بجیهانیبوونێ ب هەمی دەستكەفتێن خۆ یێن تەكنەلۆژی ڤە، دەلیڤیەكێ مەزن و ئاسان بۆ مرۆڤان ڕەخساندی كە بشێتن بڕێكا ئابووریكرن د دەمی و جهی دا، بزویترین و سانەهیترین شێواز و ب مفاوەرگرتن ژ كەرەستەیێن وەكی مۆبایل و تۆڕێن ئەنترنێتێ د پەیوەندیكرنێ دا، پەیوەندیێن جیاوازێن ئاخفتنێ و وێنەیی و نڤێسینێ دروست بكەتن.
مە لڤێرێ نەڤێتن ئاماژەی ب دەرهاڤێشتە و ئەنجامێن ڤان پەیوەندییا و پێكگەهشتنا بكەین كە بڕێكێن ڤان دەزگەه و ئالاڤێن پێشكەفتی و مۆدێرن بكەین، كە ئایا تا چ ئاستەكی و تا چ ڕادەیەكێ د مفایێ مرۆڤایەتیێ دا بووینە و دبیتن و یان ژی چ زیان گەهاندینە وێ، و ژیانا هەر ئێك ژ مە یا ڕۆژانە و ئەزموونێن جڤاكی و گەلەك بسەرهات و سەربۆرێن كە مە ل ڤێرێ و وێراهە و ب ڕۆژانە گۆه لێ دبیتن پشكەكە ژ هندە ژ وان ئاریشەیێن جڤاكی، ئابووری یێن كۆ ڕۆژانە و ژ ئەنجامێ نەڕۆشنبیریی یا بكارئینانا ڤان كەرەستەیێن تەكنەلۆژی و ژ لایەنێ كەس و مرۆڤێن لادای ژ بۆهایێن جڤاكی و ڕەوش و تیتالێن مرۆڤایەتی یێن ڕەسەن، و هەروەسا مرۆڤێن هەلپەرەست و دەمارگیرێن وەكی تیرۆریستان، كە تەنها یێن د هزرا بەرژەوەندیێن خۆ دا و تنێ گرنگیێ ب تێركرنا ویست و داخوازی و پێداویستی یێن خۆ یێن بێ بنەما و بێ سنوور و لبن نەهاتی ددەن، دروست دبیتن.
ئەوا لڤێرێ پتر مەبەستا مەیە ئاماژەی پێبدەین لایەنێ سایكۆلۆژی و دەروونیێ پەیوەندارە ب چەوانیا مفا وەرگرتن ژ ڤان كەرەستەیێن تەكنەلۆژی، كە تا چ ڕادەیەكێ كاریگەرییا نگتیڤانە و نەرینی دكەتە سەر لایەنێ دەروونی لنك مرۆڤان، وەك پشكەك سەرەكی ژ پێكهاتە و ستراكتوورێ كەساتیا وی. هەرچەندە ژی ل ڤێرێ د جهێ خۆ دایە كە دان بڤێ چەندێ دا بهێتە دان كە دیڤداچۆن و نڤێسین د ڤی بابەتی دا هەكەر بسپۆرییا مە ژی بیتن و دبیتن گەلەك هویركاری یێن ڤی بابەتی ئەم باشتر لێ تێبگەهین، لێ د هەمان دەمدا ژی هەمی دەیباب و گەلەك ژ وان، دبیتن گەلەك باشتر و چێتر ژ مە د ڤی بابەتی بگەهن چونكی ئەو بشێوەیەكێ زیندی و ڕاستەوخۆ ڕۆژانە یێن دگەل ڤێ ئاریشەیا سەردەمیانە دا دژین و دناڤ پێلێن وێ دا دەست و پەنجا ڕادهەژینن و بەستڤە دنالینن.
ڕۆژانە ئەو بچاڤێن خۆ دبینن زارۆك و جەگەرگۆشەیێن وان ب چەندەها دەمژمێران یێن لبەر و لسەر كۆمپیۆتەر و تۆڕێن ئەنترنێتێ ڕۆینشتینە خوارێ و نەخەوە و نەخوارنە و نە تێكەلییە دگەل مالێ و دەیباب و خویشك و برا و هەڤال و هۆگرا، لێ هەمی ئەڤ كەس و كار و هەڤال و هۆگرێن وان ئەنترنێتە و ئەو كەسێن تێدا و بڕێكا وان دگەل وی دا چاتێ دكەن یان ژی بۆ وی تشتی دنڤێسن و ڤڕێدكەن، و یا ژ هەمییا كمباختر ئەوە كە، بەلكۆ ئەڤ كەسە نەدۆست و دلسۆزەك نێزیك یان باوەرپێكری بیت، بەلكۆ دوژمن و تیرۆریست و بێ بەختەك بیتن، ژ هەر ڕەگەز و هەر تەخ و چین و جه و وارەكی، كە بڕێكەك یان هێجەتەكێ ڤی كەسی و زارۆكی و سنێلەی بسەرداببەتن. پەیوەندیكرنا سروشتی و یاكۆ بڕێكا دیتنا ڕاستەوخۆ و رووی ب رووی بوونێ دهێتە ئەنجامگرتن، خۆدانێ هندەك تایبەمەندییانە كە گەلەك تشتێ بەرزە و ڤەشارتی و نەپەنیێ كەسێ بەرامبەر لبەر چاڤێن مرۆڤی ڕۆهن دكەتن، لێ ئەو پەیوەندییا بڕێكا مۆبایلێ یان ئەنترنێتێ دهێتە بڕێڤەچۆن ژ ڤان تایبەتمەندییان دویرە و ژ ڤێ چەندێ یە كە گەلەك ئاریشە و گیروگرفت ژێ دروست دبن.
د پەیوەندییەكا ژ جۆرێ تەكنەلۆژی دا كەسێ بەرامبەر، نە ب ڕەگەز و نە ب ژی و تەمەن و نە ژ لایەنێ پیشەیی و جڤاكی و ئاراستەیێن ڕامیاری، و سەرپێبوون و ژێیاتی یا ئایینی و هزری و كەلتووری و فەرهەنگی، دبیتن بۆ زارۆكێ مە یێ كفش و ئاشكرا نەبیتن. دبیتن مرۆڤەك و كەس و لایەنەك بیتن كۆ زارۆكێ مە بۆ مەرەمەك نەباش و دویر ژ ڕەوشت و بۆهایێن مرۆڤایەتی و جڤاكی و سیاسی بكار بینیتن و ژ ڤێ چەندێ ڤە پەنایێ بۆ هەر شێوازەك نەمرۆڤی ببەتن بۆ بسەردابرنا وی. زارۆك و سنێلەیێ مە وی نابینیتن، دبیتن ئەو كەسەك بیتن نەهەژی و نە د تەمەن و ژیێ وی دا، و دبیتن ب مەبەستا هەلپەرەستیێ پەیوەندی ب وی زارۆكی و گەنجی ڤە كربیتن، و دبیتن ژی ب ڕێكەفت بسەر وی هەل ببیتن، لێ ب هەر دوو ڕەنگان، زارۆكێ مە یێ د مەترسیێ دا.
ئەڤ زارۆكە دبیتن مرۆڤەك هشیار ژی بیتن و ژ جۆرێ ئاخفتن و نڤێسینێن یێ بەرامبەر پێبحەسیتن كە وی كەسی مەبەستەكا خراب یا هەی و دبیتن ژی كە زووی بڤێ چەندێ نەزانیتن و كەسێ بەرامبەر بشێوازەك شەهرەزایانە باش وی زارۆكی بسەرداببەتن هەتا باش تێدكڤیتن و پێڤە دبیتن و پشتی هەمی ڤان قۆناغا مەرەما خۆ یا ئەهریمەنی و پیس جێبەجێبكەتن و ژەهرا خۆ ب ڤی زارۆكی و گەنجێ بێتاوان دا بڕێژیتن.
دبیتن هەكەر د چاڤپێكەفتن و پەیوەندییەكا ئاساییدا بایە ئەڤ زارۆك و سنێلەیە وی كەس ببینیتن و ڕاستەوخۆ تێكەلی ڕاستیەكێ و دۆخەكێ كەتواری ببیتن و هەر ژ دەستپێكا پەیوەندیێ و پێشی تێكەفتن و بسەرداچۆنێ و تووشبوونێ خۆ ژێ بدەتە پاش و بزانیتن ئەڤ كەسە نە د ژیێ وی دایە یان ژ ڕەنگ و ڕوویێ وی تێبگەهیتن كە ئەو نەیێ ڕاست و دروستە و ڕاستگۆیە، یان یان فرت و فێلەك یا د مێشك و كارێ وی دا هەی، لێ هەكەر ئەڤ لایەنێ بەرامبەر نەپەنی و ڤەشارتی بیتن و ئالاڤەكێ وەكی مۆبایل یان تۆڕا ئەنترنێتێ دناڤبەرا وان دا بیتن گەلەك ژ ڤان ڕاستییان ناهێنە دیتن و هستپێكرن، و ئەڤە هەمان ئەو مەترسییا سایكۆلۆژیكە یاكۆ مە دڤێتن هندەك لدۆر بئاخڤین.
دەمێ سنیلە و زارۆكێ مە دچیتە دناڤ ڤی بابەتی دا و بسروشت ژی مرۆڤ وەسانە كە بزاڤێ دكەتن لایەنێن ڤەشارتی یێن د كەساتی یا بەرامبەر دا كفش بكەتن، و ئەڤ تشتە یێ د پەیوەندی یا ژ ڤی بابەتی دا هەی، و جیاوازی یا وان د هندێ دایە كۆ د پەیوەندی یا ژ جۆرێ مۆدێرن و تەكنەلۆژیكی دا، ژبەر دویری و نەپەنی بوون و دیارنەبوونا ڕەنگ و رووی و سیمایێ كەسێ بەرامبەر و ئیشك و كۆریشكێن سەروچاڤێن وی، و تۆن و ڕیتمێ دەنگێ وی و سەروبەر و لایەنێن دیترێن ڤێ چەندێ كە پێناسەیەكن بۆ سروشت و كەساتی و ستراكتوورێ هزری یێ وی، پشكەكا مەزن ژ هزروبیروباوەرێن ڤی سنێلەی و زارۆكی دێ ب ڤێ چەندێ ڤە مژویل بیتن كە ئەڤ كەسە كییە و چییە و چی ژ وی دڤێتن و بۆچی ل وی نێزیك دبیتن؟ ئایا ئەڤ كەسە دێ زیانێ گەهینیتە وی؟ ئایا هەكەر مال و دەیبابێن وی بزانن ئەو هەڤالینی یا ڤی كەسی دكەتن دێ چ كەن و چ بێژنە وی؟ و هزاران پرسیارێن دیتر یێن ژ ڤی بابەتی كە ب " بۆچی " دەست پێدكەن و بەرسڤێن وان دێ وۆزە و هێز و دەمەكێ گەلەك ژ وی بەتن، و ئەڤە زیانەكا مەزنا سایكۆلۆژی یە كە مرۆڤ و زارۆك و سنێلەیەك ژبەر نەبوونا ئاسایشا سایكۆلۆژی یاكۆ تێكەلی دگەل كەسەكێ ژ ڤی ڕەنگی و بڕێكا كەرەستە و ئالاڤێن وەكی ئەنترنێت و مۆبایلێ دروست دبیتن، هەست پێ بكەتن و بدەستێن وێ ڤە بنالینیتن. ئەڤ چەندە تنێ د ڤێ ڕاستێدا تەواو نابیتن. سنێلە و زارۆكەكێ ژ ڤی بابەتی ب ترس و ب گۆمان، دێ د دەریایەكا هزری و مێنتالی دا ژیتن و دەست و پەنجا قۆتیتن و لێدەتن كە خۆ ژێ دەرباز بكەتن و ئەڤ چەندە ژی وی ژ دەیباب و مالبات و هەڤال و هۆگر و خواندنێ و قوتابخانێ ڤەقەتینیتن و د جیهانەكا گۆشەگیریێ و دویرەپەرێزیێ دا گیرۆكەتن كە خۆ د گەلەك زیانێن دیترێن جڤاكی، پەروەردەیی و سایكۆلۆژی دا ڕەنگڤەدەتن.
ئەڤ و ژبلی هندێ كە مژویلبوون ب ڤان كەرەستا و ژبەر سروشتێ وان یێ تایبەت و نەخاسمە ژی جۆرێ پەیوەندیێ و كارێ كۆ ب هەر ئێكێ دهێتە كرن، ماوەیەكێ گەلەك و نەخاسمە ژی گەڕیان د تۆڕێن ئەنترنێتێ دا و بابەتێن جیاواز دا، ژ دەمێ مرۆڤی دكۆژیتن و وی بۆ چەندەها دەمژمێران دخافلینیتن و ژ جیهانا كەتواری و راستەقینەیا دەرڤە و كەسێن وی دویردكەتن و دەلیڤەیێ گۆشەگیری یا بەرچاڤ بۆ وی دڕەخسینیتن، ئەڤ كەسە بەردەوام و د كویراهی یا مێنتالیتەیا هزری یا خۆ دا یێ ل هیڤی یا تشتەكێ نەدیار و بەرزە. بەردەوام چاڤەڕێی هندێ یە كە كی دێ پەیوەندیێ ب وی كەتن یان كەنگی و كێ بۆ وی (e-mail) یان (sms) یان وێنەیەك یان زانیاری یەك، هەرچەندە یا بەرنەكەفتی و نەهەژی بیتن، بۆ وی هنێریتن و هنگی شۆل خرابتر لێدهێتن كە ئەو كەسێ كە ئەو چاڤەڕێی تشت و پەیوەندی یا وی یە مرۆڤەك نگێتیڤ و نەرینی بیتن و تشتێن زیانهینەر و بێمفا و مژویلكەر بۆ وی ڤڕێبكەتن و هندێ دیتر ژ دەم هزرا وی بكۆژیتن و بخافلینیتن.
بێگۆمان ژی هەر ئێك ژ ڤان كار و پرۆسێس و قۆناغا پێدڤی یا ب دەمەكی هەی كۆ ئەڤ زارۆك و سنێلەیە دەرەقەت بڕێڤەبرنا وێ ناهێتن و ئەڤ هەمی چەندە یێ لسەر ملێن وی و كارتێكرنێ لسەر كەساتی و هەمی لایەنێن پێڤەگرێدای، وەك جڤاكی، ئابووری، ئایینی، و پەروەردەیی و .. هتد، دكەتن و سایكۆلژیایا وی و داڤ داڤێن ستراكتوورێ كەساتی یا وی بخۆڤە مژویل دكەتن و ل شوینا هندێ ئەڤ زارۆكە و سنێلەیە سەرقالی ژیانا خۆ یا ئاسایی ل مال و لنك دەیباب و خویشك و برا و هەڤال و دۆست و مامۆستایێن خۆ بیتن، دێ لسەر هویركاری یێن گرێدای ب مۆبایل و ئەنترنێتێ بیتن و هەر ئێك ژ مە ب ڕۆژانە دبینیتن كە ئەڤ كەرەستێن جیهانگەرایێ چەند ئەم مرۆڤ و زراۆك و دەیباب و كەس و كارێن ژ هەڤدۆ دویر كرین و هەر ئێك ژ مە یێ ئێخستیە د دیوارێن زیندانەكا تایبەتدا، و ل جهێ هندێ كە كەرەستێ پەیوەندیێ بیتن، یێ بوویە ئالاڤەكێ گۆشەگیری و دویرەپەرێزیێ و دروستبوونا چەندەها ئاریشەیێن جڤاكی، سایكۆلۆژی و جەستەیی كە دبیتن مالا چەندەها كەسان تێكدابیتن و هێلینا گەرما خێزانێ بسەر زارۆكێن واندا بهەڕفینیتن.
دبیتن ل ڤێرێ خواندەڤان ڤێ پرسیارێ بكەتن كە: ئایا چارەسەر چیە؟ ئەڤ ڕۆهنكرنێن لسەری هاتینە ئاماژەپێدان دخوازن بهێتە گۆتن كە یا فەرە دەیباب و جڤاك بشێن توخیبەكی بۆ ڤێ ئێكێ دەینن، دا قوتابی و زارۆكێ وان ژ دەستێن وان دەرنەكەڤن. هەبوونا مۆبایلا د دەستێن سەدها زارۆكان لسەر كۆلان و جەهدەیا، و بێی هندێ كە زارۆك پێدڤی ب ڤی ئالاڤی بیتن، یان لبەردەستبوونا تۆڕێن ئەنترنێتی بۆ زارۆك و سنیلەیان و نەبوونا هیچ چاڤدێریەكا فەرمی و تووندا خێزانێ و قوتابخانێ و جڤاكێ لسەر ڤان تۆڕێن پەیوەندیێ و نەخاسمە ژی هەكەر ب هەماهەنگی دگەل دەزگەهێن ئاسایشێ و سەنتەرێن ئایینی و پەروەردەیی و جڤاكی بهێتە ئەنجامگرتن، دێ بیتە فاكتەرەك بۆ پاراستنا زارۆكێن مە ژ هەمی ئەو ئاریشە و گرفتێن جڤاكی و ڕەوشتی و ئاسایشی كە ڕۆژانە تووشی جڤاكا مە دبیتن و جهێ داخێ یە ژبەر ئەگەرێن ڕامیاری و دەركەفتنا باندێن قاچاغێن مادەیێن بێهۆشكەر و سڕكەر و باند و گرووپێن تووندڕەۆ و تیرۆریستی ل كوردستانێ و دەڤەرێ، مەترسیەكا مەزن یا لسەر بارێ ئاسایشا نەتەوەیی و جڤاكی و سایكۆلۆژی یا تاكێ كوردستانی و دەڤەرا مە ل ڤێ قۆناغا ناسكدا، دروست دكەتن كە هەتا ئەم بشێین د هۆشیار بین هێشتان هەر یا كێمە. قۆناغێن بەرەڤ دەولەتبوونا كوردستانا باشوور و بەلكۆ ژی دگەلدا كوردستانا ڕۆژئاڤا یا بوویە دەلیڤە و هێجەتەك كە دوژمن و نەیارێن مە هەمی ڕێكا ل مە بجەڕبینن بۆ هندێ ئەڤ خەونا شەهید و سەركردە و گەل و كوردستانیان نەگەهیتە قۆناغا جێبەجێكرنێ لەوڕا پشكەك ژ هێزا وان نەیاران یا د هندێ دا كۆمبووی كە بڕێكا تۆڕێن ئەنترنێتێ هندی بشێن زیانێ بگەهیننە مە كوردستانیان و بەلگە ژی بۆ ڤێ ئاخفتنێ هێڕشا كەڤنەپەرێستێن تیرۆریستێن داعشێ بۆ سەركوردستانێ و دەستكەفتێن مە ل سالا بۆری بی كە كارەساتێن مەزن ژێ دروست بین و ژبلی هزاران ئاوارەیا هزاران شەهید و بریندار لدویڤ خۆ هێلان.
*بسپۆری پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/ زانینگەی زاخۆ