پێداگۆگیای تیرۆر
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
پێداگۆگیا وەك پێناسە
زانستی پێداگۆگیا یان پەروەردە لە دێرزەمانەوە جێگەی بایەخی پیامبەر و فەیلەسۆف و پەروەردەكار و سیاسەتوانان بووە و هەر كەسەو بە دیوێكی تایبەت تەماشەی ئەم بابەتەی كردووە و هەر بۆیەش دەبینین كە پێناسەی جیاوازی بۆ كراوە كە لە بنەڕەتدا بۆ جیاوازی كەسێتی و بیروباوەرە جیاوازەكانی ئەو كەسانە دەگڕێتەوە كە پێداگۆگیایان پێناسە كردووە.
كۆنفۆشیوس ( 551-478پ. ز.) پەروەردە یان پێداگۆگیا بەو جۆرە دەناسێنیتن كە : ( سروشت لە لایەن خواوەندەوە پێمان بەخشراوە و جوڵانەوەی مرۆڤەكان بە پێی مەرج و یاساكانی سروشت جوڵانەوەیەكی ڕاستەقینە و ئەركی هەموو لایەكە و بەڕێوەبردنی ئەم ڕێبازە ڕاستەقینەیە و ڕێكخستنەوەی ئامانجی سەرەكیی پەروەردە و فێركردن)، و ئەفڵاتۆن ( 427-347 پ. ز. ) پێداگۆگیا بە بایەخدان بە لایەنی جەستەیی-فیزیكی و دەروونی بەهەموو توانا و لایەنە جوانیەكانی بەردەست پێناسە دەكات، و ئەرەستو ( 384-322 پ. ز. ) پێداگۆگیا بە ئامادەكردنی ئەقل و مێنتالیتە وەك ئامادەكردنی كێڵگە بۆ چاندنی تۆ، دەناسرێنیتن، و غەزالی ( 1059-1111 ز. ) پەروەردەكردن وەك یەكێك لە باشترین پیشەكان پێناسە دەكات كە مرۆڤ دەتوانێ تیایدا شارەزا ببێ و گرنگترین ئامانجەكانیشی چاكە و نزیكبوونەوەیە لە خوای گەورە، و ڕۆسۆ ( 1712-1778 ز.) ئەركی پێداگۆگیا لەوەدا دەبینێ كە كار بكات بۆ ڕەخساندنی دەلیڤەی مرۆڤایەتییەوە بۆ ئەوەی كە منداڵ بە پێی ئارەزوو و تایبەتمەندییەكانی گەشە بكات، و بێستالۆتزی ( 1746-1827ز. ) ئەركی پێداگۆگیا لە ئامادەكردنی مرۆڤ بۆ هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی جۆراوجۆر لە ژیاندا دەزانێ، و فرۆبل ( 1872-1882ز. ) ئاماژە بەوە دەدات كە پێداگۆگیا پرۆسەی بوژانەوەی تواناییە شاراوەكانی مرۆڤە، وەك چۆن لە گۆڵ و گیایەكان روودەدات، بەواتایەكی تر منداڵ خاوەنی كۆمەڵێك تواناییە و ئەركی پەروەردە تەنها كاركردنە لە پێناو كرانەوەی ئەم تواناییانە و گەشەسەندنیان، و سپێنسێر ( 1820-1903ز. ) هەموو ئەو كارانەی كە بۆ مەبەستی خۆمان ئەنجامی دەدەین تا بگەین بە تەواوەتی ( كەمال ) سروشتمان و ئامادەكردنی مرۆڤە بۆ ژیانی ئاییندە، بە پەروەردە دەناسێنێ، و جۆن دێیڤی( 1889-1982ز.) ئاماژە بەوە دەدات كە پێداگۆگیا بریتیە لە كۆمەڵێك پرۆسێس بۆ گۆاستنەوەی دەستهەڵات یان ئامانجە وەرگیراوەكانی، بۆ مەبەستی وەدەستهێنان و دابینكردنی خودی خۆی و گەشەسەندنی بەردەوامی خۆی، و بە واتیەكی تر پەروەردە هەمان ژیانە [ 1 : 248 ]. وەك دەبیندرێتن پێداچوونەوە بە هەموو پێناسەكان یەك ئامانجی سەرەكی بۆمان دەردەخات و ئەویش ئەركی پێداگۆگیا و پروەردەیە لە پێناوئامادەكردنی مرۆڤ بۆ رووبەروو بوونەوەی ژیان و كۆسپ و تەگەرەكانیەتی، و ئەویش لە ڕێگەی گۆنجاندنی مرۆڤە لەگەڵ خۆدی خۆی و ژینگەی سروشتی و كۆمەڵایەتی دەوروبەری و ئەویش بە بەشداریكردنی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە ژیانی كۆمەڵایەتی هۆشیارانە و بە ویست و داخوازی خۆی، كە ئەو بەشدارییە و بەردەوامی پەیوەندی مرۆڤ و ژینگەی دەروبەری دەبێتە ئەگەری دروسبوونی كۆمەڵێك داب و نەیت و بەها و ئاراستە و ئەزموون و دەستكەوتی هزری و ڕەوشتی و كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژیك، كە لە ئاكامدا خۆی لە پێكهاتەیەكی دەوڵەمەند بەناوی كەسێتی دا دەنوێنێ.
ئەركەكانیپێداگۆگیا
ڕاستە هەر زانا و فەیلەسۆف و پێداگۆگ و پەروەردەكارێك بە چاوێكی جیاواز تەماشەی پەروەردە و زانستی پێداگۆگیا و پەروەردە دەكات، بەڵام ئەگەر لە بیروباوەركانیان ورد ببین بە ڕاشكاوانە ئەم ڕاستیەمان بۆ دەردەكەوێ كە پەروەردە كۆمەڵێك ئەركی قورس و گران و لە هەمانكاتدا گرنگی لەسەر شانە:
1- پەروەردە ئامرازی سەرەكیی مانەوە و بەردەوامی ژیانی هەر كۆمەڵگایەكە.
2- پەروەردە كەرەستەی پەیوەندی و گەشەكردنی نێوان تاكەكانی كۆمەڵگایە.
3- پەروەردە ئامرازی دروستكردنی هەموو ئاراستە رەفتارییەكانی نێوكۆمەڵگایە.
4- پەروەردە ئەركی ئاراستەكردن و كۆنترۆڵكردنەوەی كۆمەڵایەتی لەستۆ دەگرێ.
5- پەروەردە ئەركی فێربوون و گەشەكردنی زمانەوانی هەڵدەگرێ.
6- پەروەردە ئەركی فێربوون و وەرگرتنی بەها جیاوازەكانی مرۆڤایەتی لەستۆ دەگرێ [ 2 : 22 ].
7- پەروەردە كاری گۆاستنەوەی میراتی كەلتووری و فەرهەنگی هەر كۆمەڵگایەك ئەجام دەدات.
8- پرۆسەی پێگەیشتنی كۆمەڵایەتی لە ڕێگەی پەروەردە وە بە ئەنجام دەگات.
9- پەروەردە ئەركی فێربوونی ئەزموونەكانی كۆمەڵایەتی لەستۆ دەگرێ.
10- پەروەردە وەك ئامرازێكە بۆ كات بەسەر بردن و گۆڕینەوەی ڕۆتین و بەتام و چێژخستنی ژیانی پڕ لە كێشە و گرفتی مرۆڤی سەردەمە [ 1 : 250 ].
دیارە كە بەپێی ئەركەكانی پەروەردە و پێداگۆگیا ئەو گرنگییەمان بۆ روون و ئاشكرا دەبێ كە پەروەردە پلانێكی درێژخایەنی نەتەوەیی و كۆمەڵایەیتییە بۆ پاراستنی هەموو دەستكەوتە نەتەوەیی و كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگایە، كە هەموویان بەرهەمی ژیانێكی دورودرێژی ماوەی چەندەها سەدەیە، كە لە ئەنجامدا دەبێتە هۆكاری گەشەی تاكەكانی كۆمەڵگا، و بەرزكردنەوەی ئاستی هزری و نیشتمانپەروەری و مرۆڤدۆستی و دیمۆكراتیزەكردنی تاكی كوردی و كوردستانی و گۆڕینی بە هاوڵاتیەكی بەسوود و بەرهەمهێنەر، بۆ ئاوەدانكردنەوەی كوردستان وەك وڵات و نیشتمانێكی سەردەمیانە، كە بگۆنجێ لەگەڵ هەموو گۆڕانكارییە مێنتالی ( ئەقلی )، هزری، رەفتاری، كۆمەڵایەتی و ئابووری و تەكنەلۆژییەكانی ژیانی هاوچەرخ كە تەنها دەتوانێ تاكێكی لەم جۆرە لە خۆی بگرێ و هیچ جۆرە هزر و رەفتار و مێنتالیتەیەكی وشك و دۆگماتی و تووندرۆانە و دیكتاتۆریانە و شۆڤینی و كۆنەپەرستانە پەسند ناكاتن و لە دژی هەر جۆرە هزر و رەفتار و لایەنێكی لەم جۆرە دەوەستێ، هەروەك چۆن لە ئێستادا جیهان بەیەكجاری و لە یەك سەنگەر دا لە دژی تووندوتیژی و تیرۆر و تیرۆریستانەوە وەستاون و رەفتار و مێنتالیتە و بیروباوەرە چەوت و شێوێندراو و كۆنەپەرستانە و كلاسیك و بەها ئێكسپایەر و ماوەبەسەرچۆووی ئەوا قبوڵ ناكاتن، و ژیانی سەردەم ناتوانێ تاكێكی لەم جۆرە كەسانەی كە لە سایەی پەروەردەیەكی بۆگەن و چەواشەكراو پەروەردە و گوشكراون لەباوەش بگرێ و داڵدەی بدات، چونكە ئەم جۆرە تاكە لە زیان و خراپە هیچ بەرهەمێكی تری لێناوەشێتن.
پرۆسەی پێگەیاندی كۆمەڵایەتی
چەمكی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی ( التنشئە الاجتماعیە یان socialization) ئاماژەیەكە بۆ ئەو پرۆسێسەی كە لە میانەی پێیایدا تێپەڕبوونی تاك لە قۆناغێك بۆ قۆناغێكی تر و دام و دەزگا و دامەزراوە جیاوازەكانی وەك خێزان، دۆستان و هاوڕێیان، و دەزگا پەروەردەییەكانی وەك قوتابخانە و پەیمانگە و زانینگەكان، و دەزگاكانی وەك پەرستخانە و نوونەشیان مزگەوت و كەنیسە و دێرەكان، و دەزگاكانی وەك ڕێكخراوە مەدەنی و كۆمەڵایەتی و جەماوەرییەكان و ( NGO )، و دەزگاكانی ڕاگەیاندن و میدیاییەكان بە هەموو جۆرەكانیەوە ( پەرتووك، رۆژنامە، گۆڤار، رادیۆ، تەلەفزیۆن، و تۆڕی ئەنترنێن و مۆبایل، و .. هتد )، تاكی مرۆڤ لە بوونەوەرێكی بایۆلۆژیكی بۆ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی دەگۆڕدرێتن. تایبەتمەندییەكانی ئەم پرۆسە ئالۆز و قورسە خۆی لە خاڵەكانی خوارەوەدا دەبینێ:
1- پرۆسەی فێربوونی كۆمەڵایەتیە.
2- پرۆسەی گەشەسەندنی مرۆڤە كە تاكەكانی مرۆڤ لە منداڵێكەوە ( كە پشت بەستراوە بە خەڵكانی تر ) بۆ تاكێكی تر دەگۆڕدرێتن كە سەربخۆیە و تەنها پشت بە خۆدی خۆی و تواناكانی دەبەستێتەوە.
3- پرۆسەیەكی تاكی و سایكۆلۆژی و لەهەمان كاتدا كۆمەڵایەتیە.
4- لە هەموو قۆناغەكانی ژیانی مرۆڤ بەردەوامی هەیە و تایبەت بە قۆناغ و ماوەیەكی دیاریكراو نیە.
5- پرۆسەیەكی دینامیكییە و بەردەوام لە گۆڕان و وەرچەرخان و هەڵكشان و داكشاندایە.
6- پرۆسەیەكی گرنگ بەڵام لە هەمان كاتدا ئالۆز و هەمەلایەنەیە [ 1 : 260 ].
7- ئەركی كۆمەڵێكی زۆر لە دامەزراو و دەزگای كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و مرۆڤیە، و تەنها بە یەكێك لەو دەزگایانە بە تەنێ بەڕێوە ناچێ.
تیرۆر و خێزان
توێژینەوەكان پیشاندەدەن كە نێوان پەروەردەی خێزان و ئەنجامدەرانی رەفتاری تووندوتیژی پەیوەندییەكی بەهێز و پتەو هەیە. فاكتەرەكانی وەك هەبوونی تاوانبار لە نێو خێزانێكدا، یان كەسانی كە دەرمانە بێهۆشكەر و سەرخۆشكەر بەكار دەهێنن، یان ئامادەنەبوونی دایك و یان باوك لەنێو خێزاندا بەهۆی مردنی یەكێك یان هەردووكیان یان جۆدابوونەوەیان یان هەر هۆكارێكی تر بۆ ماوەیەكی دور و درێژ، یان لاوازی لە پەروەردەكردن یان كەمترخەمی لە چاودێریكرن تیایدا، یان هەبوونی نەخۆشیەكی كۆشندە یان هەبوونی چەند خێزان لە نێو ماڵێكدا، نەگۆنجانی خێزانی و زاڵبوونی یەكێك لە ئەندامەكانی بەسەر ئەوانی تر یان گۆشەگیری و دورەپەرێزی یەكێكیان یان پشتگوێ خستنی یان بەكارهێنانی تووندوتیژی بەرامبەر ئەندامان خێزان، یان زۆر قەرەبالغ بوونی خێزان، ناكۆكی نێوان دایك و باوك لەبەر هۆكاری جیاوازی هزری یان ئایینی یان سیاسی یان كەلتووری و فەرهەنگی یان هەر هۆكاری تری لەو بابەتانە یان گوشاری ئابووری بەهۆی بێكاری یان لاوازی ئاستێ بژێوی ژیان یان كاركردنی دایك لە دەرەوەی خێزان [1 : 264 ]، ئاماژەن بۆ هەبوونی تاوان لە نێو كۆمەڵگا دا، و دور نیە ئەو فاكتەرانە ببن بە ئەگەری دروستبوونی رەفتاری تووندوتیژی لە نێو خێزاندا و ئەنجامە تاوان، و بەلكۆ رەفتاری تیرۆریستی لە نێو كۆمەڵگا دا. هەرچەندە كە لەگەڵ ئەوەشدا مەرج نیە كە هەر خێزانێك كە ئەم گیروگرفتانەی تیایدا بێ سەد لە سەد كەسانی تیرۆریست بەرهەم بهێنێ، بەڵام مەبەست ئەوەیە كە بگۆترێ كە ئەم فاكتەرانە ئەم كردەوەیە و روودان و ئەنجامدانی ئاسانتر دەكات و ڕێگە خۆشكەرن بۆ ئەوەی تیرۆر دروست ببێ.
هەندێ توێژینەوە پەیوەندی دەدەن لە نێوان رەفتاری لادراو و دیاردەكانی تووندوتیژی و پەروەردەبوون لەسەر بنەماكانی خێزانی بەرەڵا و خێزانی دیكتاتۆریان [ 1 : 266 ]. بە واتایەكی تر دوور نیە جۆری پەروەردەكردنی خێزان لە جۆری بەرهەڵایانە و جۆری دیكتاتۆریانەی یەكێك لە ئەندامانی خێزان بەسەر ئەوانی تر دا رەفتاری ناوازە و تووندوتیژانە و بەڵكۆ تیرۆریستانە دروست بكات، چونكە ئەو كەسانە لە نێو خێزانێك پەروەردە دەكرێن و ڕادەهینرێن كە بایەخ دان بە ئەندامان خێزان و دابینكردنی پێداویستیەك جیاوازەكانی سایكۆسۆسیۆلۆژیك و فیزیۆلۆژیكی ئەندامانی خێزان تیایدا رەچاوناكرێتن، و یان منداڵەكان تووشی داوی دەستەهەڵاتی تووند و زۆڵی باوك یان دایك یان كەسێك لە نێوان خێزان یان دەرەوەی خێزان دەبن كە ئازادی تاكی ئەندامانی خێزان قۆرخ دەكات و بواری دەربڕینی بیروباوەر و رەفتاركردنی ئاساییان پێناداتن. كەسانێك كە لەو جۆرە خێزان و ژینگەیەدا پەروەردە دەبن و پێدەگەن دوور نیە تووشی ئێش و ئازاری سایكۆلۆژی ببن و مرۆڤێكی ئاساییان لێ دروست نەبێ و لەگەڵ جۆرەها كێشەی دەروونی و كۆمەڵایەتی دەستەویەخە ببێ، كە خۆمان لە زۆر جۆری رەفتار و لەوانەشە رەفتاری تیرۆریستانەی تووندوتیژی دا بەرجەستە بكات.
قوتابخانە و تیرۆر
قوتابخانە وەك دامەزراوەیەكی گرنگی پرۆسێسی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی ( socialization )، رۆڵێكی گرنگ و بەرچاو دەگێڕێ لە ئاوەدانكردن یان تێكدانی كەساەیتی تاك، چونكە ئەو وانە و قسە و رەفتار و بیروبۆچونانەی كە مامۆستا پێشكەش دەكات زۆركاریگەرن لەسەر قوتابیان، و قوتابیان پلە و پایەی مامۆستا زۆر بەرز دەنرخێنن و گوێڕایەلی فەرمانەكانی بە ئەركی خۆیان دەزانن [ 4 : 293 ].
قوتابخانە دوای خێزان، بە دووهەم ژینگەی دەرەكی دەژمێردرێت كە مرۆڤ لەگەڵ دەرەوەدا هەلسوكەت دەكات، كە كۆمەڵێك قوتابی و مامۆستا و ستافی قوتابخانە پێك دەهێنن كە كاریگەرییان لەسەر قوتابی دەبێ و ئەنجامی ئەم كاریگەرییەش لە قۆناغەكانی تری ژیانی مرۆڤ بەدی دەكرێ.
ئەگەر پێداچونێكی ئەو كەسانە بكرێتن كە پەیوەندییان بە ڕێكخراوەكانی تیرۆریستی دەكەن یان ئەو ڕێكخراوە تیرۆریستیان ووردتر بخرێنە بەر توێژینەوە زۆر بە روونی و ئاشكرایی دەبینین كە ئەو كەسانە هەندێ مرۆڤی دەمارگیرن كە خاوەن بیروبۆچوونی ئایینی یان سكۆلار (علمانی) دەمارگیرانەن یان ئەو ڕێكخراوانە بۆ پەیداكردنی لایەنگر و ئەندامانی خۆی بە دوای ئەو كەسانە دا دەگەڕێن كە گەنج و كەسانی روشنبیر و قوتابین، واتە دەزگاكانی پەروەردەیی وەك قوتابخانە و زانینگەكان دەخوێنن، چونكە ئەو سەنتەرانە جێگەی كراوەن بۆ ئالوگۆڕی بیروڕاكان و دروستكردنی بیروباوەرێكی تایبەت لای قوتابیان، هەربۆیەش ئەو ڕاستیە ئەرك و بەرپرسیارێتی دەزگا پەروەردەییەكان لەهەر وڵاتێك قورستر دەكات، بۆ ئەوەی لە دژی ئەو لایەنانەی كە هەوڵی ڕاكێشانی قوتابیان دەدەن بۆ ناو خۆیان دا [1 : 275 ].
دەكرێ بگۆترێت كە دامەزراوەكانی پەروەردەیی وەك قوتابخانە و زانینگەكان بە سروشت جێگەی گرنگن كە ڕێكخراوە تیرۆریستیەكان كۆبیری و تەركیزیان لەسەر دەكەن بۆ ڕاكێشانی كەسانێك بۆ ناو ڕێزەكانیان، و دەكرێ ئەگەرە سەرەكیەكانی ئەم چەندەش لە ئەو خاڵانەی خوارەوەدا كۆبكرێن:
1- ئاسانی كاریگەری لەسەر گەنج و لاوانی قۆناغی خوێندن چونكە ئەوان لە قۆناغی گەشەكردنی لایەنی هزریدان.
2- قۆناغێكە كە تیایدا قوتابیان بەرەو ئازادبوونەوە لە خێزان و دەستهەڵاتەكەی هەنگاو دەنێن.
3- نەبوونی چاودێری ئاسایشی لەسەر ئەم دامەزراوانە بە هۆی هەبوونی سروشتێكی تایبەتی خۆی و بە تایبەت زانینگەكان، كە هەرەمەكی پارێزراویان هەیە بۆ ئەو كەسانەی كە تیایدان.
4- هەبوونی هەندێ مامۆستا و قوتابی كە خاوەنی بیروباوەر و ئایدیۆلۆژیای تووندوتیژانەن، كە هەر یەكەیان هەوڵ دەدات كاریگەری لەسەر قوتابیانی تر بكەن.
5- سەرهڵدانی هەندێ لایەنی ژیانی تایبەت بە ڕابواردن و زیادەرۆیی لە جل و بەرگ و خواردنادا، كە هەندێ جار پاڵ بە هەندێ قوتابیەوە دەنێ كە بۆ قەرەبۆكردنی لاوازی و نەدارییان لەو بۆارانەدا پەنا بۆ هەندێ ڕێكخراوی تیرۆریستی ببەن، بۆ دابینكردنی ئەو جۆرە پێداویستیانەیان [1 : 276 ].
تیۆرییەكان و تووندوتیژی لە قوتابخانەكان
تووندوتیژی وەك بەشێكی هەرەگرنگ و سەرەكیی كردەوەی تیرۆریستی هەموو كاتێك جێگەی بایەخپێدانی بسپۆران و زانایان و بەتایبەت دەروونناسان بووە، هەربۆیەش چەندین ڕێبازی جیاجیا ئەم دیاردەیەی شرۆڤە كردووە كە لە خوارەوە ئاماژە بە هەندێكیان دەدەین:
1- تیۆری بایۆلۆژیكی: ئاماژە بەو چەندە دەدات كە ئەنجامدانی كردەوەی تووندوتیژی پەیوەستە بە لایەنی بایۆلۆژیی جەستەی مرۆڤ و بەتایبەت مێشكەوە.
2- تیۆری شرۆڤەكاری فرۆیدی و لایەنگرانی: كە لەو بەینەدا كەسانی وەك فرۆید لەو بڕوایەدان كە دیاردەكانی وەك تووندوتیژی بۆ هەبوونی دژایەتیكردن لە ناخی مرۆڤدا دەگەڕێتن كە ئەنجامی ئەویە كە مرۆڤ بە سروشت حەز بە مردن و خراپەكاری و رووخاندن دەكات، و ئەوەیان لە دژی رەمەكی ژیان، كە لە جەمسەری بەرامبەریدایە و كار دەكات بۆ بەردەوامی ژیان، ئەنجام دەگیرێ. هەروەها ئەلفرێد ئەدلێر یەكێكی تری لایەنگرانی ئەم تیۆرییە لەو بڕوایەدایە كە روودانی رەفتاری لە چەشنی تووندوتیژی لە بنەڕەتدا بۆ ئەوە دەگەڕێتن كە مرۆڤ هەوڵ دەدات بۆ زاڵبوون بەسەر هەستەكانی لاوازی و كەم و كۆڕییەكانی و ترسان لە شكست و ناكامی خۆی پەنای بۆ ببات، وەك رەفتارێك بۆ قەرەبۆكردنی [1 : 282 ].
3- بیردۆزی ئەنترپۆلۆژی: ئاماژە بەوە دەدات كە مرۆڤ ڕەمەكی تووندوتیژی و دژایەتیكردن ( العدوان ) بەشێوەیەكی بۆماوەیی لە باب و باپیرانیەوە وەرگرتووە و بۆیەش گیانەوەرێكی دڕندەیە كە ئەم لایەنە لە ژیانی نەگۆڕە و و بەشێكی گرنگی ژیانی مرۆڤە بۆ زاڵبوون بەسەر كەسانی دەوروبەر و بەرگریكردن لە خۆی و ئەو شتانەی كە هەیەتی.
4- تیۆری مەرجیبوونی كرداری: بنەمای سەرەكیی ئەم تیۆرییە لەوەوە سەرچاوە دەگرێ كە ئەو رەفتارانەی كە مرۆڤ ئەنجامیان دەدات ئەگەر پاداشتكردن بەدوای خۆی بێنێ، ئەوە ئەو كات بەردەوام دەبێ و زیاتر و دووبارە روودەدات، بەڵام ئەگەر ئەو رەفتارە تووشی سزادان بێت ئەو كات ئەو جۆرە رەفتارانە دووبارە نابن.
دەتوانین ئەم بیردۆزە بەسەر كرداری تیرۆریستیدا جێبەجێ بكەین. دەبینین لە ڕێكخراوە تیرۆریستیەكاندا سوود لە بنەماكانی ئەم تیۆرییە وەردەگیرێت، كاتێك كە لە ئەو ڕێكخراوانەدا بە مێشكی ئەندامانی خۆیاندا دەخوێننەوە كە هەر كردەوەیەكی تیرۆریستی كە ئەوان ئەنجامی دەدەن پاداشتی باشی لە ژیانی دوواییدا بۆیان دانراوە و چاوەڕوانیان دەكات و خێری تێدایە و لە ئاخرەتدا بە بەهشتی بەرین و بە هەموو شتەكانیانەوە دەبینن، و هەربۆیەش دەبینی ئەو ئەندامانە بەلێشاو خۆیان بۆ هیچ بەكۆشت دەدەن بێی ئەوەی كە بیر لە لایەنەكانی تری كردەوە پیس و پۆخەڵەكانیان بكەن كە چەند نامرۆڤایانە و قێزەوەنن.
5- تیۆری فێربوونی كۆمەڵایەتی ( social learning theory ): دەروونناسانی وەك باندۆرا و ڤۆلتێرز و ژولیان رۆتێر بانگەشەی بۆ دەكەن و بڕوایان وایە كە رەفتاری تووندوتیژی لەڕێگەی بوونی بە نموونەیەك ( modeling ) و لە ڕێگەی دیتن و تێبینیكردن و لاساییكردنەوە فێردەكرێن.
ئەم بنەمایە لە لایەن ڕێكخراوە تیرۆریستیەكان زیاترین سوودی لێوەرگیراوە و ئەویش هەوڵدانی تیرۆریستانی وەك داعشە كە لەڕێگەی كەناڵەكانی ڕاگەیاندنی وەك تەلەفزیۆن و تۆڕی ئەنترنێت دەیانەوێت بۆ گەنجان و منداڵان نموونە و سیمبۆلێك بۆ رەفتارەكانیان دروست بكەن كە ئەویش تووندوتیژی و سەرلێدان و سەربڕین و سوتاندن و تەقاندنەوەیە، كە تاكو ئەو نموونانە بۆ ئەوان ببێ بە نموونەی لاساییكردنەوە و لەسەر ڕاهاتنیان.
6- گریمانەی شكست هێنان- تووندوتیژی: لایەنگرانی ئەم بیرۆكەیە لەو بڕوایەدان كە رەفتارە تووندوتیژەكانی مرۆڤ بەرهەمی ئەو شكست و ناكامی و هەستكردن بە زۆڵم لێكراوەبوون و ئابروو بردن و نەهێشتنی بواری دەربڕین و خۆبەتالكردن ( catharsis ) لە لای كەسانە كە خۆی لە كردەوەی تووندوتیژی و دژایەتیكردندا پیشان دەدات.
پاڵنەرەكانی كاری تیرۆریستانە لە قوتابخانەكاندا
دەكرێ بە گشتی ئەو ئەگەرانەی كە دەبنە هۆكاری رەفتاری تووندوتیژی و لەوانەشە رەفتاری تیرۆریستانە لە قوتابخانەكانی ئێمە دا لە خاڵەكانی خۆارەوەدا پۆلین بكەین:
1- فاكتەرەكانی پەیوەندار بە خێزان: وەك نموونە لاوازی پەیوەندی و هاوكاری نێوان خێزان و قوتابخانە، كە دایك و باوكی منداڵان ئاگاداری قوتابی و منداڵەكانی خۆیان نین. بوونی نموونەی خرابی رەفتاری لە لای دایك و باوكان بۆ منداڵەكانیان بۆ لاسایكردنەوەیان لەو رەفتارانە. مامڵە و هەڵسوكەوتی خرابی دایك و باوكان لەگەڵ قوتابیان لە قۆناغە جیاوازەكانی ژیانی قوتابخانەییدا، و پچڕانی شێرازەی ژیانی خێزانی و لێك جیابوونەوەی دایك و باوك، و لاوازی یان سستی بەخێوكەری منداڵان و هەبوونی خێزانێكی پڕ لە كێشە و گرفت لەو ئەگەرانەن كە بە هاندەری قوتابیان دەژمێردرێن چونكە هانیان دەداتن بۆ قەرەبۆكردنی ئەو جۆرە مامڵە خراپانە روو لە لایەن و كەسانی تر بكات.
2- فاكتەرەكانی پەیوەندار بە لایەنی سایكۆلۆژی لای قوتابیان: وەك ئەو فاكتەرانەی كە لە خوارەوە ئاماژەیان پێدەدەین:
أ- شكست و سەرنەكەوتن و بێبەشبوون لە دابینكردنی پێداویستیە هەمە جۆرەكانی و نەگەیشتن بە هەندێ ئامانجی ژیان وەك وەرگرتن لە زانینگە و بەدەستهێنانی كارێكی شیاو و نەبوونی دەرفەتی كار و پیشەیەكی گۆنجاو بۆ خۆی.
ب- لاوازی پاڵنەرایەتی لە لای قوتابیان و دابەزینی ئاستی خوێندن.
ت- كێبركێ و حەزی خۆدەرخستن لە لای قوتابیان.
ث- لاوازی ئاستی سەرپێبوون و نەبوونی هەستی بەرپرسیارەتی لای قوتابیان.
ج- بەرزبوونەوەی ئاستی جوڵە وچالاكی قوتابیان، كە بۆ ئەگەری سروشتی ئەم قۆناغە دەگەڕێتن، كە لەبواری پەروەردەییدا بە شێوەیەكی دروست هەڵسوكەوتی لەگەڵدا ناكرێتن [ 1 : 286 ].
3- فاكتەرەكانی پەیوەندار بە ژینگەی كۆمەڵایەتی: بۆ نموونە:
أ- بڵاوبوونەوەی بابەت و فیلم و وێنەی تیرۆریستانە لە ڕێگەی دەزگاكانی میدیایی بەشێوەیەكی بەربڵاو و بەتایبەت كاتێك كە ڕێكخراوە تیرۆریستیەكان بیانەوێت ئەو وێنە و بابەتانە بكەن بە نموونە و سیمبۆلی بەرزی رەفتاری و بەهایی لە لای قوتابیان و مامۆستایان بۆ لاساییكردنەوە.
ب- ئەو گۆڕانكارییانەی لەسەر ئاستی كۆمەڵگا روودەدات و بەتایبەتی گۆڕانكارییە ئابووری، كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان، و نموونەی هەرە زیندووی ئەم چەندەش گەشەسەندنی هزری تیرۆریستی لە وڵاتانی عەرەبی لە دوای سەرهڵدانی بەهاری عەرەبیە كە بەشێوەیەكی چاو???
