لەسەردەمی جیاوازدا دەستهەلاتدارانی ناوچە كوردنشینەكان بە شێوازی جیاواز هەلسوكەوتیان لەگەڵ نەتەوە و دۆزی ڕەوای كوردستانیەكانان كردووە. ئەوەتا لەسەردەمی خەلیفەكانی ئۆسمانی بەو شێوازەی كە كۆماری توركیا و پاش پەیماننامەی لۆزان تەماشەی كوردیان كردووە، نەبووە. لەوكات بە دەیان سازی و ڕێكخراو و پارتی سیاسی كوردی هەبووە و كێشەیەك بەناوی ناسنامەی كوردی لەو ئاستەدا نەبووە وەك ئەو جۆرە هەڵسوكەوتە تووندەی كە لە پاش بوونی توركیا بە كۆماری لەگەڵ كوردەكان كراوە. لەگەڵ دەتپێكی دروستبوونی دەوڵەتی كۆماری توركیا ناسنامەی كوردی تووشی قەیرانێك بوو كە تیایدا زمان و كەلتووری كوردی قەدەغەكرا( 1:5). هەرلەوكاتەوە مێنتالیتە و گۆتاری سیاسی دەستهەڵاتدارێتی توركیا سنوورێكی تووند و داخراوی لەبەردەم ئازادی و فەرهەنگ و ناسنامە و مافەڕەواكانی نەتەوەیی كوردی دانا. ئەم مێنتالیتەیە نەك تەنیا لەسەر ئاستی سیاسی و لەشگەری بە ڕاشكاوانە و ئاشكرا بەدی دەكرا، بەلكۆ مرۆڤە سادەیەكانیش پێی هەلخەلێترابوون و كار گەیشتبوو ئاستێك كە لە هزر و بیری ئەوانیش ئەم بۆختانە بە ڕاست لە قەلەم دەدرا كە نەتەوەیەكی سەربخۆ بە ناوی كورد بوونی نیە بەلكو ئەوان " توركە شاخاوییەكانن " كە شوێنی حەوانەوە و نیشتەجێبوونیان شاخەكانە. ئەم جۆرە هەڵوێستە ناڕەوایە لە شوێنەكانی تری ئەو پارچانەی كە كوردەكان تیایدا نیشتەجێن بە شێوازیتر و بە هەمان دڕندایەتی پیادە و جێبەجێ دەكران. لاپەڕەكانی مێژوو ئەو كارەسات و جینۆساید و ئەنفال و كیمیاباران و زیندەبەچاڵكردن و ڕاگۆاستن و بێ سەراوشوێن و ئاوارە و دەربەدەركردنی مەلیۆنی كوردەكانی گشت پارچەكان هەرگیزاوهەرگیز لە یاد ناچێ.
كورد لە پێناو وەدەستهێنانی مافە ڕەواكانی خۆی، وەك هەر نەتەوەیەكی تر بە دەهان ساڵ و بەتایبەتیش لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم بزاڤی كردووە كە بە شێوازی گفتگۆ و دیالۆگی سیاسی بگاتە ئەنجامێك كە هەم ڕێزی نەتەوە و وڵاتانی دراوسێ و هەم ناسنامە و كەلتوور و زمانی كوردی پارێزراو بێ. بەڵام نەپەیماننامەكانی سیڤەری 1920 و نەلۆزانی 1923 و نەئەوانی پێشوتریش وەك سایكس-پیكۆی 1916 و نە بزاڤەكانی دواتریش هیچ گەرەنتیەكیان بۆ كورد بەدواوە نەبوو( 2).
بەڵام دیارە قەدەری كورد وایە كە هەر ئەو وڵاتانە ببن بە تروسكایی و دەرگایەك بۆ گەیشتنی كورد بە مافە ڕەواكانی. ئەوەتا دەستپاكی و دڵسافی و دڵساخی كورد ویژدانی مردووی ئەو وڵاتانەی نەهەژاند، بەڵام وەك باب و باپیرانمان ووتوویانە :" هەر چی بچینی هەر ئەو دەدوری ". بە پاڵپشتی كردنیان یۆ تیرۆر و سازییە تیرۆریسیتەكان ئەمرۆ وڵاتانی جیهان گەیشتن بەو ڕاستیەی كە هەر كاتێك كورد بۆی بڕەخسێ و دەرفەتی بۆ بڕەخسێ جگە لەوەی كە دەتوانێ بوێرانە بەرگری لە مافە ڕەواكانی خۆی بكات، لە ئاستێكی بەرزی هەستی مرۆڤایەتی و ئاشتیخوازی و ئازادیپەرێستی دایە و تا ڕادەیەك كە نەك تەنها بۆ خۆی بەڵكۆ بۆ نەتەوە و ئایین و مەزهەب و خەلكانی تریش پەناگەیەكی بەهێز و شایستەیە. بەڵگەش بۆ ئەوە پێكەوە ژیانی نەتەوە و ئایین و پارت و ڕێكخراوە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی جیاوازە كە لە سایەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەو هەرێمە بەدی دەكرێت و وڵاتانی رۆژئاوا بە چاوی خۆیان دەبینن و شایەتحالینە.
دەبێ هەر ئەو چەندە و هەندێ بەرژەوەندی تایبەت بێ كە پاڵ بە وڵاتانی زلهێز و رۆژئاواوە دەنێ كە بیر لەوە بكەن كە بەدوای مەهانە و ئەگەرێك بگەڕێن تاوەكو بەهۆیەوە سنوورە جۆگرافیاییەكانی ناوچەكە بگۆڕن و ئەگەری سەرەكی ئەم چەندەش و بە پلەی یەكەم بۆ مێنتالیتەی شكستخواردووی سەركردایەتی وڵاتانی دەوروبەر و رۆژهەڵاتی ناوینە كە هەمیشە بە چاوێكی تر سەیری دۆزی كوردیان كردووە و لە قولایی ستراكچەری كەسایەتیاندا جێگەیەكی زۆر بچوكیان بۆ نەتەوە و مافەكانی گەلی كورد داناوە و لە ئاكامدا كاریان گەیاندە ئەم دۆخ و قۆناغە ئالۆزە. سەرچاوەكان:1- بێشكچی، ئیسماعیل ( 2014). كۆمارا توركیا چ دان كوردان؟، كۆڤاری مەتین، ژ. 224، لل. 4-11. 2-: گلوعی، محمود ( 1390 ) . فرهنگ جامع سیاسی، چاپ چهارم، نشر علم، تهران، 1103 ص.
*بسپۆری پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/ زانینگەی زاخۆ