن كۆ بۆ بڕێڤەبرنا زانكۆیێ و جڤاكێ ب فەر و پێدڤی دزانیتن، پێدڤی یە باوەری ب ئازادییا كاری و بیروباوەرا وان ژی هەبیتن، و نەخاسمە ژی هەكەر ئەڤ ڕاستیە لبیرا جڤاكێ بیتن.
ئەڤ سەربخۆییە نەك ئێك لایەنەیەوتنێ هندەك تشتێن بچویك و هویر بخۆڤە دگرتین، بەلكۆ هەمی لایەنێن مادی و نەمادی ژی دكەڤنە د بازنێ ڤێ چەندێ دا . دەستێوەردان ل پرۆگراتێن خواندنێ و هەلبژارتنا شێوازێ كار و چالاكی و وانەگۆتنا مامۆستایان، ووەرگرتنا قوتابیان و هەلسەنگاندنا وان لدویف پیڤەرێ نەزانستی یێن گۆنجای و بەرنیاس بۆ مامۆستای و...هتد هەمی ئەو لایەنێن پەیوەندارن كۆ پاراستنا سەربخۆییا وان ژ لایەنێ جڤاكێ ڤە ب فەر و گرنگ دهێتەزانێن، هەكەر بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ بیتن و سیستەمێ كاری و ئەو پرۆسێسێن پەروەردەیی و زانستی یێن د ڤێ سەنتەری دا دهێنەبرێڤەبرن بكەڤنە د بن كارتێكرنا فشارێن ڤێ دەست تێۆەردانێ، بێگۆمان دێ كاروانێ زانستێ ژ رێكا خۆیا ڕاست لادەتن و بەرەڤ چۆلاهیێ هێتەهاژۆتن وئەڤە ژی نەك تنێ زیانێ دێ گەهینیتە زانستگەهێ، بەلكۆ مەزنترین زیانمەند ژڤێ چەندێ ژی هەمان جڤاكە. هەلبەت ئەم لدۆر وان پشكداریكرنێن ئاڤاكەر نائاخڤین ئەوێن مفاێی دگەهینە زانینگەهێ ب تایبەتی و جڤاكی بگشتی. ئەم ئاماژەی ب وان دەستێوەردانا ددەین یێن كۆ بوویە ئەگەرێ گۆهۆڕینێن بهایی دناڤ زانینگەهێ و جڤاكێ و خۆ د هندەك دیاردەیێن واستەكاریێ بۆ بەرژەوەندیێن تایبەتیانە بۆ كەسەك تایبەت، یان وان تەلەفۆن كاریێن ل دەمێ روویدانا هەر ئاریشەیەك یان كاودانەك تایبەت رووی ددەتن كۆ دشێتن بڕێكا یاسایێن زانینگەهێ بهێتەچارەسەركرن، بەلێ ژ بەر دەست تێوەردانیێن جۆرارجۆر ئاراستەیەكا دیتر، بخۆڤە دگریتن، نەخاسمە ژی لدەمێ تاقیكرنا یان دەركرنا قوتابیان ب ئەگەرێن گزی و قۆپیێ یان ژبەر بێ رەوشتی یان كاودانێن دیتر .
لایەنەكێ دیترێ گرێدای ب ڤێ ڤە پەیوەندی یا دناڤبەرا دەرچۆیێن زانینگەهانە دگەل پێدڤیاتی یێن سەرەكی یێن جڤاكێ پێدڤیە لبەر چاڤ بهێنە گرتن. لڤێ چەندێ دا پێدڤییە ئەڤ خالە نەهێتە ژ بیركرن كۆ دڤێ هەڤكێشێ دا هژمارا وەرگرتنا قوتابیا ژ ئاستی پێدڤیاتی یێن جڤاكێ پتر بیتن، چونكی ئەڤ چەندەژی بخۆ دبیتە ئاریشەیەك مەزن و ئەو ژی هاتنا خوارێ ئاستێ زانستی یێ قوتابیان و بلندبوونا ڕیژەی قوتابیێن دەرچۆوبێ كارە كۆ رۆژ لدویڤ رۆژی د بلند بوونێ دایە، و هەر وەساژی پویتەكرنە ب ژیانێ و بلند كرنا ئاستێ وێ بۆ وان مامۆستا و كەسانێن خۆ تەرخان و ئێكلاكری بۆ كارێ زانكۆیێ و هیچ كارەك دیتر ژ دەستێن وان ناهێتن.
هەروەسا دابینكرنا پێدڤیاتی یێن تاقیگەهی و كەرەستێن زانستی یێن نوی و سەردەمیانە، و ئاسانكاری و كارێ چاپ و بەلاڤكرنا بابەت و ڤەكۆلێنین زانستی، لدویڤ شیان و یاسایێن تایبەت و گرێدای بڤی كاری ڤە ژ وان ئەركێن گرنگن كۆ جڤاك دشێتن ببیتە دەلیڤەیەك بۆ بوون و پێداناوان بۆ جڤاكێ بۆ بەرژەوەندیێن گشتی و زانستی لڤی سەنتەری دا .
زانستگەه و ئەركێن گران :
زانینگەهێن مە وەكی سەنتەرێن پەرەردەیێن بلند پشكەكن ژ تەواوكرنا كارێ سەنتەرێن كۆ پێشتر رۆلێ خۆ دیتی د پێگەهاندنا تاكێن جڤاكی، وەكی خێزانێ، قوتابخانێ، مەزگەفتا، و جڤاكێ، و دزگەهێن راكەهاندنێ،.. هتد. زانینگەه پشتی وەگرتنا قوتابیان ل پسپۆریێن جۆداجۆدا دا ڤان سێ ئەركێن گرانێن خوارێ بستَۆیێ خۆ ڤە دگریتن:
1- پەروەردەكرن و پێگەهاندن :ژ ئەركێن هەرە گرانێن زانینگەهێ تەواوكرنا قۆناغێن پەروەدرەكرنێ یە و پاشی ئامادەكرن و پێگەهاندنا هزری و زانستییا قوتابیان د ڤان چەند سالێن مانا وان ل سنوورێ زانكۆیێ دا كە هەلبەت ئەڤە نەكارەك سادە و هەوانتەیە، بەلكۆ بەرۆڤاژی ژ ئەركێن هەرەگرانێن زانكۆیێ یە .
2- ڤەكۆلین : سەنتەرەكێ خۆدان بسپۆرێن ئاستێن بلندێن زانستی پێدڤی ب ئەنجامدانا ڤەكۆلینێن زانستی یە د بیاڤێن جیاواز دا وەكی دەلیڤەیەك بۆ بەرهەمهینانا وان زانیاری و پێدایێن دهێنە وەرگرتن. بگۆتنەكدیتر مامۆستا و ستافێ كاری ل زانكۆیێ نەك تنێ پێدانا هندەك وانا وتەژی كرنا مێشكێ هژمارەكا قوتابیانە، یان بڕیڤەبرنا پشكەكێ یان هۆبەیەكا كارگێرییە ل زانكۆیێ، بەلكۆ ئەنجامدانا ڤەكۆلینێن زانستی، بەلاڤكرنا پەرتورك و گۆتارو نامیلكەیێن زانستی و ...هتد، ئێكە ژ ئەركێن سەرشانێ ستافێ مامۆستایا ل زانكۆیێ.
3- بەرگریكرن ژ بها و ئاراستەیێن جڤاكێ: جڤاكا مە خۆدانێ هژمارەكا بێ سنوورا بها و ئاراستێن جۆانێن مرۆڤایەتی وزانستی و پەروردەیی و جڤاكییە كۆ پارستنا وان، پاراستنا جڤاكی ونەتەوەیی یە،و ئەڤ ئەركە ب تنێ ناكەڤیتە سەر ملێ هندەك لایەن ودەزگەهانڤە، بەلكۆ زانستگەهێن كوردستانێ ب ئێك ژ سەنتەرێن هەرەگرنگێن پاراستنا ڤان بهایاو ئاراستەو رەوش و تیتال، پیڤەر و بنەما، یاسا و رێسایێن جڤاكی و كلتووری و ئایینی و نەتەوەیی دهێتە هژمارتن و سەروێ هەمیا ژی بەرژەوەندیێن نەتەوەیی و ئاسایێشا سایكۆلۆژی و جڤاكی و نەتەوەییا گەلێ مە و زمانێ مەیێن كۆ لبن هەرەشەیا دوژمنێن ناڤخۆیێن ڤەشارتی و یێن دەرڤەیی دایە.
جهێ داخێ یە د سنوورێ پیرۆزێ زانینگەهێن كوردستانێ هێشتان و پشتی هندە سال و دەمی یە هندەك كەسێن هەین كە یان ژ لاوازی یا هەستا نەتەواتی بیتن یان هەر ئەگەرەكا نەپەنی و ڤەشارتی بیتن هێشتان وەكی پێدڤی ئەڤ ئەركە بۆ خۆ نەكرییە خەمەكا سەرەكی و هەتا نۆكە ژی شانازیێ ب زمان و كەلتوورێ خۆ یێ رەسەن و كوردەواری ناكەتن و هێشتا داهۆلێ بۆ فەرهەنگ و زمانێن بیانی لێددەتن و هەستا خۆ ب كێم زانین بسەر كەساتی یا وان دا زالە و نەشێن یان ژی نەڤێتن خۆ ژ زمان و فەرهەنگێن دیتر پاقژ بكەن و بشۆن یان ژی هند بۆ وان گرنگ نینە یان ژی خوینا هزاران شەهید و قۆربانی و ئەنفالكری و بێ سەرو شوینا بۆ وان بۆهایەكێ سەرەكی نینە و بەلكۆ ژی فۆبیایا رژێما ژناڤچۆیی یا بەعس و سەدامێ گۆڕ ب گۆڕ هندەك ژ وان، هەتا نها ژی بەرنەدابیتن. ئەگەر هەر چییەك و هەر كەسەك بیتن فەرە بهێتە گۆتن ئەو كەسێن بۆهایێ زمان و كەلتوور و فەرهەنگێ خۆ نزانن بەرامبەر ڤی گەلی و قۆربانیدانا وێ بەرپرسیارن و نڤشێن داهاتووی دێ ب چاڤەكێ كێم تەماشەی وان كەن.
جێبەجێكرنا ڤان ئەركا لسەر ملێن زانستگەهێ پێشینە و باكگراوندەكێ دروست دكەتن كۆ پێدڤی ب پلانەكا درێژخایەنە، و هەماهەنگی و پشكدارای یا هەمە لایەنە و دلسۆزیەكا ئێكجار مەزن هەی كۆ ئەگەر نەهێتەكرن زیانێن مەزن دێ ل بەرژەوەندیێن نەتەوەیی و ئاییندە یێ گەلێ مە كەڤیتن.
پەیوەندیێن جڤاكێ وزانینگەهێ د دەمێن دۆهی وئەڤرۆ وسۆبەهی دا :
هەلبەت پەیوەندی و كارتێكرنا جڤاكێ وزانینگەها تشتەك نینە كو د بۆشا هیدكێ دا ول ماوەیەكێ كۆرت دا رووی بدەش ووەكی روویدانەكا سروشتی گرێدای بیتن ب ماوە یەكێ كۆرتێ دەمی وسنوورەكی جۆگرافیێ دەستنیشانكری. بەلكۆ ئەڤ پەیوەندی و كارتێكرناە زنجیرەیەكا درێژ خایەنە كۆ گرێدایە ب دۆهی و ئەڤرۆ رووی ددەتن و سۆبەهی دروست دكەتن.
ئەڤ راستیە دخوازتین كۆ :
1- سێ فاكتەرێن گرنگ: بهێنە لبەر چاڤگرتن كۆ ژ پێدڤیاتییا بدەستڤەئینانا ئارمانجێن ئاینیدەیی و مسۆگەركرنا وانە و ئەوژی:
أ- ب لەز بوون و چۆنا عەجەلۆكا زانستێ و پێشكەفتنێ ل سەر دەمێ مە ێی ئەڤرۆكەدا و بەردەوامی دگۆهۆڕینا پرۆگرام و بابەتێن زانستی یێن سەردەمە بۆ گۆنجانا وان دگەل هەمی ڤان گۆهۆڕینا، كۆ دبنە پالنەرێ زانستگەهێن مە بۆ دروستكرنا پرێن پەیوەندێی دگەل زانینگەهێن پێشكەفتیێن جیهانێ و مفاوەرگرتن ژ شیان و ئەزموونا وان، پشكەكە ژ ڤێ چەندێ خۆ د هەول و بزاڤێن زانستگەهێن مە دا دبینیتن، دا ببنە ئەندامێن هەمیشەیی یان ژی هەر شێوازەكێ ترێ ئەندامەتیێ، دەلیڤەیەكە بۆ وەرگرتنا گەلەك ژ جۆرێن مفایێن زانستی، بۆ نموونە دروستبوونا كەشەكێ زانستی و هەبوونا ئاسوودەییا سایكۆلۆژیی و هزری لنك مامۆستایێن زانكۆێی بۆ رابوون ب ئەركێ ئەنجامدانا ڤەكۆلینێن زانستی و مسۆگەربوون ژ هەبوونا بەرهەم و ئەنجامێن باش ژ ڤێ چەندێ لبن سیبەرا یاسا و ڕێسایێن تایبەت ب ئەندامەتیا زانستگەهێ د ڕێكخراوێن زانینگەهێن جیهانی دا .
ب- پویتەكرن ب بلندكرنا ئاستێ زانستیێ قوتابیان پێشی هاتنا وانە بۆ زانینگەها و نەخاسمە ژی یێن حكومی وەكی قوتابخانە و پەیمانگەها.
ئەڤ ئامادەگی و بەرهەڤیە دێ بیتە هێڤێنی پەیدابوونا رۆحیەتەكا هەڤڕكاتیێ لسەر بنەمایێن پاقژ و دەستپاكانە یێن هەمەلایەنە و دەلیڤە بۆ بلندتركرنا ئاستێ زانستیێ وان قۆناغێن سەرەكی یێن كۆ پێدڤی یە قوتابی و پێشكەفتنا زانستی ل زانینگەهێ و جڤاكێ، پێدا دەربازببیتن .
ج- پویتە و گرنگی دان ب كەساتیێ تاكێ قوتابیێ كورد وەكی تاكەكێ ڤێ جڤاكێ نەك تنێ ژ لایەنێ زانستی و زانینێ / مەعریفێ ڤە، بەلكۆ ژی ژ لایەنێن جڤاكی، سایكۆلۆژی،رامیاری، ئایینی و ...هند. ئەڤ چەندە دخازیتن كۆ وانەیێن ژ جۆری سایكۆلۆژی ب هەمی جۆرێن وێ و لقێن وێ، شان ب شانێ زانستێن گرنگ و سەردەمیانە یێن وەكی بیركاری، ئامار، كۆمپیوتەری بهێتە گشتاندن و خواندن لگەل پرۆگرامێن دیتر بۆ بەرهەڤی یا سایكۆ/ سۆسیۆلۆژییا وی .
ڤەكۆلین و بەلاڤكرنێن زانستی : هەروەك مە پێشتر ژی ئاماژە پێدا ئەنجامدانا ڤەكۆلینێن زانستی یێن جیاواز و بەلاڤكرنا بەرهەم و پەرتووكێن زانستی و نەخاسمە ژی ب زمانێ شرینێ كوردی ئێكە ژ پێدڤیاتێ یێن سەرەكی یێن دروستكەرێ پرا پەیوندی یا دوولایەنەیا جڤاكێ- زانكۆیێ و تەواوكەرێ ئەرك و كارێن دۆهی و ئەڤرۆ و سۆبەهی . هەبوونا ڤان بەرهەما و گەهشتنا وان بۆ ناڤ خەلكێ و كەسێن كۆ ل دەزگەه و سەنتەرێن جیاوازێن جڤاكێ دا كاردكەن دبیتە ژێدەرەكێ مەزنێ ڤێ چەندێ .
2- مفاوەرگرتنا وان، و بەلكۆژی گۆهۆڕینا گەلەك یان هندەك ژ رەفتارێن وان لدویڤ ئەنجام و پێشنیارێن زانستی یێن ڤان ڤەكۆلین و پەرتووكا و ئەڤەژی ئارمانجا هەرەسەرەكیێ هەر سیستەمەكێ پەروەردەیی و فێركرنێ كۆ خۆد- گۆهۆڕینا رەفتارێن تاكی- دا دبینتن.
3- پویتەكرن ب رەوش و تیتال و بهایێن كلتورێ كوردستانێ یە :گرنگی دان ب رەوش و تیتال و ئاراستە وبها و كلتوور و فەرهەنگێ رەسەن و زەنگینێ كوردستانێ ب هەڤكاری دگەل هەردوو لایەنێن جڤاكێ و زانینگەهێ گرنگیەكا تایبەت یاهەی. هەكەر ئەڤ رەوش و تیتالە و بها و كلتوورە ژبەر هەر ئەگەرەكێ، خەمساری یان نەهۆشیاریێ بیتن، بكەڤیتە بەر گۆرزێ نەمانێ، دێبیتە و یێ بوویە ئەگەرێ ژنافچۆنا گەلەك نەتەوە و زمان و شارستانیەتانە ل ماوەیێن پێشترێن دیرۆكێ دا، كۆ دپاراستنا بەرهەمێ رەنج و ماندی بوونا نڤشێن پێشتر د رژد نەبوون و بوونە دەلیڤەیەك بۆ نەمان و ژناڤچۆنا خۆ.
هەمی ئەڤ چەندە ژی بەلگەنە بۆ هندێ كۆ ئەڤرۆ ب چاڤەكێ بایەخ و گرنگیێ ڤە تەماشەی سەنتەرێ زانینگەهێ بهێتەكرن و هەرەسا ئەڤ ڕاستیە ئەركێ زانكۆیێ و كەسێن لڤێ دەزگەها زانستی دا كار دكەن گرانتر دكەتن، و ڤی چەندێ بۆ مە رۆهن و خویا دكەتن كە پێدڤی یە هەمی بزاڤ بهێنەكرن بۆ ئاراستەكرنا هەمی شیان و ووزەوهێزەكی ژ لایەنێ جڤاكێ ڤە بۆ هاژۆتنا خۆدێ جڤاكی بەرەڤ ئاسوودەیی و ئارامی و ئاسایێشا سایكۆلۆژی و سۆسیۆلۆژی و نەتەوەیی، و پێشكەفتنێ و بە?