باسكردنی حزب و بەدواداچوونی ئەو مەسەلانەی پەیوەستن بە حزبی سیاسییەوە، باسكردنی حزبی سیاسییە لەكۆمەڵگەی دیموكراتی و هەڵوەستەكردنە لەسەر ئەو ئاستەنگ و تەحەددیانەی رووبەڕووی حزبی سیاسیی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی دەبنەوە، هەروەها لەم راپۆرتە حزبی سیاسیی بەو شێوازەی پرۆفیسۆر مایكل جۆستۆن ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی كۆلگەیت(Colgate) ئاماژەی پێكردووەو بە گرنگترین دامەزراوەی لەپرۆسەی سیاسیی و پرۆسەی بونیادی داناوە، باس لە بایەخ و گرنگی حزبی سیاسیی دەكات، هەر بۆیە لەم روانگەیەوە زیاتر هەڵوەستە لەسەر چەند لایەنێك دەكەینەوە:
1- ئامادەباشی حزبی سیاسی بۆ ئەوەی بتوانێت لەناو ئەو پرۆسە گرنگە(پرۆسەی سیاسی و پرۆسەی بونیادی دیموكراتی) رۆڵی خۆی بگێڕێت.
2- ئەو رۆڵەی حزبی سیاسیی دەیگێڕێت لەكاراكردنی هێزە كۆمەڵایەتیەكان و زیادكردنی چالاكی هاووڵاتیان بۆ چۆنیەتی بەشداریكردن لە پرۆسەی سیاسیی و پرۆسەی بڕیار دروستكردن لە كۆمەڵگەدا.

ئەم دوو خاڵە سەرەكییە كە بەشێوەیەكی گشتی خستمانەڕوو، چەندین پرسیاری گرنگی دیكە دەوروژێنێت و پرسیاری سەرەكی دەبێتە ئەوەی ئایا چۆن حزبی سیاسیی خۆی ئامادە دەكات بۆ ئەوەی ئەو رۆڵە گرنگە لە پرۆسەی سیاسیی و پرۆسەی بونیادی دیموكراتی بگێڕێت؟ هەروەها ئایا چۆن دەتوانێت دەرهاویشتەی هەنگاو و رەفتارەكانی حزب بۆ بونیادی دیموكراتی دەبێتە ئەو ئاكامەی كۆمەڵێك بەرەنجامی غەیرە سیاسی و چالاككردنی هێزە كۆمەڵایەتییەكان و گیانی لێبوردەیی و یەكتری قبوڵكردن بێتە ئاراوە؟ زۆربەی ئەو پسپۆرانەی لەبواری رۆڵی حزب لە كۆمەڵگەی دیموكراتی و پێویستی كۆمەڵگەی دیموكراتی بۆ حزبی سیاسیی كاردەكەن، بەتایبەتی ئەو حزبە سیاسییانەی وەك وڵاتی ئێمە لە سیستمی دیموكراتی نوێنەرایەتیەوە كاری سیاسیی دەكەن و حزبەكان نوێنەرایەتی خەڵك دەكەن لە پەرلەمان و دامەزاروەكانی دیكەی دەوڵەتدا، ئاماژە بەوە دەكەن: ((سیستمی دیموكراتی نوێنەرایەتی پێویستی بەحزبە سیاسییەكانە بۆئەوەی بەئەركی نوێنەرایەتیكردن لەكۆمەڵگە هەڵبستن، بەڵام گلەیی خەڵك و هاووڵاتیانی كۆمەڵگەی دیموكراتی لەسەر حزبە سیاسییەكان ئەوەیە كە حزبە سیاسییەكان لە ئەداكردنی رۆڵی خۆیان لە پرۆسەی نوێنەرایەتیكردن، پاشەكشەیان كردووە و ناتوانن نوێنەرایەتیكردنێكی باش ئەدا بكەن، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی گلەیی و گازندە لە حزب لە كۆمەڵگە دروست بێت و بۆچوونێكی وا بێتە پێشەوە كە حزبەكان لەبری ئەوەی سوود بەپرۆسەی دیموكراتی بگەیەنن، زیان بەپرۆسەكە دەگەیەنن))، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا كاتێك حزبە سیاسییەكان پاشكەشە لەئەدای نوێنەراتیكردندا دەكەن، ئایا دەتوانین دەستبەرداری حزبەكان بین، یان هەوڵبدەین بەبوونی حزبی سیاسیی دیموكراتی بونیاد بنێین؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە پرۆفیسۆر كینس وۆلاك سەرۆكی ئامۆژگای نیشتمانی بۆ دیموكراتی (NDI) دەڵێت: مێژووی دووسەدە زیاتر ئەو راستیەمان پێدەڵێت بەبێ بوونی حزبە سیاسییەكان دیموكراتی بوونی نییە، لەبەر ئەوەشە دیموكراتیەت پەرش و بڵاو دەبێت كاتێك خەڵك متمانەی بە حزبە سیاسییەكان لەق دەبێت، بۆیە پێویستە لەسەرمان كە سیستمی حزبایەتی بەشێوەیەكی قووڵ و پتەو لەناو نەسجی كۆمەڵگە دیموكراتیەكاندا بچەسپێنین)).

ئەم وەڵامەی كینس وۆڵاك بۆ رۆڵی حزبی سیاسی، چەند رەهەندێكی لێدەخوێنرێتەوە و پێش هەموومان ئاماژەیە بۆ ئەوەی ((نابێت لەكۆمەڵگەی دیموكراتی و ئەو كۆمەڵگەنەی بڕیارنداوە بەردەوام سیستمی دیموكراتی پیادەبكەن، متمانەی خەڵك بە حزبە سیاسییەكان لەق بێت، بۆ ئەوەی ئەم نامتمانەیەش دروست نەبێت، ئەوا پێویستە هەوڵەكان بۆ ئەوە بن سیستمی حزبایەتی لەناو كۆمەڵگە بچەسپێت))، ئەمە لە هەمانكاتدا وەڵامێكی پڕ بەپێستە بۆ ئەو دیاردە پۆپۆلیستیانەی لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی و دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست لەرۆژهەڵات و ئاسیا و ئەفریقیا دەردەكەون و بانگێشە بۆ ئەوە دەكەن پێویستە حزب و حكومەت لەیەكتری جیابكرێنەوە یان حزبە سیاسییەكان ئەركیان تەواو بووەو پێویستە سەركردە پۆپۆلیستیەكان جێگەیان بگرێتەوە، جێگرتنەوەی پۆپۆلیستەكانیش لەیەكەم دیاردەی ناجۆری كۆمەڵگە دەبێتە لاوازكردنی سیستمی پارتایەتی و لاوازكردنی دامەزاروەكان و نەمانی دیموكراتی لەكۆمەڵگەدا، هەر بۆیە زۆربەی پسپۆران و تۆژەرانی پرۆسەی دیموكراتی و حزبە سیاسییەكان لە دەوڵەتانی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە لەگەڵ دەركەوتنی دیاردەی پۆپۆلیستی پرۆسەی دیموكراتی دەكەوێتە مەترسیەوە، بۆئەوەی ئەو مەترسیانەش بڕەوێنرێتەوە، دەبێت پێش هەر لایەكی دیكە حزبە سیاسییەكان (بەتایبەتی ئەو حزبە سیاسییانەی خۆیان بە بەرپرسیار دەزانن لە كۆمەڵگە و بانگەشەی دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵگە دەكەن)، دەبێت هەنگاوی یەكەمیان ئەوە بێت رەخنە لەخۆیان بگرن و راشكاوانە دەست بخەنە سەر كەموكورتییەكان و لە میانەی كۆنگرە حزبییەكانی خۆیانەوە جارێكی دیكە خۆیان بۆ پرۆسە سیاسییەكە و بونیادی پرۆسەی دیموكراتی لەكۆمەڵگە ئامادە بكەنەوە.


حزبە سیاسییەكان وتەحەددای نوێنەرایەتی
لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا ئامانجی حزبی سیاسیی ئەوەیە لە پرۆسەكانی هەڵبژارندا كاندیدی خۆی دیاری بكات و كاندیدەكانیشی هەڵبژاردن بەرێتەوەو لەناو پەرلەمان ببێتە نوێنەر یان پۆستە گشتییەكانی حكومەت بەڕێوە بەرێت، كەواتە هەر حزبێكی سیاسیی بەرنامەی خۆی بەو جۆرە دادەڕێژێت لەپرۆسەی هەڵبژارندا، هەر بۆیە ئەم پرۆسەیە واپێویست دەكات حزبە سیاسییەكان لەژیانی سیاسیی ناوخۆی حزبەكانیشدا هەمان شێواز و میتۆدی هەڵبژاردن پیادە بكەن بۆ ئەوەی بتوانن لە دەستنیشانكردنی نوێنەرەكانیشیان بۆ پەرلەمان و پۆستە گشتییەكانی حكومەتیش لانی كەم لەلای هەوادار و لایەنگر و بنكەی جەماوەری حزبەكەوە پەسەند بن و هەوڵیش بدرێت خەڵكی دیكەش لەدەرەوەی بنكەی جەماوەری حزبەكە دەنگی پێبدات، سەبارەت بەم لایەنە كە هەموو كات وەك جۆرێك لە تەحەددی لەكاری حزبایەتی كۆمەڵگەی دیموكراتی سەیر دەكرێت، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دێڤید ساموێلز ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی مینۆسۆتاو تایبەتمەند لەسیاسەتی حزبەكانی بەرازیل و ئەمریكای لاتینی كرد، لەوەڵامدا سەبارەت بەم پرسە بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخافاتن و وتی:((ئەمە پرسیارێكی زۆر زەحمەتە و پێموایە كە تەنيا یەك وەڵامی نییە. بەڕای من پێویستە هاووڵاتیان دەنگ بدەن بۆئەوەی پارتە سیاسییەكان بەهانای هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە بێن و نەك تەنيا تایبەت بێت بە پاراستنی بەرژەوەندییەكانی گرووپێكی دیاریكراو و تایبەت لە پێكهاتەكانی كۆمەڵگە. هەروەها پێویستە لەسەر پارتە سیاسییەكان هەموو هەوڵەكانیان بخەنەگەڕ لەپێناو كەسبكردنی لایەنگرانی زیاتر لەنێو جەماوەر. من ئەم نموونەیەم هێنایەوە لەبەرئەوەی ئێمە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هانی هاووڵاتیان نادەین بۆ دەنگدان، هەروەها زۆربەی هاووڵاتیان لەو بڕوایەدان كە سیاسەتی ئەمریكی رێگرە لەپێش تێكەڵبوونی هاووڵاتیان لە پرۆسەی سیاسی، جۆرە هیوابڕانێك لای هاووڵاتیان درووست بووە لە سیاسەتەكان، ئەگەر تەماشایەكی چالاكسازەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین دەبینین خەڵك تا چەند نائومێدو هیوابڕاو بوونە لە سیستەمی سیاسیی وڵاتەكە. هەندێك لە خەڵك هەوڵی گۆڕینی سیستەمەكە دەدەن و هەندێك خەڵكی تریش پشتگوێیان خستووە و خۆیان لێ دووركردۆتەوەو بیری لێناكەنەوە. بەڵام من پێموایە كە میتۆدی زۆر هەیە بۆ هاندانی نوێنەرایەتیكردن. هەر بۆیە زۆر گرنگە لەسەر پێكهاتەی ناوخۆیی پارتە سیاسییەكان گۆڕانكاری ئەنجام بدرێت. هەموو پارتێكی سیاسیی پێویستیی بە جۆرە هەیكەلییەتێكی تایبەت هەیە بۆ پارتەكەی، بەڵام زۆر گرنگە پارتە سیاسییەكان خۆیان رێكبخەنەوە، لەبەرئەوەی هەندێ لە پارتە سیاسییەكان خاوەن سیستەمی مەركەزین و هەندێكی تریش خاوەن سیستەمی نامەركەزین. نازانم ئەگەر لەعێراق یان لە وڵاتانی دەوروبەریدا ئەم سیستەمە هەیە، بەڵام لەهەندێك لە وڵاتان بۆ نموونە لە "كۆستاریكا" ئەندامێكی پەرلەمان بۆی هەیە تەنيا لە یەك خولدا خزمەتبكات و پاشان دەردەچێت. ئەم كارەش پێویستی بە جۆرە وەرچەرخانێك هەیە لە دەستەبژێری سیاسی، ئەمەش وەرچەرخانێكی زۆر گەورە نییە و هەوڵ و كۆششی زۆری ناوێت، بەڵام كەمترین شت ئیتر هەمان رووخسار ناگەڕێتەوە گۆڕەپانی سیاسی و هەمان كەسەكان نابیننەوە كە هەمیشە هەوڵدەدەن كۆنتڕۆڵی سیاسەت و یاسادانان و دەسەڵاتی وڵات بكەن)).
هەر لەهەمان چوارچێوەیەدا پرۆفیسۆر چارلس كینی ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ئوكلاهۆما و تایبەتمەند لەسەر گەشەی پارتە سیاسییەكان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، سەبارەت بەپرسی نوێنەرایەتكردنی حزبەكان بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: ((لەزۆر كۆمەڵگەدا جۆرە گرژییەك هەیە لەنێوان نوێنەرایەتیكردنی پارتە سیاسییەكان بۆ بەرژەوەندیی گشتی و بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان. بەڕای من ئەو شتانەی كە دەتوانین لەبارەی پارتە سیاسییەكان بیكەین ئەوەیە كە جەخت لەوە بكەینەوە كە باشترین رێگەچارە بۆ پارتە سیاسییەكان ئەوەیە كە نوێنەرایەتی هاووڵاتیانی كۆمەڵگە و بەرژەوەندییە گشتییەكان بكەن و لە كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە بڕوانن و ئەو ترسەیان لا دروست بكەین كە ئەگەر هات و بەپێی خواستی گشتی سیاسەتەكانیان دانەڕێژن و رەفتار نەكەن، ئەوكات لە هەڵبژاردنەكاندا دووبارە دەنگیان پێ نادەینەوە. هەربۆیە پێویستە پارتە سیاسییەكان لەسەر ئاستی ناوخۆیی پارتەكە فشاری لەسەر هەبێت بۆ داڕشتنی سیستەمێك لەبارەی ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی پارتەكە و ئەو راستییە رەچاوبكات كە ئەگەر هات و نوێنەرایەتیی پێكهاتەكانی نەكات، ئەوكات دەسەڵات و هێز لەدەست دەدات. من لەوە دڵنیام كە رێگەچارەی تر هەیە كە بگرێتەبەر، بەڵام من پێموایە كە پێویستە لەسەر پارتە سیاسییەكان شتێك بكەن كە لەلایەن رای گشتییەوە پەسەندبێ، بەڵام لێرەدا هەندێ كەرەستەی گرنگ هەیە و پێویستە بەكاربهێنرێت، بۆ نموونە تابكرێت رێگەبدرێت بە ژمارەیەكی فراوان لە ئەندامانی پارتە سیاسییەكان لەسەر ئاستی ناوخۆیی پارتەكە بۆ بەشداربوون لە كۆنگرەكان. بەڵام ئەمە تەنيا لەو حاڵەتەدا پەیڕەو دەكرێت كاتێك كە پارتە سیاسییەكە خاوەن ئەندامێتییەكی فراوان و ئەوتۆ بێت. دووبارە دەیڵێم كە بارەكە لە وڵاتێك بۆ وڵاتێكی تردا دەگۆڕێت)).


بەشداری ئافرەت وەك هۆكارێك بۆ نوێبوونەوە و كاراكردنی حزب
كێشەی بەشداری ئافرەت بەرێژەیەكی بەرچاو لەحزبە سیاسییەكان و هەروەها پاشان لەرێگەی حزبە سیاسییەكانەوە بۆ كاندید كردنیان بۆ ئەندامی پەرلەمان و وەرگرتنی پۆستە گشتییەكانی حكومەت، یەكێكە لەو كێشانەی كە نەك هەر لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، بەڵكو لەوڵاتانی پێشكەتووش هەستی پێدەكرێت و هەر بۆنموونە ئەگەر لە پێكهاتەی پۆستە گشتییەكانی حكومەت بڕوانین، دەبینین رێژەی بەشداری ئافرەت لەچاو رێژەی بەشداری پیاو لە حكومەتەكانی ئەمریكاو ئەوروپای رۆژئاواشدا یەكسان نییە، سەبارەت بە چۆنیەتی بەرزكردنەوەی رێژەی ئافرەت لەبواری سیاسیدا، پرۆفیسۆر مالا ئێن هتەن تۆژەر لە ئەنجومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە(cfr.org) لە توێژینەوەیەكدا بەناونیشانی (ئافرەت، پارتە سیاسییەكان، سیستمی هەڵبژاردن لە ئەمریكای لاتینی) ئاماژە بەوە دەكات لە 11 وڵاتی ئەمریكای لاتینی شێوازی كۆتا (Quota) پەیڕەو دەكرێت و لە كۆلۆمبیا بێجگە لە پێڕەوكردنی یاسای كۆتا بۆ نوێنەرایەتی، یاسای كۆتا بۆ وەرگرتنی پۆستی باڵا لە حكومەتدا بۆ ئافرەت پێڕەو دەكرێت، كەواتە ئەم توێژینەوەیە پێمان دەڵێت بۆ ئەوەی بتوانرێت رێژەی بەشداری ئافرەت لە پرۆسەی سیاسیی زیاتر بكرێت، دەبێت ئەم هەنگاوە لە حزبە سیاسییەكانەوە هەڵبگیرێت، سەبارەت بەپرسی زیادكردنی رێژەی ئافرەتان لەپرۆسەی سیاسیدا پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ریچارد گەنتەر ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی ئۆهایۆ و تایبەتمەند لەسەر پارتە سیاسەكانی باشووری ئەوروپا كرد و لەمبارەوە پرۆفیسۆر گەنتەر لەلێدوانێكی تایبەت بەم راپۆرتە وتی: ((لە هەندێ لە كۆمەڵگەكان كە تیایدا ئافرەت تاراددەیەك چەوساوەتەوەو كپكراوە، پێموایە كە زۆر گرنگە دەرفەت بە ئافرەتان بدرێت بۆئەوەی خۆیان كاندید بكەن بۆ پۆستەكانی حكومەت. بۆ نموونە هەندێ لە پارتە سیاسییەكانی وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا "كۆدتا"یان دامەزراندووە، كە باس لەوە دەكات كە ژمارەیەك لە ئافرەتان ناونووس بكرێن لە لیستەكانی پارتە بەشداربووەكان لە هەڵبژاردنەكان بۆئەوەی ئافرەتانیش بەشداربن لە حكومەت. هەر بۆیە، پێموایە كە زۆر گرنگە ئافرەتان تێكەڵی ژیانی سیاسی بن بەتایبەتی لەو كۆمەڵگەیانەی كە مێژوویان هەیە لە چەوسانەوەو كپكردنی رەگەزی ئافرەت. بەو شێوەیە، پێموایە كە ئەوە بە پێشكەوتنێكی گەورە دادەنرێت بە بینینی ئافرەتان لەناو دەستەبژێرەكانی پارتە سیاسییەكان)).
پرۆفیسۆر ریچارد گەنتەر راشكاوانە جەخت لەوە دەكاتەوە ئەوە گۆڕانكارییەكی گەورەیە رێژەیەك لە ئافرەتان لەنێو دەستەبژێر یان سەركردایەتی حزبە سیاسییەكان ببینرێت، بەڵام زیاتر لە پرۆفیسۆر گەنتەر، پرۆفیسۆر بروس ویلسن ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی سێنتراڵ فلۆریدا و تایبەتمەند لەبواری حكومڕانی و دیموكراتی و پارتە سیاسییەكان، كێشەی كەمی رێژەی ئافرەت لەپرۆسەی سیاسی بە كێشەیەكی گشتی جیهانی دەزانێت و ئاماژە بەوەدەكات ئەم رێژەیە لە ئەمریكا و تەنانەت سویدیش هەتا ئێستا نەگەیشتۆتە ئاستێكی هاوسەنگ و لەمبارەوە تایبەت بەم راپۆرتەی گوڵان بەمجۆرە رای خۆی خستەڕوو و وتی: ((كێشەی بەشداری رێژەی كەمی ئافرەت كێشەیەكە لەهەموو جیهاندا بوونی هەیە، تەنانەت لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش، ئەگەر بێت و سەیری وڵاتە پێشكەوتووەكان بكەین كە ماوەیەكی زۆرە خاوەن دیموكراسییەتێكی تەمەن درێژن، بۆ نموونە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەشێوەیەكی گشتی، رێژەی بەشداربوونی ئافرەت رێژەیەكی بەرچاو نییە، نزیكەی لە%40ی لە سیناتۆرەكان ئافرەتن، لەكاتێكدا وڵاتێك وەكو "سوید" رێژەی بەشداربوونی ئافرەت %45 ـە، لەوڵاتی "نەرویج"یش لە سەدا چل و شتێكە. تەنانەت لەهەندێ لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكانیش، بۆ نموونە وڵاتی "كۆستاریكا"، رێژەی ئافرەتان لە كۆنگرێسی "كۆستاریكا" نزیكەی لە % 40 ـە. بەڵام چۆن ئەم شتە روویدا؟ بەو شتە رووینەداوە كە پارتە سیاسییەكان بیربكەنەوە لەبارەی تێكەڵكردنی ئافرەتانی زیاتر لە پارتەكانیان، بەڵكو ئەنجامدراوە لەرێگەی گۆڕانكاری لە سیستەمەكانی هەڵبژاردن، كە یاسا و سیستەمەكان جەخت دەكاتەوە لەسەر یەكسانیی ئافرەتان و هاوسەنگی لە باڵانسەكان، هاوكات پێویستە لەسەر پارتە سیاسییەكان بەشێوەیەكی فراوانتر ئافرەتان وەرگرن. نموونەیەكی دیارتر "شانەنشینی یەكگرتوو"، لە "شانەنشینی یەكگرتوو"دا پەرلەمانێكی نیشتمانی هەیە لە "لەندەن"، لەو پەرلەمانەدا نوێنەری "سكۆتلەندا" هەیە، كە كێشەیەكی زۆر گەورەیە بۆ "بەریتانیای مەزن". نوێنەرەكانی "سكۆتلەندا" لە پەرلەمانی بەریتانی تاراددەیەك هەموویان پیاون، نزیكەی %15 لە نوێنەرەكان ئافرەتن، لەكاتێكدا هەر هەمان پارتی سیاسیی سكۆتلەندی و لە پەرلەمانی سكۆتلەندا، وەكو پەرلەمانێكی هەرێمی، رێژەی ئافرەتەكانی زیاترە، بەشێوەیەك كە رێژەی ئافرەتانی نوێنەر لە پەرلەمانی سكۆتلەندا %30 یە، كە زیاترە لە دەبڵی ژمارەی ئەو ئافرەتانەی كە لە پەرلەمانی بەریتانیدا هەن. هەر هەمان پارتی سیاسییەو هەر هەمان دەنگدەرانە، تاكە شت كە جیاوازە سیستەمی هەڵبژاردنەكانە)).


سەبارەت بەوەشی ئەگەر سیستمی هەڵبژاردن رێژەیەكی دیاریكراوی دانا، هەر بۆ نموونە وەك عێراق كە لە %25، دەربارەی ئەم پرسەش پرۆفیسۆر ولسن وتی: ((ئەمە تەنيا لە وڵاتانی خاوەن سیستەمی رێژەیی پەیڕەو دەكرێت، نەك لە وڵاتانێك وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. لەبەرئەوەی ئەگەر هات و هەر ناوچەیەك بۆی هەبوو تەنيا یەك كاندید بنێرێت، ئەوكات ناكرێ ئافرەتێك هەڵبژێردرێت وەكو تاكە نوێنەرێك بۆ ئەو ناوچەیە. بەڵام ئەگەر هات و هەر ناوچەیەك ژمارەیەك نوێنەری هەبوو، ئەوكات كارەكە ئاسانتر دەبێت و دەكرێ لیستێكی هاوسەنگ دابڕێژرێت و یەكسان بێت لە پیاوان و ئافرەتان و ئەگەر هات و لەكۆی ئەو لیستە 3 كەس هەڵبژێردران، هەڵبەتە هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە یەكێك لەو 3 كەسە ئافرەتە و لەئاكامدا رێژەی 3\1 وەدی دێت، هەروەها لەوانەیە هەندێك جار 3/2ی كاندیدەكان ئافرەت بن. ئەمەیە جیاوازییەكەی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان. هەموو مەسەلەكە پەیوەستە بە رای گشتی هاووڵاتیان و پێوەرە كۆمەڵایەتییەكان و پەسەندكردن یان نارازییبوونی كۆمەڵگە لەبارەی بەشداربوونی ئافرەتان، لەبەرئەوەی ئەگەر هات و بەپێی بەها كۆمەڵایەتییەكان باشتر وابوو كە ئافرەتان لە ماڵ دانیشن نەك لە دامودەزگاكان كاربكەن، ئەوكات رای گشتی و هەموو خەڵك رایان وادەبێت كە باشتر وایە ئافرەت لە ماڵەوە دانیشێت و لە دامودەزگاكان كارنەكات)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە رۆڵی پارتە سیاسییەكان لەو كۆمەڵگەیانەی بەقۆناغی ئینتیقالی تێدەپەڕن یان وڵاتانی پۆست كومونیست، ئایا پارتە سیاسییەكان چەند رۆڵی خۆیان لەمبوارە دەگێڕن؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر ولسن وتی:((ئەگەر سەیری پارتە سیاسییەكانی رووسیا بكەین، دەبینین پارتە سیاسییەكان رۆڵێكی گرنگیان هەبووە لە پرۆسەی بەدیموكراتیزەكردنی رووسیا. نموونەی تر، كاتێك كە لە كۆتاییەكانی ساڵانی 80كاندا دیموكراسییەت دووبارە بۆ "ئیسپانیا" گەڕاندرایەوە، پارتە سیاسییەكان رۆڵێكی گەورەیان گێڕا لە بەڕێوەبردنی حوكمڕانییەكی دیموكراسی لە ئیسپانیادا. هەر هەمان شت لە "شیلی" روویدا، كە پاش نەمانی دیكتاتۆرییەتی "پینۆشێ" پارتی سیاسیی باڵی راستی توندڕەو بوو بە پارتێكی شمولی و ستەمدار. لەكاتێكدا پارتە سیاییەكانی باڵی چەپ بەو ئاڕاستانەوە پاڵیان پێوە دەنرا. بەمشێوەیە، پارتە سیاسییەكان دەتوانن كاربكەن بۆئەوەی رۆڵی كاریگەر و پۆزەتیڤانەیان هەبێت. بەڵام سەبارەت بە پارتە سیاسییە كۆمیۆنیستەكان، كێشەكە لەوەدایە كە پارتە كۆمیۆنیستەكان زیاتر جەخت دەكەنە سەر وەدیهێنانی بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان و بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان فەرامۆش دەكەن. پاش رووخانی یەكێتی سۆڤێت رووسیا بەتەواوەتی تێكچوو، ئەو پارتە سیاسییانەش كە تازە درووستببوون نەیاندەزانی پێیان دەكرێ مامەڵە لەگەڵ كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە بكەن یان نا)).
هەر سەبارەت بە رێژەی بەشداری ئافرەت د.مانۆیل بالان مامۆستای زانستی سیاسەت لەبەشی حكومەت لەزانكۆی تەكساس، لەلێدوانێكیدا بۆ ئەم راپۆرتە وتی:((بەشداربوونی ئافرەت لە پارتە سیاسییەكان زۆر گرنگەو هاوكات پێموایە شتێكی سەرەكییە، بەڵام نەك تەنيا لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان، بەڵكو لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیشدا دەبینین ژیانی سیاسی و یاسا دانان لەسەر بنەمای "نێر"ینەیە، دەبینین رۆڵەكانی یاسا دانان و دەركردنی سیاسەتەكان لەلایەن پیاوانەوە دەردەچێت و شكاندنی ئەم پیاوسالارییە كارێكی زۆر زەحمەتە. هەروەها زۆربەی خەڵكی لەدژی بەكارهێنانی "كۆدتا"ن، پێموایە كە "كۆدتا" زۆر گرنگە لەبارەی بەشداربوونی ئافرەتان و شكاندنی ئەم پیاوسالارییە. بەڵام ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەنە و لەوانەیە نزیكەی 15 – تاكو 20 ساڵ بخایەنێت تاكو ئافرەتان بتوانن ئەو رێسایە بشكێنن كە نوێنەرایەتی تەنيا تایبەت بێت بە پیاوان. هەربۆیە، لە یاساكان و "كۆدتا" هاتووە كە نزیكەی %30 لە ئافرەتان بەشداربن، بەڵام نەك تەنيا بەناو بوونیان هەبێت و تەنيا ئامادەبوونیان لە لیستەكاندا هەبێت، بەڵكو بەشداربوونێكی راستەقینەیان هەبێت، %30 لە پۆستەكان بۆ ئافرەتان دانراوە. بەڵام مەسەلەكە تەنيا كاتە و بەتێپەڕبوونی كات ئەم ئاستەنگە دەشكێندرێت و ئەم نایەكسانییە بوونی نامێنێت. لەئاكامدا رێژەی ئافرەتانی بەشداربوو روو لە زیادبوون دەكات و لەهەمووشی گرنگتر ئەوەیە كە پێویستە كاربكەن بۆئەوەی بەشداربوونی ئافرەتان پەسەندبكرێت و لای زۆرینەی هاووڵاتیان قبووڵ بكرێت)).

بایەخی كۆنگرە
بۆ حزبە سیاسییەكان
كۆنگرەكان لە ژیانی حزبەكاندا وێستگەیەكە بۆ نوێبوونەوە، بەڵام كۆنگرەش پەیوەستە بەنەریتی سیاسی ئەو حزبە ئاخۆ چەند بایەخ بە كۆنگرەكانی خۆی دەدات و تاچەند كۆنگرە وەك وێستگەیەك بۆ نوێبوونەوە سەیر دەكرێت، لە كوردستاندا پارتی دیموكراتی كوردستان تا ئێستا تەنيا پارتە كە دەتوانین بڵێین 12 كۆنگرەی خۆی سازداوە و ئێستا خۆی بۆ كۆنگرەی 13 ئامادە دەكات، هەر بۆیە كۆنگرەكانی پارتی هەموو كات قۆناغێكی چارەنووسساز بوون لەژیانی پارتییدا، ئێمە لەراپۆرتە هەوڵماندا بەشێوەیەكی گشتی لەسەر گرنگی كونگرە بۆ ژیانی حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگە دیموكراتییەكان هەڵوەستە بكەین، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر بروس وڵسن بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە باسی لەگرنگی كۆنگرەی حزبە سیاسییەكان كرد و وتی:((مەسەلەكە پەیوەستە بە سرووشت و جۆری ئەو كۆنگرانەی كە سازدەدرێن. ئەگەر باس لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین، كۆنگرەكانی پارتە سیاسییەكان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زۆر بێ سوود و بێ بەرهەمە، هیچ رووینەداوە و هیچ ئەنجام نەدراوە، تەنيا نمایشێك بوو بۆ خۆعەرزكردن و بۆ ماوەی 3 رۆژ درێژەی كێشا. هیچ شتێك رووینەدا و هیچ گۆڕانكارییەكی بنەڕەت یان ئەوتۆ رووینەدا كە كاریگەریی هەبێت كە لە ئاستەكانی خوارەوە تاكو سەركردایەتی بگرێتەوە. لەلایەنێكی تر و لەڕووی مێژووییەوە، بۆ نموونە كۆنگرەكەی پارتی كرێكاران لە شانەنشینی یەكگرتوو، دەبینین بەپێچەوانەوە بوو، كاتێك كە بۆ نزیكەی 3 – تاكو 4 رۆژ كۆبوونەوەو نوێنەران لە سەرجەم پارچەكانی وڵات و لە سەندیكا جیاوازەكانی كرێكارەكان، وێڕای ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتیان كە ئەندامن لە پارتەكە هاتن و لەو كۆنگرەیەدا بەشدارییانكرد بۆئەوەی بزانن سیاسەتەكانی پارتەكەیان چۆن دەبێت. ئەوەش كۆنتڕۆل و سەركردایەتیی پارتەكەی سەلماند، لەبەرئەوەی ئەو كۆنگرەیە كۆنگرەیەكی بەواتا و مەبەستدار بوو. لەكاتێكدا كۆنگرەكان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەشێوەیەكی رەها بێ مەبەستە، هەر هیچ نییە و هیچ مانایەكی نییە، تەنيا سەرفكردنی پارەیە لەسەر جوانكاری و هیچ تر، بەهیچ شێوەیەك وەكو كۆنگرەیەكی مەبەستدار ئەنجام نادرێت. مەبەستم لەو نموونانەدا ئەوەیە كە هەموو مەسەلەكە پەیوەستە بە دەستووری پارتە سیاسییەكان و ئاستەكانی بڕیارەكانیان لە كێشانی نەخشە و پلان بۆ بەشداریكردن لە پرۆسەكانی هەڵبژاردن لەرێگەی سازدانی كۆنگرەی ناوخۆیی، لەوانەشە ئەم رێگەچارەیە سەركەوتوو بێت و سوودبەخش بێت، لەبەرئەوەی ئەم شتە دەبێت بە پاپەند و بەستنەوەیەك لەسەر پارتە سیاسییەكان و پێویستە ئەنجامی بدەن. پارتە سیاسییەكانی ئەوروپا دەتوانن كۆنگرە سازبكەن لەبەرئەوەی كۆنتڕۆلیان لەسەر بارودۆخەكان هەیە و لەرێگەی سازدانی كۆنگرەكاندا لەسەر كێشە و مەسەلەكان بڕیاردەدەن، هەروەها هەمان شت لە پارتە سیاسییەكانی "ئەرجەنتین"، بەڵام پارتە سیاسییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناتوانن ئەمجۆرە كۆنگرانە بەشێوەیەكی كارا ئەنجام بدەن لەبەرئەوەی پارتە سیاسییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زۆر لاوازن و هەروەها پاپەندبوونیشیان زۆر لاوازە. بەواتایەكی تر و بەكورتی، لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گرنگ نییە پارتە سیاسییەكان چۆن بیربكەنەوە یان چییان بووێت، بەڵكو گرنگترین شت ئەو شتەیە كە تاكەكانی كۆمەڵگە هەڵیدەبژێرن)).

د.مانوێڵ بالانیش سەبارەت بە بایەخی كۆنگرە بەم راپۆرتەی راگەیاند:((بەڕای من سازدانی كۆنگرەكان سوودی هەیە، بەڵام سازدانی هەر 5 ساڵ جارێك یاریدەدەر نییە. پێموایە كە پێویستە كۆنگرەكانی پارتە سیاسییەكان لەماوەی لەوە كەمتر سازبدرێت. بەڵام كاتێك كۆنگرەی پارتە سیاسییەكان بەواتا دەبێت كاتێك كە مەبەستدار و بەئامانج بێت و نەك تەنيا بكرێت بە سەكۆیەك بۆ پێشكەشكردنی وتار و قسە، بەشێوەیەك كە ئەوان لەسەرەوە بوەستن و قسە بكەن و خەڵكی گوێبگرن و هیچی تر نا. پێویستە لەمیانی كۆنگرەكاندا مشتومڕ و تاوتۆ و گفتوگۆ رووبدات، هەروەها پێویستە دروستكردنی بڕیار هەبێت، وێڕای ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئامادەیی و تاوتۆكردنی پێكهاتە ناوخۆییەكانی پارتە سیاسییەكان، جگە لە بەشداربوونی ئەندامانەكان. بەوشێوەیە، لەوانەیە كۆنگرەكان یاریدەدەر و بەواتا بن، هەروەها لەوانەشە رووكەشی بێت و تەنيا وەكو نمایشێك بێت. هەر بۆیە، پێویستە كۆنگرەكان واتادر بێت و دەسەڵات و كاریگەرییان هەبێت لە دروستكردن و دەركردنی بڕیاری گرنگ)).