سیستمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستاندا، لەگەڵ ئەوەی سیستمێكی پەرلەمانییە و سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە راوێژ لەگەڵ حكومەت و پەرلەمان دەسەڵاتەكانیشی جێبەجێ دەكات، بەڵام كۆمەڵێك دەسەڵاتی فراوانی هەیە و دەتوانێت لەسەر ئاستی یاسادانان و جێبەجێكردن رۆڵێكی ئەكتیڤ و كاریگەر بگێڕێت، ئەمەش جیا لەوەی دەبێتە هۆكاری ئەوەی هاریكاری و هەماهەنگییەكی باش لەنێوان پەرلەمان و حكومەت دروست بكات، لە هەمانكاتیشدا لە بواری دەسەڵاتی جێبەجێكردنیشدا، خۆی دەبێتە هاریكارێكی راستەوخۆی سەرۆك وەزیران و لە زۆر بواردا ئەركی سەرشانی حكومەت ئاسانتر دەكات.
لە ماوەی ساڵانی 2009 تا 2018 ئەزموونی هاریكاری و هەماهەنگیی نێوان سەرۆكایەتیی هەرێم و سەرۆكایەتیی وەزیران، جیا لەوەی دەستكەوتگەلێكی باشیان بۆ گەلی كوردستان بەدەستهێناوە، لەهەمانكاتدا ئەم هەماهەنگی و هاریكارییە بووە هۆكاری ئەوەی هەرێمی كوردستان لە چەندین قەیرانی گەورەش تێپەڕێنن وەك (شەڕی دژی داعش، بڕینی بوودجە و مووچەی هەرێمی كوردستان، هاتنی نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارە بۆ كوردستان، رێگرتن لە ناسەقامگیریی سیاسی و ئەمنی و.. هتد) . هەر بۆ نموونە: لە شەڕی دژی داعشدا، سەرۆك مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان، جیا لە ئەركی سەرۆكایەتیی هەرێم، ئەركی سەرپەرشتیكردنی هەموو بەرەكانی شەڕی دژی داعشی خستبووە سەر شانی خۆی، لەبەرامبەریشدا نێچیرڤان بارزانی وەك سەرۆك وەزیرانی كوردستان، بەڕێوەبردنی كۆی قەیرانەكانی دیكەی لەسەرشان بوو.
ئەم ئەزموونە جۆرێك لە گەشبینی بۆ هەنگاوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دروست دەكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە، جیا لەوەی كابینەی نۆیەم بە بەرنامەیەكی گشتگیری نیشتمانییەوە دەستی بەكارەكانی كردووە، لەهەمانكاتدا ژینگەیەكی سیاسیی ئەوتۆش لە كوردستاندا هاتۆتەئاراوە كە بتوانرێت كۆی دامەزراوەكانی حوكمڕانی وەك یەك تیم پێكەوە كاربكەن و شان بدەنەبەر ئەو بارە قورسەی كە هاووڵاتیان چاوەڕێی دەكەن ئەم حكومەتە جێبەجێی بكات.
بێگومان لە مێژووی نەتەوەكانی جیهاندا، زۆر نەتەوە هەن كە دوای تێپەڕاندنی قەیرانە گەورەكان، دەستیان داوەتە بونیادنانەوە و پەرەپێدان و بە گیانی كاركردنی (تیم) لە ماوەیەكی سنوورداردا گۆڕانكاریی گەورەیان لە وڵاتی خۆیان دروست كردووە، بەڵام ئەوەی گرنگە بە وردی هەڵوەستەی لەسەر بكرێت، ئەوەیە كە تەنیا ئەو نەتەوانە لە دوای تێپەڕاندنی قەیرانەكان توانیویانە گۆڕانكاریی گەورە دروست بكەن، كە پشتیان بە ئیرادەی گەلەكەی خۆیان بەستووە و بە شێوەیەكی راست وەبەرهێنانیان لە سەرچاوەی مرۆیی خۆیاندا كردووە.
كێشەی گەورە و سەرەكی لە بەردەم بەرنامەكەی كابینەی نۆیەمدا، پەتای گەندەڵییە، راستە بەرنامەی ئەم كابینەیە راشكاوانە شەڕی خۆی لە دژی گەندەڵی راگەیاندووە و بڕیاری داوە كە یەكەم ئەركی رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دەبێت، بەڵام دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگیرێت كە هۆكارەكانی كەڵەكەبوونی ماكەكانی گەندەڵی، هۆكارگەلێكی سیاسین، پێش ئەوە كارگێڕی بن، یان پەیوەندییان بە شێوازی سیستمی حوكمڕانییەوە هەبێت، بۆیە هەنگاوهەڵگرتن بۆ چارەسەركردنی كێشەیەكی ترسناكی لەمجۆرە، پێش هەموو شت دووبارە پێویستی بە خوێندنەوەیەكی واقیعییانەی ئەو ژینگە سیاسییەی كوردستان هەیە، كە خودی ئەو ژینگە سیاسییە زەوییەكی بەپیت بووە بۆ بەرهەمهێنانی گەندەڵی لە هەموو بوارەكاندا، بۆیە هەتا وەرچەرخانی ریشەیی لەو ژینگە سیاسییە دروست نەكرێت، ئەوا ناتوانرێت ژینگەیەكی تازەی سیاسیی ئەوتۆ دروست بكرێت، كە رێگە نەدات جارێكی دیكە گەندەڵی بەرهەم بێنێتەوە.
ئەزموونی نەتەوە سەركەوتووەكان لە بواری ریشەكێشكردنی گەندەڵی، جیا لەوەی پێمان دەڵێن: ئەزموونی هیچ نەتەوەیەك بۆ نەتەوەیەكی دیكە كۆپی ناكرێتەوە، لەهەمانكاتدا ئەوەشمان پێ دەڵێن: گەندەڵی بە گۆڕینی بیركردنەوە چارەسەر دەكرێت، نەك بە وەرگرتنی رێوشوێنی توند. لەمبارەوە ئەگەر سەیری ئەزموونی كۆماری چین بكەین لە پرۆسەی ریشەكێشكردنی گەندەڵی، دەبینین هیچ سەرۆكێك وەك (شی جین پینگ) رێوشوێنی توندوتیژی نەگرتۆتەبەر بۆ نەهێشتنی گەندەڵی، تەنانەت گەیاندوویەتە سزای لەسێدارەدان و لەماوەی نزیكەی 7 ساڵی رابردوودا چەندین كەس لەسەر گەندەڵی لەسێدارە دراون. سەرۆكی چین لەدوای ساڵی 2013وە هەتا ئێستا دۆسێی لێكۆڵینەوەی گەندەڵی بۆ زیاتر لە 2.7 ملیۆن كاربەدەست و بەرپرسی چینی كردۆتەوە و زیاتر لە 1.5 ملیۆن كاربەدەست و بەرپرسی سزا داوە، كە لە ناویاندا (ژانگ یانگ)ی گەورە ژەنەڕاڵ و سەرۆكی بەشی سیاسەتی سەربازی بوو لە وەزارەتی بەرگری چین و لە ساڵی 2017 لە ژوورەكەی خۆی، خۆی خنكاند، لە بەرامبەر ئەم هەموو رێوشوێنە توندە، ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین: ئایا كۆماری چین توانی گەندەڵی ریشەكێش بكات؟ یان ئایا ئەم رێوشوێنە توندانە توانییان حكومەتی چین بگێڕنەوە بۆ ئەو شكۆیەی كە چین بە شایستەی خۆی دەزانێت؟ بێگومان، نەخێر. بەڵام ئەگەر لە بەرامبەر ئەمەدا سەیری ئەزموونی سەرۆك پارك چانگ بكەین لەساڵی 1961 لە كۆریای باشوور، ئەوا دەبینین لەبەر ئەوەی پارك چانگ بیركردنەوەیەكی نوێی بۆ ریشەكێشكردنی گەندەڵی پیادە كرد و ژینگەیەكی سیاسی و حوكمڕانیی ئەوتۆی دروستكرد كە جێگەی گەندەڵی تیا نەبێتەوە، ئەوا جیا لەوەی لە ماوەیەكی كورتدا گەندەڵی كەم كردەوە بۆ ئاستێكی زۆر كەم، لە هەمانكاتدا رەوڕەوەی پێشكەوتن و پەرەپێدانیش لە وڵاتدا بە ئاستێك پێشكەوت كە لە ماوەی كەمتر لە 10 ساڵدا كۆریای باشوور ئاستی وڵاتانی جیهانی سێیەمی بەجێهێشت و گەیشتە ئاستی وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهان.
ئەم دوو ئەزموونە فێرمان دەكەن، راستە شی جین پینگ هەموو رێگەیەكی گرتۆتەبەر بۆ ئەوەی گەندەڵی لە حكومەتی چیندا نەهێڵێت، بەڵام لەبەر ئەوەی نەیتوانیوە بیركردنەوەیەكی تازە بۆ شێوازی حوكمڕانی لەناو حكومەتی چیندا دروست بكات، ئەوا نەیتوانیوە گەندەڵی ریشەكێش بكات، بەڵام پارك چانگ بێ ئەوەی سزای زۆر توندی كەس بدات، یان كەس لەسێدارە بدات، گەندەڵی گەیاندە ئاستێكی زۆر نزم و وڵاتەكەشی گەیاندە ئاستێكی زۆر بەرز.
ئەم دوو نموونەیە گرنگ بوون، بۆ ئەوەی لەسەر ئەو دەرهاویشتە خراپ و ترسناكانەی گەندەڵی رابوەستین كە دەتوانین بڵێین لە زۆر بواردا حكومەتی هەرێمی كوردستانی ئیفلیج كردووە، یەكێك لەو دەرهاویشتە خراپانەش فراوانكردنی زیاد لە ئاستی خۆی هەیكەلی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە 75%ی كۆی داهاتی كوردستان بۆ مووچەی فەرمانبەران تەرخان دەكرێت، پێشتر كە تەواوی پشكی كوردستانیش لە بەغداوە دەهات، نەدەتوانرا زیاتر لە 20%ی بودجەی كوردستان بۆ پرۆژەكانی وەبەرهێنان تەرخان بكرێت، لەمەش زیاتر لەم پشكەی پرۆژەكانی وەبەرهێنانیشدا كە بە حیساب بۆ بونیادنانەوەی ژێرخانی كوردستان تەرخان كرابوو، دیسان ژینگەی سیاسیی كوردستان و سیستمی پارتایەتی نابەرپرسیار بەشێكی زۆری ئەم پارەیەی بە گەندەڵی بەهەدەر دەدا و پرۆژەكان بە نێوەچڵ و تەواونەكراوی بەجێدەهێڵدران.
ئەگەر ئەمە تەنیا كێشەكانی كەرتی گشتی (حكومەت) بن، بەڵام لە بەرامبەردا كەرتێكی فراوان و رێكنەخراوی تایبەتیشمان هەیە، كە بەداخەوە ئەم كەرتە هەتا ئێستا لەئاستی ئەو چاوەڕوانی و ئومێدەدا نییە كە كەرتی تایبەتی نیشتمانی لە پرۆسەی ئاوەدانكردنەوەی وڵاتدا رۆڵی تێدا دەگێڕێت.
لەوانەیە هەندێك نەبوونی رۆڵێكی كاریگەری كەرتی تایبەت، بۆ لاوازیی ئەم كەرتە بگێڕنەوە، بەڵام ئەگەر چاوێكی خێرا بەو پرۆژانەدا بگێڕین كە لە ماوەی ساڵانی 2005 -2018 لەلایەن كەرتی تایبەتەوە لە هەموو بوارەكانی خزمەتگوزاری و بازاڕ و بارزگانی ئەنجام دراون، ئەوا دەگەینە ئەو قەناعەتەی ئەگەر ئەم كەرتە بە باشی رێكبخرایە، ئەوا بە سەدان هەزار هەلی كاری بۆ هەرێمی كوردستان دروست دەكرد و دەبووە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ بەگەڕخستن و وەبەرهێنان لە سەرچاوەی مرۆیی كوردستاندا.
بۆیە لەم راستەوە، ئەگەر پێمان وابێت تەنیا هەیكەلەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك (كەرتی گشتی) پێویستی بە دووبارە رێكخستنەوە و بیركردنەوەی تازە هەیە، ئەوا لەبری ئەوەی دەروازەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بدۆزینەوە، كێشەكان هێندەی دیكە ئاڵۆز دەكەین، بۆیە هەنگاوی گرنگ و بنەڕەتی لە دووبارە رێكخستنەوە و هێنانی بیركردنەوەی تازەیە بۆ ناو كەرتی تایبەت. ئەمڕۆ كەرتی تایبەت شادەماری هەڵسوورێنەری هەموو جومگەكانی خزمەتگوزاری و داهاتە لە هەرێمی كوردستاندا، بەڵام جێگەی داخە ئەم شادەمارە بە سستی كاردەكات و لە ئاستی ئومێدەكانی خەڵكی كوردستاندا نییە.
لەكۆی ئەو سیستمە حوكمڕانییانەی كە پشت بە ئابووریی بازاڕ و كەرتی تایبەت دەبەستن، كەرتی تایبەت بەشێكی جیاكراوە نییە لە پرۆسەی حكومەت و حوكمڕانی، بەڵكو تەواوكاری پرۆسەكەیە، هەر بۆیە ئەو خەڵكانەی كە پسپۆڕ و شارەزان و ئەزموونی كاری وەزیفییان هەیە، زۆرتر لەناو كەرتی تایبەت كار بۆ خۆیان دەدۆزنەوە و خزمەتی وڵاتی خۆیان دەكەن، لەمەش زیاتر كەرتی تایبەت فاكتەرێكی زۆر گرنگە بۆ دروستكردن و پێگەیاندنی چینێكی ناوەندیی بەهێز، كە ئەم چینە ناوەندە بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی دەبێتە فاكتەرێكی گرنگ بۆ سەروەریی یاسا لە وڵاتدا. لەمەش زیاتر ئەكتیڤیی كەرتی تایبەت لە هەر وڵاتێكدا كاریگەری لەسەر ئەكتیفی دامەزراوەكانی كەرتی گشتی هەیە، بە دروستبوونی ئەم هاوسەنگییەش لە ئەكتیڤیی كەرتی گشتی و تایبەتدا، جیا لەوەی كەرتی گشتی تەرشیق دەبێت و ئەركەكانی سەرشانی سووك دەبێت، لە هەمان كاتدا كۆی پرۆسەی حوكمڕانییش بەرەو حوكمڕانیی سەركەوتوو هەنگاو هەڵدەگرێت.