پویتەكرن ب ساخلەمی و دروستییا دەروونی و نەخاسمە ژی ل سەردەمێ مە یێ ئەڤرۆكە، یێ كۆ ب چاخێ ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژی و سەرهلدانا چەندەها جۆرێن نەساخی یێن سایكۆلۆژی، دهێتە نیاسین، ئەڤرۆكەیا بوویە ئێك ژ ئەرك و كارێن سەرەكیێن زانستێ سایكۆلۆژیایێ بۆ مەبەستێ چارەسەركرنا ڤان ئاریشەیا قۆناغەكاسەرەكی دەست نیشان كرنا ئەگەرێن سەرهلدانا ڤان ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژی یە.
یارۆهن و ئاشكرایە كۆ ئەگەرێن دروستبوونا نەساخی و ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژی هەمی جۆرێن بۆ ماوەیی/ زگماكی و فیزیۆلۆژیكی، پەروەردەیی، سایكۆلۆژیكی و جڤاكی بخۆڤە دگریتن. مەبەستا مە یا سەرەكی لڤێرێ ئاماژەیەكە بۆ لایەنەكێ فاكتەرێن دناڤ ڤان ئەگەرێن كارتێكەر و نەخاسمە ژی فاكتەرێ نەژادی و نەتەوەیی و چەوانییا كارتێكرنا وێ یە لسەر سەرهلدانا ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژی.
بەری ئەم ب هویری ڤە بچینە دناڤ بابەتی دا، دێ ڤان پرسیارا ئاراستەی خواندەڤانی كەین كۆ: ئایا ئەو هەستا تاكێ كوردی ل دەمێ دەسهەلاتا رژێما گۆڕبە گۆڕا سەدامی و بەعسا فاشی دكر،پالدەر و هاندەرەك نەبی بۆ دروستبوونا هەستێن نەخۆشێن رۆحی و سایكۆلۆژی؟ ئایا ئەو جیاوازییا دناڤبەرا كوردەكی و نەكوردەكی یان نە كوردەكێ دیتر ل كوردستانێ دهاتەكرن ئایا جهێ ئێش و ئازارێ نەبوو؟ ئایا سنوورداركرنا بزاڤ و چالاكیێن مە ژ هەمی لایەنێن رامیاری، كەلتووری و فەرهەنگی، جڤاكی و ئایینی ڤە، ژ لایەنێ بەعسیان ڤە، بۆ مە قەهروكۆل و كۆڤان نەبی؟ ئایا شەهیدو ئەنفال و جینۆسایدكرن و كیمیابارانكرن و كاڤل كرنا گۆندو كۆملگەه و باژێركێن كوردستانێ لسەردەستی سەدامیزما فاشی و دیكتاتۆر، بۆ مە جهێ خەم و پەژارەیی نەبی؟ ئایا...؟ ئایا ...؟ بێگۆمان بەلێ.
ڤان هەمی تاوانێن مەزن دژی نەتەوێ مە، تنێ ژ بەر هندێ كو ئەم كۆردین، و نەك ژ بەر هندێ كو ئەم كۆردەكێ مەسیحی یان ئێزدی یان مۆسلمان یان فەیلی یان.. هند،بین، بۆمە جهێ خەم و خەیال و قەهروكۆل و كۆڤانی بوو ودێ بیتن و هەتاهەتایە ژ هزروبیرو باوەرا مەناچیتن. پاڤێجا ئێش و ئازار ونەساخی یێن دەروونی چەوا دروست دبیتن. ما ئەڤ ئێش و ئازارە ب شاخ و ڕیشالن! هەما ئەڤ فاكتەر و ئەگەرێن هۆسانە كۆ ڤان ئێش و ئازارا دروست دكەتن. ڤەكۆلینێن بسپۆرێن سایكۆلۆژی ل كوردستانێ ڤێ راستیێ نیشان ددەن كۆ ڤان زۆلم و زۆرداریێن ڤێ رژێمێ ل نەتەوێ مە كری گەلەك كارتێكرنێن خرابێن لسەر ستراكچەر و كەسایەیتا تاكێ كوردی هەبوویە و نەخاسمە ژی ئەو كەسێن بشێۆەیەكێ ڕاستەو خۆ ئەڤ كارەساتەدیتین( 1، 2، 3 ).
هەر چەندە كۆ مە وەكی نەتەوێ كورد ئەڤ جۆرێ ڤەكۆلینێن زانستی گەلەك درەنگ یێن دەست پێ كرین، بەلێ خەلكا دیتر یاب ئەزموونتر ئەڤ جۆرێن ڤەكۆلینا گەلەك ژ مێژە یا ئەنجام دای و ڤێ ڕاستیێ نیشان ددەتن كۆ هێمایێ نەتەوەیی و نەژادی و لایەنێن پێڤەگرێدای ئێكە ژ وان فاكتەرێن كۆ بدرێژاهیا دیرۆكێ بنیاتێ سەرهلدان و دروستبوونا ئێش و ئازار و نەساخی یێن دەروونی و سایكۆلۆژی دەیناندی.
ل وەڵاتێ ئەمریكایێ ل سالا (1939) ێ بسپۆرێن سایكۆلۆژی(فاریس و دۆنهام) ڕادبن ب ڤی كاری و ڤەكۆلینەكا زانستی ل باژێرێ شێكاگۆ ئەنجام ددەن كۆ پشكەك ژ وێ لایەنێ كارتێكرنا فاكتەرێ نەتەوەیی و نەژادییە لسەر تێكچونێن سایكۆلۆژی لنك تاكێ ئەمریكی، و ڤەكۆلین ڤێ چەندێ و پەیوەندیێ نیشان ددەتن(4، 58 ). دیارە كۆ ئەو ئاستێ كارتێكرنا فاكتەرێن جڤاكی و كاری و پیشەیی و رەوشا ژیانێ لنك ئاكنجی و خەلكێ رەسەنێ ڤی باژێری و ئەو كەسێن ژ جهێن دیتر و ژ نەژاد و نەتەوەیێن دیتر مشەختی وی جهی و باژێڕی بووین، ئێخستنە بەر ڤەكۆلینێ و ئنجاما نیشان دان كە لایەنێ ئابووری و جڤاكی و جهێ ئاكنجیبوونا وان كەسا ڕۆلەك بەرچاڤ دڤێ چەندێ داهە بوویە و ژ وان ئەگەرانە یێن دبنە بناس بۆ تووشبوون ب نەساخیێن سایكۆلۆژیڤە.
ل وەڵاتەكێ پێشكەفتی وەكی ئەمریكایێ وەكی تاوسیگ(2004 ) ئاماژەی پێ ددەتن نێزیكی (33 ) مەلیۆن هەژارایێن لسالا(2001) هەبووی و دئاستەكێ گەلەك نزمێ ژیارێ دا دژین،و(32%) خیزانێن خۆدان زارۆك لبن سەرپەرشتییاتنێ ئان دەیكێ یان بابێ بڕیڤە دچیتن، و ( 54% ) ژ خێزانێن كێم دەرامەت تنێ دەیك ( ژنا مالێ ) بڕێڤە دبەتن(هەمان ژێدەر،65)، كۆ ئەڤێ چەندێ هەمیێ پەیوەندییا ب هەژاریێ ل ڤی وەلاتیڤە هەی و پشكەكا گەلەك ژی ژ ڤێ چەندێ بۆ هندێ دزڤڕیتن كە ڕێژەیەكا گەلەك ژ ڤێ هەژاریێ و كێم دەرامەتیێ بۆ نەژاد و نەتەوێن نەسپی پێست،ئانكۆ رەش پیستا دزڤڕیتن.
چونكی فاكتەرێ نەژادی و نەتەوەی ل ئەمریكایێ هەتا نۆكە ول سەدێ(21) ێ ژی ڕۆلەكێ بەرچاڤێ هەی د هەمی بوارو دەلیڤەیێن ژیانێ دا. ژبەر جیاوازییا رۆهن و ئەشكرایا دناڤبەرا لایەنێن جڤاكی و ئابووری لنك رەشپیست و سپی پیستا لڤی وەلاتی، رێژەیەكا گەلەك مەزنتریا تێكچۆن و ئێشو ئازارێن سایكۆلۆژی لڤی وەلاتی یا دناڤ نەتەوە و رەگەزێ رەش پیستا دا هەی ب بەراورد دگەل نەژادێ سپی(هەمان ژێدەر،73). هەر چەندە كە بشێوەیەكێ زانستی نەشێتن بهێتە سەلماندن كە ئەڤ تێكچونە بۆ هندێ دزڤڕیتن كە نەژادێ رەش لبن كاریگەرییا فاكتەرێن بۆماوەیی و زگماكی تووشی ڤان ئێش و ئازارا دبن.
لایەنێن زانستی و بسپۆر ئاماژەی ب هندێ ددەن كۆ فاكتەرێ نەتەوەیی ب چەندین شێوازا كارتێكرنی لسەر پەریشانی و تێكچونێن سایكۆلۆژیا تاكی دكەتن: كۆ جیاوازی و وەك هەڤنەبوونا ماف و ئەركان دناڤبەرا وان گرنگترینێ وانە. وەك دیارە دەمێ كۆ نەتەوە ژئێك جیاواز بن و ل وەلاتەكی نەتەوەیەك باڵا دەست بیتن و نەتەوە یان نەتەوەیێن دیتر بندەست بن، دێ ئاستی دەرامەتێ خێزانێ، و كاروپیشە، و پەروەردە و فێركرنێ، و دابەش كرنا كاری و پارەی و مافێن سادەیێن ژیانێ جیاوازی تێدا هەبیتن. دەمێ دادپەروەری و دادێ كۆمەڵایەتی و ئابووری دناڤبەرا نەتەوەێن جیاوازێن وەڵاتەكی دا نەهێتە لبەر چاڤگرتن و نەتەوەیەك هەست ب لاوازی و پشت گۆه هاڤێتن و بێ بەهریێ بكەتن و ژ مافێن سەرەتایی و سادەیێن خۆ بێ بەش ببیتن بێگۆمان دێ هەستەكا نەخۆش لنك دروست بیتن، و ئەڤ چەندە دێ هێدی هێدی كارتێكرنێ لسەر لایەنێ سایكۆلۆژیێ مرۆڤی كەتن و پەریشانی و خەمۆكی و سترێس ( stress ) و تێكچونێن سایكۆلۆژی لنك وی ئینیتە گۆڕێ، چونكی ئەڤ دژایەتیكرن و نەدادپەروەرییە ئارامی و ئاسایێشا سایكۆلۆژیێ لنك مرۆڤی تێك ددەتن و دبیتە دەلیڤە و زەمینەیەك گۆنجای بۆ سەرهلدانا ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژی، و چارەسەری یا ئێكجارەكییا وێ ژی یا د لبەرچاڤگرتنا ڤێ راستیێ و چەسپاندنا یاسایێن تووندێن فەرمییە بۆ چەسپاندنا دادپەروەریێ دمافێن رەوایێن نەتەوەیی د لایەنێن ئابووری و جڤاكی و ئایینی و پەروەردە یی و خزمەتگۆزاری دا.
ژێدەر:
1. مستەفا،خاوەرسالح ( 2012 ). نیشانەكانی فشاری دوای هێدمەی دەروونی لای ئافرەتە بارزانیەكانی شاڵاوی ئەنفال دا، چاپخانەی رۆژهەلات، مەكتەبی گشتی روشنبیری و راگەیاندنی پێشمەرگە، زنجیرە ( 252 )، 82 ل.
2 . Ahmad، Abdulbagi، Hawar T. Mohammad،Nazar M. Ameen ( 1997). A 26-month follow – up of posttramatic stress symptoms in childeren after the mass-escape tragedy in Kurdistan، UpsalauniversityHospital،sweden،httpscholar.google.comscholar_urlhl=ar&q=httpwww.anst.uu.sepabduahmaOriginal%2520articlesb3.MET2.pdf&sa=X&scisig=AAGBfm3BqLfk6BK_iHqEYR2XwT483vGsSA&oi=scholarr ( هاتە ڤەكرن ل 17/2/2013.
3 . Ahmad، A.،M. A. Sofi، V. Sudelin-Wahlsten، A. –L. Von Knorring ( 2000 ). Posttramatic stress disorder in childeren after the millitery operation ‘ Anfal’ in Iraqi Kurdistan، Upsala universityHospital،sweden،httpscholar.google.comscholar_urlhl=ar&q=httpwww.anst.uu.sekabduahmaOriginal%2520articlesb4.Anfal.pdf&sa=X&scisig=AAGBfm12TQlWoN85xhB2OgDZf10G5VfsZg&oi=scholarr ( . ( هاتە ڤەكرن ل 17/2/2013.
4 - تاسیگ و دیگران ( 1386 ). جامعە شناسی بیماریهای روانی، سازمان مگالعە و تدوین كتابهای علوم انسانی دانشگاهها، ترجمە : د. عبدا.. أحمدی، چاپ (1 ). تهران، 407 ص.

بسپۆری پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــەها زاخۆ