گەشەكردنی هەمیشەیی و بونیاتنانی دامەزراوەیی بێ بووژانەوەی كەرتەكانی دارایی و بانكی ئەنجام نادرێت، بگرە چاكسازی و پێشكەوتنی ئابوورییش پابەندە بەم كەرتەوە. لەلایەكی دیكەوە وا بڕیارە حكومەتی هەرێم بەم نزیكانە بودجە ئامادە بكات و بینێرێتە پەرلەمان بۆ پەسەندكردنی، بەمەش دوای چەندین ساڵ حكومەت دەبێتە خاوەنی پلان و رۆئیایەكی ئابووری بۆ پەرەپێدانی ئابووری و رێكخستنەوەی داهات و خەرجییەكانی. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەندین تەوەری دیكەی پەیوەندیدار بە فرەچەشنكردنی ئابووری، دیدارێكمان لەگەڵ (د.ئاراس قادر خۆشناو) شارەزا لە كارگێڕیی دارایی و سەرۆكی سەنتەری زانیاری و لێكۆڵینەوەی ستراتیژیی كوردستان ساز دا و، بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* سیاسەتی دارایی، یان «ئامادەكردنی پڕۆژە یاسای بودجە» بەردی بناغەی هەموو حكومەتێكە و دینامیكیەتی حكومەتیش بەندە بەو سیاسەتە داراییەوە كە شارەزایانی ئابووری و دارایی بۆ حكومەتەكەی دادەڕێژن. ئایا گرنگیی سیاسەتی دارایی بۆ دینامیكیەتی حكومەت و پرۆسەی پەرەپێدان چی دەگەیەنێت؟
- یەكێك لە زانست و پێداویستییەكانی كاری دارایی و ئابووری لە هەر وڵاتێكدا ئەوەیە كار بە (پلان) بكرێت، پلانیش لە زانستی داراییدا بریتییە لە بودجە، بودجەش هەر وەكو لە پێناسەكەیدا دیارە «پلانی دارایی ساڵانە»یە بۆ دیاریكردنی سەرچاوەكانی داهاتی حكومەت و شێوازی خەرجكردنی، بەشێوەیەكی گشتی چوار شێواز دەستنیشان كراوە بۆ بودجە:
یەكەم، شێوازە كلاسیكییەكەی كە لە دوو شێوازی بودجەی (بڕگەكان و ئەدا) خۆیان دەگرنەوە، هەرچی شێوازی بڕگەكانە لە سەرجەم بودجەكانی عێراق تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، پەیڕەو دەكرێت. دووەم، بودجەی ئەدائی، واتا بودجەی كارە ئەنجام دراوەكان، جۆری سێیەمیش كە بەشێوازە نوێیەكە دادەنرێت، بریتییە لە بودجەی پڕۆگرام، واتە بەپێی پڕۆگرامەكان و بەرنامەی حكومەت بۆ ساڵی ئایندە داهات لە بوارەكاندا خەرج دەكرێت. بودجەی (سفر)ـیش هەیە كە جۆری چوارەمە، وا دادەنرێت كورتهێنان پڕبكاتەوە، تا حكومەت ناچار نەبێت بۆ چارەسەری كورتهێنان قەرز بكات. بەمشێوەیە هەرچی حكومەتەكانی دنیا هەیە، گرنگیی زۆر بە بودجە دەدەن، ئێمەش بەبێ بوونی بودجە پلانێكی دارایی دیاریكراومان نابێت، راستە لە ساڵی 2014 بەدواوە بەهۆی شەڕی داعش و بڕینی پشكی هەرێم لە بودجە بەبێ بنەمایەكی دەستووری و یاسایی لەلایەن مالیكییەوە، ئەوانە وایان كردووە بودجەمان نەبێت، بەڵام دەبووایە بودجەمان بەپێی توانای بەردەستی خۆمان دابنایە. سەبارەت بە گرنگیی بودجە بۆ پرۆسەی پەرەپێدانیش، ئاشكرایە كاتێك حكومەت پلانی دەبێت، واتە ریزبەندی بۆ جێبەجێكردنی پڕۆگرام و بەرنامەكانی دادەنێت لە بوارەكانی پەرەپێدانی گشتی و ئابووری و سێكتەرەكان، بەمەش فەلسەفە و سیاسەتی حكومەت لە رووی دارایی و ئابوورییەوە لە بودجەكەدا رەنگ دەداتەوە، تەنانەت ریزبەندی كارەكانیشی دەردەكەوێت، وا بڕیارە لە رووی شێوازی بودجەوە بودجەی هەرێمی كوردستان پشت بە شێوازی سێیەم ببەستێت، كە زیاتر بودجەیەكی پێشبینیكراو بێت، بە پشتبەستن بە كۆمەڵێك داتاو زانیاری خوێندنەوەی بۆ دواڕۆژ و دەبێت توێژینەوەی پێش وەختە بۆ ئایندە و هەڵسەنگاندنی خاڵی لاواز و بەهێز بكرێت و، هەموو دەرفەت و هەڕەشەكانی بەردەم كارەكانی حكومەت دیاری بكرێت، بەتایبەتی لە هەردوو بواری دارایی و ئابووریدا، تا حكومەت و وەزارەت و دامەزراوەكان بە باشترین شێوە سوود لە خاڵە بەهێزەكان وەربگرن بۆ چارەسەركردنی خاڵە لاوازەكان، ئامادەكردنی بودجە بەمشێوەیە پێویست و گرنگە بۆ ئەوەی لە ناو ئەو ژینگە ناوخۆییەدا بتوانین ئامادەكارییەكی باش بكەین، بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەموو هەڕەشەیەك و تەنانەت ئەگەر لە ژینگەی دەرەوە دەرفەتێك هاتە پێشەوە، سوودی لێ وەربگرین.


* ئەوەی ئەمساڵ (2021) بە گەشبینییەوە سەیری دەكرێت، ئەوەیە كە حكومەت لە چوارچێوەی ئەو سیاسەتە دارایی و ئابوورییەی كە ئامادەی كردووە، سەرقاڵی ئامادەكردنی بودجەیە بە هەردوو شێوەی (ئەگەر بەغدا داهات بنێرێت، یان ئەگەر نەینێرێت)، ئایا هێڵە گشتییەكانی ئەم سیاسەتە دارایی و ئابوورییە تازەیەی كابینەی نۆیەم لەسەر چ بنەمایەك داڕێژدراوە؟
- لەمەودوا حكومەتی هەرێمی كوردستان پشت دەبەستێت بەوەی كە بەرنامەكانی لەسەر بنەمای بودجە بێت، راستە ریزبەندی یەكەمی بەرنامەكانی حكومەت مووچە دەبێت، بەڵام دواتر بۆ كاروباری رۆژانەی وەزارەتەكان و پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و هەندێك بەرنامەی دیكەی تایبەتی دەبێت، ئەوەی ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان پلانی بۆ داناوە، ئامادەكردنی بودجەكەیە لە مانگی سێی ئەمساڵ و، دەدرێتە پەرلەمان بۆ ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت، كە بە شێوازی بودجەی بەرنامە و پڕۆگرامەكان دەبێت، هەموو هەوڵێكیش دەدرێت سەرجەم داهاتەكانی حكومەت چاكسازی و شەفافییەتی تێدا بكرێت، ئەمە وێڕای ئەوەی هەوڵی تەواو دەدرێت بۆ كەمكردنەوەی زیاتری خەرجییە ناپێویستەكان، واتا وا بڕیارە 70%ی كۆی گشتیی بودجە بۆ مووچە بێت، بەپێی ئەو رێژە داهاتەی لەبەردەستدایە و 10%ی دیكەی بۆ كاروباری حكومەت و خەرجیی بەكاربردن بڕوات و 20%ی بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و پڕۆژە ستراتیژییەكان و رووبەڕووبوونەوەی هەندێك حاڵەتی لەناكاو وەكو ڤایرۆسی كۆرۆنا بێت. واتا حكومەتی هەرێم سەرەڕای ئەوەی خۆی بۆ هەموو ئەگەرەكان ئامادە كردووە، هاوتەریبیش گرنگی بە سەرجەم وەزارەتەكان دەدات، لەگەڵ ئەمەشدا تا ئێستا ئۆپشنی یەكەمی حكومەت لە دانانی بودجەدا گەیشتنە بە رێككەوتن لەگەڵ بەغدا و دەربازبوونی یاسای بودجە بەو شێوازەی كە حكومەتی فیدڕاڵی رەوانەی پەرلەمانی كردووە، بەوەی رۆژانە هەرێم 250 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ بكات، لەگەڵ نیوەی داهاتە فیدڕاڵییەكان، ئەو بەشە بودجەیەیشی دەمێنێتەوە سوودی لێ وەربگیرێت بۆ مافەكانی كۆمپانیاكان و یەكلاكردنەوەی هەندێك لەو قەرزانەی لەسەریەتی.


* ئەگەر بمانەوێت هەرێمی كوردستان لە پشتبەستن بە داهاتی نەوت بگۆڕین بۆ وڵاتێكی فرەسەرچاوەی داهات و سوود لە هەموو سێكتەرەكان وەربگیرێت، ئایا باشترین ستراتیژیەت بۆ ئەم وەرچەرخانە چۆنە و ئێوە چۆن دیراسەتان كردووە؟
- وەكو سەنتەری زانیاری و لێكۆڵینەوەی ستراتیژیی كوردستان، كۆمەڵێك لێكۆڵینەوە و توێژینەوە و پێشنیار پێشكەش بە حكومەت كراوە، ئێستاش جەخت لەسەر كۆمەڵێك پێشنیار دەكەینەوە كە بۆ فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانی داهات پێشكەشمان كردبوو، بۆ ئەوەی سەرچاوە نانەوتییەكان زیاد بكەین لەم رێگایانەی خوارەوە:
ا- گرنگی و رۆڵی كەرتی تایبەت زیاد بكرێت لە پڕۆسەی ئابووریی وڵاتدا، ئەمەش لە رێگەی چەمكی دیموكراسیكردنی پەرەپێدان، هەروەها ئەنجومەنێكی تایبەت و باڵای سەر بە ئەنجومەنی وەزیران دەزگایەكی تایبەتی هەبێت بۆ زیادكردنی رۆڵی كەرتی تایبەت و گرنگیی زیاتری پێ بدات، ئەو پڕۆگرامەی وەزارەتی پلاندانان بە هاوبەشی لەگەڵ USAID و UNDP ئەنجامیان دا بۆ هاوبەشیكردنی كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت، گرنگیی زیاتری پێ بدرێت.
ب - پێداچوونەوە بە كۆمەڵێك لە بوارە جیاجیاكانی وەكو كۆی ئەو یاسایانەدا بكرێت كە تایبەتن بە وەبەرهێنان و پیشەسازی و بازرگانی و كشتوكاڵ، بۆ ئەوەی لەگەڵ ئەو بارودۆخەی ئێستای ئێمە بگونجێن.
ج- دروستكردنی سەرچاوەی داهاتی دیكە لە رێگەی پاڵپشتیكردنی كەرتی تایبەتەوە كە وەكو داهاتێكی ناڕاستەوخۆ بۆ حكومەت دێت، تا هەلی كاری باش دابین دەكات و ئابووری دەبووژێنێتەوە و بەرهەمی ناوخۆیی و باج زیاد دەكات.
د - جێبەجێكردنی حوكمڕانیی باش و پەرەپێدانی پەیكەری كارگێڕی و كاركردن بۆ داخستنی كەلێنەكانی سیستمی دارایی لە كوردستان، هەروەها كاراكردنی كۆمپانیاكانی دڵنیایی و دووبارە دڵنیاكردنەوە و چاوخشاندنەوە بە پەیكەری بانكە تایبەتەكان و سروشتی كاركردنیان.
ە- چاوخشاندنەوە بە بنەماكانی ئامادەكردنی بودجە و گواستنەوەی لە بودجەی بڕگەكان بۆ بودجەی پڕۆگرام و، ئەنجامدانی گۆڕانكاریی پێویست لە ئابووریی كوردستان، كە ئێستا ئابوورییەكی ژیانی ئاساییە، بۆ ئەوەی بەرەو ئابوورییەكی پەرەپێدان ئاراستەی بكەین .
و- بووژانەوەی ئابووری لە رێگەی ماستەرپلانێكی ئابووری و زیاتر كاراكردنی ناوچە پیشەسازییەكان و زیاتر گرنگیدان بە بابەتی كشتوكاڵ و پیشەسازیی كشتوكاڵی و هەنگاونان بەرەو پیشەسازیی گەشتیاری.
بەشێوەیەكی گشتی گرنگە تێڕوانینی حكومەت بۆ فەلسەفەی دارایی و ئابووری بە تەواوەتی بگۆڕین، ئەمەش لە رێگەی هاوبەشیی راستەقینە لە نێوان هەردوو كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت دەكرێت، بۆ ئەوەی پێكەوە بڕیار بدەن كە لە داهاتوودا چی بكەین و پاڵپشتییەكیش دروست بكرێت. بۆ نموونە لە ئێستادا رێژەی 58%ی هەلی كار لەكەرتی تایبەتە و 42% لە كەرتی گشتی، دەبێت ئەم رێژەیە بە جۆرێك بگۆڕدرێت كە 70-75%ی هەلی كار لە كەرتی تایبەت بێت، بە مەرجێك ئەو یاسای كارەی نوێ كە كاری لەسەر كرابوو و بۆ پەرلەمان بەرز كرابووەوە، پەسەند بكرێت و هەموو مافەكانی كارمەند لە كەرتی تایبەت پارێزراو بێت.
* گرفتی سیستمی بانكی لە كوردستان، یەكێكە لەو گرفتانەی كە متمانەی نێوان هاووڵاتی و بانكە حكوومییەكانی لەرزۆك كردووە و هاووڵاتی متمانەی بە بانكە حكوومییەكان نییە تا پارەی خۆی تێدا دابنێت، ئایا بە رای ئێوە چۆن دەتوانرێت سیستمێكی بانكیی هاوچەرخ دروست بكرێت و هاووڵاتیان متمانەی پێ بكەنەوە؟
- یەكێك لە خاڵە لاوازەكانی سیستمی داریی هەرێمی كوردستان ئەوەیە كەرتی دارایی و بانكی، نەیتوانیوە هاوكارو پاڵپشت بێت بۆ پرۆسەی وەبەرهێنان و بەرهەمهێنان، لێرەدا چەند خاڵ باس دەكەم كە بە خەسڵەتەكانی ژینگەی دارایی و بانكی كوردستان دادەنرێن:
1- ئێمە كۆمەڵگەیەكی نەختینەیین كە لە ئەنجامی لاوازیی متمانە بە خزمەتگوزارییە بانكییەكان دروست بووە .
2- فراوانبوونی كارەكانی كەرتی نافەرمی لە پرۆسە داراییەكان و لاوازیی كاركردنی بانكی، هەرچەندە ئێمە لە هەرێمی كوردستان 77 لقی بانكی حكوومی و 70 لقی بانكی تایبەت و 10 بانكی بیانییشمان هەیە، كەچی سروشتی كارەكانیان و خزمەتگوزارییەكانیان زۆر كەمە و ناگاتە ئاستی 10%ی كارەكانی بانكەكان.
3- لاوازیی بڕیار بەندیی بانكەكان و دووفاقی لە سەرپەشتیكردنی بانكە تایبەتەكان.
4- سنوورداریی ستراتیژییەتی حكومەت بەرامبەر بە بانكە حكوومییەكان لە عێراق و كوردستان.
5- نەبوونی خزمەتگوزاریی دڵنیایی لە هەرێمی كوردستان، راستە هەندێك كۆمپانیای دڵنیایی هەیە، هەرچەندە لە ساڵی 2011 لە عێراق یاسای كارەكانی دڵنیایی دەرچوو، لە هەرێمی كوردستانیش بە رێسا بڕیارێك دەرچوو بۆ كاراكردنەوەی دڵنیایی، یان بیمە لە سەر ئۆتۆمبێل، بەڵام تا ئێستا ئەو كۆمپانیانەشی كە هەن، كارەكانیان سنووردارە و بە سستی بەڕێوە دەچێت.
6- ئاستەنگی بەردەم ئەكتیڤكردنی بازاڕی پەڕاوە داراییەكان، ئێمە ئەم بازاڕەمان لە هەولێر هەیە، بەڵام وەكو پێویست كار ناكات.
7- لاوازیی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی دارایی پێشكەوتوو لە هەرێم .
بەگشتی لەم ژینگەیەدا زۆر زەحمەتە كەرتی بانكی و سیستەمی دارایی بەڕێوەبچێت.
* لەگەڵ ئەوەی بەرنامەی كابینەی نۆیەم بەوجۆرەیە كە پشتیوانیی كەرتێكی تایبەتی بەهێز لە كوردستان بكات، بەڵام تا ئێستا كەرتی تایبەت نەبووەتە كەرتێكی تایبەتی بەتوانا، ئایا رێگەچارەی گونجاو بۆ پرسی دۆزینەوەی هەلی كار چۆن دەبێت؟
- بەدڵنیاییەوە بۆ ئەوەی هەلی كار لە كەرتی تایبەت بدۆزینەوە، دەبێت پەیكەری ئابووری بگۆڕین و هاوبەشی لە نێوان كەرتی تایبەت و كەرتی گشتیدا زیاتر بكەین، بەمەش رێژەی هەلی كار لە كەرتی تایبەتدا زیاتر دەبێت، هاوكات دەبێت پێكەوە بتوانین ژینگەیەكی لەبار بۆ هەمان ئەو بیرۆكانە لە هەلی كاری بچووك و مامناوەندیش بڕەخسێنین، لەمەشدا گۆڕینی یاساكانی كار لە كەرتی تایبەت و بوونی متمانەو زەمانەت، زۆر گرنگە.
* لە هەموو وڵاتانی جیهان هاوكێشەیەك بۆ باجدان هەیە، ئەو هاوكێشەیەش بریتییە لە هاوسەنگی لە نێوان داهاتی تاكەكەس و رێژەی ئەو باجەی كە حكومەت وەری دەگرێت، ئایا وەك توێژەرێك لەم بوارەدا ئەو سیاسەتی باج وەرگرتنەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان پەیڕەوی دەكات، رەچاوی ئەو هاوسەنگییەی نێوان داهاتی تاكەكەس و رێژەی باجدانی تێدا كردووە؟
- فەلسەفەی باج بریتییە لە دووبارە دابەشكردنەوەی داهات بە شێوازێكی دادپەروەرانە لەنێوان خەڵكی هەرێمدا، واتا ئامرازێكە لە سیاسەتی دارایی و ئابووریی وڵات، ئەوەی لە هەرێمی كوردستان كاری پێ دەكرێت، بەشێكە لە سیستەمی باجی عێراقی، بۆ نموونە باجی داهات وایە 15%ی لە كۆی قازانج بۆ حكومەت دەبێت، بەڵام لە شێوازی خەمڵاندن و میكانیزمەكەیدا كێشەی زۆر هەیە و حكومەت دەمێكە كاری لەسەر دەكات و رێكی دەخاتەوە و باجی نوێ ناسەپێندرێت، بەڵكو تەنیا رێكخستنەوەی بۆ دەكرێت، ئەمەش پڕۆسەیەكی ئاسان نییە و لەمپەر و رێگریی زۆری لە بەردەمدایە، لەگەڵ ئەوەشدا ئیرادەیەكی بەهێز لای حكومەت و سەرۆكی حكومەت و دامەزراوەكانیش هەیە، بەڵام تاكە تێبینی لای ئابووریناس و شارەزایانی دارایی ئەوەیە كە ئەو ئامرازە گرنگەی كە پەیڕەو دەكرێت، لەسەر كاریگەرییە باش و خراپەكانی توێژینەوەی وردی بۆ بكرێت، چونكە زۆر جار لەكاتی هەڵكشانی باجدا سەرەتا داهاتێكی باشت دەست دەكەوێت، بەڵام لە مەودای مامناوەند و درێژخایەندا كاریگەریی نەرێنیی لێ دەكەوێتەوە، هەروەها لە دەستووری عێراقدا بڕگەیەكی زۆر روون هەیە، كە (هەموو باجەكان تەنیا بەیاسا دەسەپێندرێن و وەردەگیرێن و دەستكاری دەكرێن)، واتا باج ژێرخانی یاسایی پێویستە.

* وەك دەزانن بەهای دیناری عێراقی بە رێژەی 20% لە بەرامبەر دۆلار شكاوە، بەڵام ئەوەی جێگەی هەڵوەستە لەسەر كردنە، ئەوەیە كە هەندێك پێویستیی رۆژانەی هاووڵاتیان هەیە وەك «سووتەمەنی و كارەبا» ئەویش بە رێژەی 20% زیادی كردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە هاووڵاتیان لە دوو سەرەوە زیان دەكەن، هەم لە داشكانی نرخی دینار، هەمیش لە بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی و كارەبا، پرسیار لێرەدا ئەوەیە؛ ئایا ئەمە ناهاوسەنگی لە نێوان داهات و بژێویی خەڵكدا دروست ناكات؟
- من وەكو پسپۆڕێكی دارایی پێم وایە نرخی دیناری عێراقی لە سەرووی نرخی ئاسایی خۆیەوە بووە و پاڵپشتی كراوە، بۆیە پێویست بوو نرخەكە كەم بكرێتەوە بۆ ئەوەی بارقورسیی سەر شانی حكومەت كەم بكرێتەوە و مووچەكان دابین بكرێت، ئەوەی كە كرا بڕیارێكی خراپ نەبوو، یەكێك لەو ڕێگایانە بوو بۆ ئەوەی دارایی عێراق لە داڕمان بپارێزیت، داشكانی بەهای دیناری عێراقی بەرێژەی 22.8% بەپێی ئەو شیكردنەوەیەی كە بەدواداچوونمان بۆ كرد، زیادبوونی نرخەكان كەمتر لە 10% بووە، واتا دەتوانین بە پێوەری دارایی بڵێین كاریگەریی دارایی كەم بووە، بەو مەرجەی لەسەر حیسابی چاكسازییەكان نەبێت، چونكە جێگیریی نرخی دراوی عێراقی یەكێكە لە فاكتەرە بەهێزەكانی سەقامگیریی دارایی و ئابووری، بەتایبەتی بۆ ژینگەی وەبەرهێنان، ئێستا لایەنە پۆزەتیفەكانی لە شەش مانگدا بۆ ساڵانی داهاتوو باشتر دەردەكەوێت، لە فەلسەفەكانی نوێی چاكسازییە دارایی و ئابوورییەكان و راسپاردەكانی بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی نێودەوڵەتی پاڵپشتی بۆ دراو و خزمەتگوزارییەكان، زۆر بەكەمی هەیە، بوونی ئەم فەلسەفە جێگیر و بەهێزەی دارایی لە جیهاندا بۆ ئەوەیە كە بتوانرێت ئابوورییەكی دروست و داراییەكی بەهێز و باشتر دابڕێژینەوە، تەنیا سەرنجمان لەو گۆڕانكارییە ئەوەیە كە ئەم رێگایە دوا ئامراز بووایە، یان لانیكەم هاوكات بووایە لەگەڵ پرۆسەی چاكسازیدا، بۆ ئەوەی بەهەدەردانەكان بەردەوام نەبێت.