عەبدوڵڵا ساڵح، یەكێكە لە سیاسەتمەدارە دێرینەكانی كوردستان و ئەندامی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بووە و، یەكێكە لەو سیاسەتمەدارانە كە واقیعییانە شرۆڤەی ڕووداوەكان دەكات و دەست دەخاتە سەر هۆكارە سەرەكییەكان. لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆ (هەرێمی كوردستان لە ناو گێژاوی ململانێی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا»، بەمجۆرە بیروبۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خستەڕوو.

پێش ئەوەی بێمە سەر بابەتی ئەم گفتوگۆیە، دەمەوێت ڕای خۆم لەسەر ئەم گفتوگۆیەی بازنەی گفتوگۆ دەرببڕم، بە حوكمی ئەوەی ساڵانێكی دوور و درێژە كاری سیاسی دەكەم، ئەمە یەكەمجارە لە مێژووی ئەزموونی سیاسیی خۆمدا، گفتوگۆیەك لەم ئاستە بەرزە و بە ئامادەبوونی ئەم هەموو كەسایەتی و پسپۆرانە بەڕێوە بچێت و، تەنیا ئامانجی گفتوگۆكە ئەوە بێت، چۆن چارەسەر بۆ كێشەكان بدۆزینەوە و بۆ نمایشكردن نەبێت. لەم چوارچێوەیەدا دەستخۆشی لە بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم.

لێرەوە ئەگەر بێینە سەر تەنگژەكان و ئەو هەڕەشە و ئالنگارییانەی لەسەر هەرێمی كوردستان، من دەخوازم لە سەرەتای دامەزراندنی هەرێمی كوردستانەوە دەست پێبكەم. ئاشكرایە كە لەدایكبوونی ئەم هەرێم لەدایكبوونێكی ئاسایی نەبووە، بەڵكو لەدایكبوونێكی قەیسەری بووە، بۆ ئەمەش دوو هۆكار لە بەرچاوی ئێمە بوون:

1- هەڵوێستی نێودەوڵەتی پشتیوان بوو بۆ دامەزراندنی ئەم هەرێمە كە هەرێمی كوردستانە.

2- هەڵوێستی هەرێمی و وڵاتانی دەوروبەرمان دژی دامەزراندنی ئەم هەرێمە بوون، هەر بۆیە دوای دامەزراندنی هەرێمی كوردستان دەوڵەتانی دەوربەمان دەستیان كرد بە دروستكردنی لێژنەی سێ قۆڵی بۆ ئەوەی پێكەوە دژایەتیی هەرێمی كوردستان بكەن. لە یادمە لەو كاتەی ڕەفسنجانی سەرۆكی كۆماری ئێران بوو، لیژنەیەكی سێ قوڵی لەگەڵ توركیا و سووریا دامەزرا، ناوی هەرێمی كوردستانیان وەك ئیسرائیلی دووەم لە قەڵەم دەدا.

ئێمە لەگەڵ ئەم دوو هەڵوێستە دژ بە یەكە مەحكووم بووین بژین، بەڵام بەداخەوە زۆری نەخایاند، بە هەوڵی هەرێمی توانییان بارودۆخی ناوخۆی كوردستان بشێوێنن و، توانییان دووبەرەكی لەنێوان هیزە سەرەكییەكانی كوردستان دروست بكەن و شەڕی ناوخۆ هەڵگیرسێنن، بەمەش هەوڵە هەرێمییەكان توانییان سەركەوتنێكی گەورە بەسەر ئێمە وەك نەتەوەی كورد و پشتگیرییە نێودەوڵەتیەكانیش بەدەست بهێنن.

بارودۆخی شەڕی ناوخۆی هەرێمی كوردستان درێژەی كێشا و لایەنی دیكەشی هاتە ناوەوە، هەتا ئەو كاتەی لە ساڵی 1998 وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كە ئەو كات خوالێخۆشبوو مادلین ئۆلبرایت وەزیری دەرەوە بوو، سەرۆك بارزانی و خوالێخۆشبوو مام جەلالی بانگهێشتی واشنتۆن كرد و لەوێ لە بینایەی وەزارەتی دەرەوە و بە ئامادەبوونی مادلین ئۆلبرایت، ڕێككەوتنی واشنتۆن بۆ ئاشتی لە نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی ئیمزا كرا.

دوای دامەزراندنی هەرێمی كوردستان و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ساڵی 1992 ئێمە توانیمان پەرلەمان و حكومەتی خۆمان دابمەزرێنین بۆ ئەوەی بتوانین خۆمان هەرێمەكە بەڕێوە بەرین. بۆیە ئەو دامەزراوانەی ئێمە لە هەرێمی كوردستان دروستمان كرد، وەك هەرێمەكەمان دامەزراوەی دیفاكتۆن، بێجگە لە هاوكاریی نێودەوڵەتی و ئەو هیزەی پێیان دەگوت «MCC» كە لە زاخۆ بوون بۆ پاراستنی ئێمە، كەسی دیكە هاوكاریی ئێمەی نەكرد. ئەم بارودۆخە بەمشێوەیە مایەوە هەتا لە 2003 ڕژێمی پێشووی بەعس ڕووخا و پاشان لە ساڵی 2005 دەستووری عێراق پەسەند كرا و لە دەستوورەكەدا ددان بە هەرێمی كوردستان و تەواوی بڕیار و دەسەڵاتەكانی نرا، بەو مەرجەی ئەو بڕیار و دەسەڵاتانە هاودژی لەگەڵ دەستووری عێراق دروست نەكەن.

كاتێك دەستووری عێراق ددانی بە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی لە عێراقدا نا، ئیدی كاتی ئەوە بوو، كە ئێمە وەك هەرێمی كوردستان كار بۆ ئەوە بكەین، كە پایەكانی سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا دابمەزرێنین و خۆمان لەگەڵ دەستووری عێراق بگونجێنین، بەڵام لە ساڵانی 2005 تا 2008 بارودۆخی عێراق بەرەو شەڕی ناوخۆی مەزهەبی و كوشتن لەسەر ناسنامەی مەزهەبی دەستی پێكرد، ئێمەش خۆمان لەو بارودۆخە نەكردە ساحێب بەوەی هەوڵ بدەین، چۆن هەرێمەكەی خۆمان دەكەین بە بەشێك لە دەوڵەتی فیدڕاڵی، لەبەرامنبەردا شیعەی عێراق كە لە سەرەتا زۆر مەبەستیان بوو هەرێمی دیكە دابمەزرێت، دوای ئەوەی سوننە هەموو شتێكی ڕەت كردەوە و ئەوانیش وردە وردە دەسەڵاتی خۆیان جێگیر كرد و دامەزراوەكانیان بەوجۆرە بونیاد نایەوە كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەگونجن، نەك بونیادنانی سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا.

ئێمە لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا زۆر ماندوو بووین و شەڕی زۆریشمان كرد بۆ ئەوەی مافەكانی خۆمان لەناو ئەو دەستوورە دیاری بكەین، بەڵام بەداخەوە بۆ جێبەجێكردنی ئەو دەستوورە خەمسارد بووین و هیچ شەڕێكمان لەسەر نەكرد، ئەمەش وەك عەرەب كتێبیكیان هەیە كە پێی دەڵێن «ظاهرة صوتیة»، دەستوورەكەی ئێمەش بوو بەو كتێبە و ئەمەش واتە تەنیا بووە دیاردەیەكی دەنگی و هیچی لێ شین نەبوو.

بەداخەوە، ئێمە لە خولی یەكەم و دووەمی پەرلەمانی عێراق دەمانتوانی زۆر یاسای باش بۆ بونیادنانی سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا دەربكەین، تەنانەت دەمانتوانی كۆمەڵێك یاسای باشیش بۆ عێراق دەربكەین، بەڵام ئەگەر پڕۆژە یاسایەك بهاتایەتە پەرلەمان و پەیوەندی بە دەوڵەتی فیدڕاڵی، یان پارێزگایەكی عێراقەوە هەبووایە، ئێمە نەك هەر بایەخمان پێ نەدەدا، بگرە نەدەچووینە ناو كۆبوونەوەكەی پەرلەمانیش.

بەهەر حاڵ ئەو بارودۆخە تێپەڕی و لە ئێستادا هەرێمی كوردستان پێش هەموو شت پێویستی بەوەیە لەسەر ئاستی ناوخۆ تەبایی و یەكڕیزی دروست بكات، ئەم ئەركەش بە پلەی یەكەم دەكەوێتە سەر شانی پارتی دیموكراتی كوردستان و، دەبێت پارتی بۆ ئەم پرسە قوربانی بدات و ڕۆڵی سەرەكیی تێدا بگێڕێت، هەروەها بۆ ئەوەی ئەم بارودۆخە تێپەڕێنین، پێشنیاری من ئەوەیە لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندیی كوردستان، پارتی و یەكێتی بە یەك لیستی هاوبەش بەشداریی هەڵبژاردن بكەن، ڕێژەكەش چۆن دەبێت، بۆ ئێستای كوردستان زۆر گرنگ نییە.