لەدوای داشكانی بەهای دینار و كەمكردنەوەی مووچەكان؛ ساڵێكی سەخت و بارودۆخێكی ناسەقامگیر لەنێوان شەقام و پەرلەمان و حكومەتی عێراقدا دروست بووە، زۆربەی ئابووریزانان رایان وایە ساڵی 2021 بۆ عێراق و كوردستان ساڵێكی سەخت دەبێت، شرۆڤەكردنی بارودۆخی ئابووری و دارایی عێراق و ئەگەر و پێشبینیەكان بۆ ساڵی ئایندە دیداری تایبەتی گۆڤاری گوڵان بوو لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد شەعبان شارەزا لە بواری ئابووری.

* وەكو لای هەمووان روون و ئاشكرایە، بارودۆخی ئابووریی عێراق باش نییە؛ تەنانەت حكومەتەكەی كازمی بۆ دابینكردنی مووچەكان و كەمكردنەوەی كورتهێنان لە بودجەدا بە ناچاری پەنای بۆ قەرز و دەستی بۆ داشكانی بەهای دینار و كەمكردنەوەی مووچەكان بردووە، وەك شارەزایەكی ئابووری چۆن دەڕوانیتە ئەم بارودۆخە و گرتنەبەری ئەو رێوشوێنانە بۆ رووبەڕووبوونەوەی كورتهێنانەكە؟
- سەرەتا بۆ قسەكردن لەسەر بارودۆخی خراپ و سەختی ئابووری لەعێراق دەبێت باسی ئەو كێشە و گرفتە ئاڵۆز و زەقانە بكەین كە لە ئاكامی خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری و شوێنەوارە خراپەكانی شەڕ و سیاسەتەكانی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق تووشی پەیكەری ئابووریی وڵات بووە، ئەمانە هەموویان هۆكار بوون بەوەی وڵات راپێچی ئەو قەیرانە سەخت و ناهەموارە بكەن، كە ئێستا تێی كەوتووە، لەگەڵ داڕمانی بەهای نەوت هەموو ئەو كێشە و گرفتە دارایی و ئابوورییانە زەقتر خۆیان نیشاندا و شوێنەواری مەترسیدارو خراپی لەسەر رەوشی ئابووری و بژێوی ژیانی تاكی عێراقی دروست كردووە، لەم بارودۆخەدا هەرگیز حكومەت ناتوانێت بەو داهاتە نەوتەی كە دەستی دەكەوێت، هەموو خەرجییەكانی بەكارخستن و كرێ و مووچەكان دابین بكات، بۆ ئەمەش وەك بینیمان وەزارەتی دارایی بەناچاری پەنای بردە بەر قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی، هەر بەمەشەوە نەوەستا و ئەمجارە بۆ دابینكردنی مووچە دوو هەنگاوی دیكەی نا، لە كەمكردنەوەی مووچەكان و داشكاندنی بەهای دیناری عێراقی لەبەرامبەر بەهای دۆلاری ئەمریكی، بەمەش بە كردار دەستی بەجێبەجێكردنی پرۆژەی (كاغەزی سپی) كرد كە بۆ چاكسازی و رزگاركردنی ئابووریی وڵات وەزارەتی دارایی پێشنیاری كردبوو.

* بەڵام زۆربەی ئابووریناسان و پەرلەمانتار و شارەزایان پێیان وایە پرۆژەی (كاغەزی سپی) تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزە و حكومەتی عێراق وا بەخێرایی بۆی جێبەجێ ناكرێت، رای ئێوە لەو بارەیەوە چییە؟
- خۆی لە راستیدا (كاغەزی سپی) تەنیا پلانێكە تێیدا سێ چارەسەری لەخۆگرتووە؛ چارەسەری (كورتخایەن و مامناوەند و درێژخایەن)، بەمەبەستی چارەسەری كێشە ئاڵۆزو سەختەكانی دارایی و ئابووریی عێراق. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ماددە و بڕگەكانی ناو پرۆژە یاسای بودجە و پەسەندكردنی لەدوا كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا، دەركەوت كە وەزارەتی دارایی دەستی بە جێبەجێكردنی هەندێك بڕگەی ناو (كاغەزی سپی) كردووە، بۆ ئەوەی لانیكەم كورتهێنانی ناو بودجەكە كەم بكاتەوە، یەكەمین هەنگاوی وەزارەتی دارایيش بۆ كەمكردنەوەی بودجەی بەكارخستن لە كەمكردنەوەی مووچەكانەوە دەستی پێكرد، ئەمەش لە رێگای كەمكردنەوەی دەرماڵەی مووچەخۆرانەوە بوو، لەبەر ئەوەی كەمكردنەوەی دەرماڵەكان، یان رێكخستنەوەیان پێویستی بە دەركردنی یاسا نابێت، بەپێچەوانەی مووچەكانەوە كە دەستكاریكردن و كەمكردنەوەیان پێویستی بەدەركردنی یاسا دەبێت. بەرزكردنەوەی نرخی فرۆشتنی دۆلاری ئەمریكییش لەبانكی ناوەندی لە ئەنجامی رێكەوتنێك هات لەنێوان وەزارەتی دارایی و بانكی ناوەندی عێراقدا، ئەوە بوو سەقفی فرۆشتنی 100 دۆلاری ئەمریكی لەبەرامبەر دینار، بۆ 145 هەزار دینار بەرز كرایەوە.

* ئەم دوو بڕیارەی حكومەتەكەی كازمی لەناو شەقامدا مشتومڕێكی زۆری لێكەوتەوەو بووە هۆی ناسەقامگیریی نرخەكان و شڵەژانی رەوشی بازاڕ و ناڕەزایەتیی هاووڵاتیان بەتایبەتی مووچەخۆران؛ شرۆڤە و خوێندنەوەتان بۆ هەردوو بڕیارەكەی وەزارەتی دارایی و بانكی ناوەنديی عێراقی چییە؟
- سەرەتا ئەگەر وەزارەتی دارایی و بانكی ناوەندی لە كەمكردنەوەی دەرماڵەكان و داشكانی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی هەڵەیان كردبێت، یا نەكردبێت، بازاڕەكانی نێوخۆی وڵات شپرزەیی و هەڵاوسانێكی گەورەی نرخی بە خۆوە بینی. بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر بەهای دۆلار و دراوە بیانییەكانی دیكە و نرخیان زێڕ، ناسەقامگیرییەكی زۆر گەورەی تێكەوتووە، كە من بڕواناكەم لەلایەن وەزارەتی دارایی و بانكی ناوەندی پێشبینی بەو رێژە بەرزەیان كردبێت. لە هەموو حاڵەتێكدا بەرزبوونەوەی كتوپڕی بەهای دۆلاری ئەمریكی بەرامبەر دیناری عێراقی لەگەڵ كەمكردنەوەی مووچەكان شوێنەواری نەرێنی لەسەر ئەو فەرمانبەرانە هەیە كە مووچەیان كەمە، ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان و رێكخراوەكانی توێژینەوە و ستراتیژیی هەموویان پێشنیاری ئەوەیان كردووە، دوای جێبەجێكردنی راسپاردەو پێشنیارەكانی ناو ( كاغەزی سپی ) و جێبەجێكردنی پرۆژە یاسای بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی 2021، هەژاری بە رێژەی 30% لە عێراقدا بەرز دەبێتەوە. بۆیە لە چوار مانگی سەرەتای ساڵی 2021 دا بەهۆی هەڵاوسان و هەژارییەوە، پێشبینی هەڵچوون و گرژی و ناسەقامگیرییەكی گەورە دەكەم لەنێوان شەقامی عێراقی و پەرلەمان و حكومەتدا.
* ئەی كاتێك پرۆژە یاسای بودجە لە پەرلەمان وتووێژی لەبارەوە دەكرێت، گرژی دروست نابێت و بە ئاسانی یاساكە تێدەپەڕێت؟
- بێگومان كاتێك ئەم پرۆژە یاسایەی بودجەی 2021 دەگاتە هۆڵی پەرلەمان مشتومڕێكی زۆر و توندی لەسەر دەكرێت و ئەگەری گۆڕین و دەستكاریكردنی زۆر لە ماددەو بڕگەكانی ناو ئەم پرۆژە یاسایە هەیە، بەتایبەتی لە بوارەكانی بەهای دینار و كەمكردنەوەی دەرماڵەكان و هەموو بەندەكانی دیكەی ناو پرۆژە یاسای بودجە كە تایبەتە بە نرخی خەمڵێندراوی فرۆشتنی بەرمیلێك نەوت و ژمارەی ئەو بەرمیلە نەوتانەی بەرهەم دەهێندرێت، ئەمەش بە پشتبەستن بە ئەگەری بەرزبوونەوەی نرخ و ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق بۆ سەرووی 3 ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، لەم روانگانەوە پێشبینی گۆڕانكاریی گەورە لە ژمارەكانی ناو پرۆژە یاسای بودجە دەكەم، پێش ئەوەی پەسەند بكرێت و ببێتە یاسا و حكومەت جێبەجێی بكات. بەشێوەیەكی گشتی 2021 بەساڵی سكهەڵگوشین و سەخت دادەنرێت، خۆ ئەگەر حكومەتەكەی كازمی تا هەڵبژاردنەكانی داهاتوو خۆی راگرێت، ئەوا سەركەوتوو دەبێت لە ئەركی رزگاركردنی ئابووریی عێراقدا.
* ئەگەر حكومەت و پەرلەمانی عێراق پابەند نەبوون بە پشكی هەرێم لە بودجەی 2021، ئایا حكومەتی هەرێمی كوردستان چ رێكارێك بگرێتە بەر بۆ دابینكردنی مووچە و دەربازبوون لەقەیرانی دارایی؟
- حكومەتی عێراق لە رووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و داراییەوە فشارێكی زۆر توندی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان هێناوە، چونكە بەغدا خۆی وا هەست دەكات لە پێگەیەكی بەهێزدایە و پێگە و بارودۆخی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان لاوازە، تەنانەت حكومەتی عێراق كارتی مووچە و شایستە داراییەكانی هەرێم وەكو چەكێك دژی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەكار دەهێنێت، لەناو پەرلەمانیشدا بودجە بووەتە پڕوپاگەندەیەكی هەڵبژاردنەكان و وەكو موزایەدەیەك بۆ شەقامی عێراقی بەكار دەهێندرێت، حكومەتی هەرێمیش كەوتۆتە قەیرانێكی دارایی سەختەوە بە هۆی دابەزینی بەهای نەوت و نەبوونی سیولەی پارە و نەهاتنی بڕە پارەی پێویست لە حكومەتی بەغداوە، ئەو بڕە پارەیەی كە بۆ چاكسازییەكان و دابینكردنی مووچە زۆر پێویستیەتی. ئەگەر بە شێوەیەكی خێرا هەردوو حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان نەگەنە رێككەوتنێكی كۆنكرێتی، بارودۆخێكی دارایی سەخت چاوەڕێی هەرێمی كوردستان دەكات و تەنانەت نیشانەكانی سەرەتای جیابوونەوەی هەرێم لەگەڵ بەغدا دەردەكەوێت. لەم بارودۆخە سەختەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا رێگایەك لەبەردەمیدا ئەنجامدانی چاكسازییەكی گشتگیر و فراوان و بەردەوامە، لە هەموو كات و شوێنێكدا حكومەت دەتوانێت دەست بەم چاكسازییە بكات و تێیدا بەردەوام بێت، بەداخەوە چاكسازییەكان ئاستەنگی گەورەی بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتی و لایەنە سیاسییەكانی لەبەردەمدایە، ئەم حزبانە كە لە 2003وە بوونەتە خاوەنی پێگە و هێز و بەرژەوەندییەكی گەورە لە ئێستادا ئامادە نین نەك هەر قوربانی بدەن، بەڵكو دەستبەرداری بەشێك لە دەستكەوتە تایبەتییەكانیشیان نابن، بۆ ئەوەی چاكسازی بە ئاراستەیەكی راست و دروست و بەرەو ئامانجی خۆی بچێت، ئەمە گەورەترینی ئەو تەحەددییانەیە كە ڕووبەڕووی جێبەجێكردنی چاكسازییەكان بووەتەوە، ئەگەر لە حزبایەتی تەسك و تێڕوانینی بەرژەوەندیخوازانەی گەمەكارەكانی ناو سیاسەت دەرباز نەبین، زۆر زەحمەتە بتوانین هەنگاو بەرەو چاكسازی بنێین. چاكسازی، پرۆسەیەكە ئیرادە و پارە و توانای مرۆیی و خەڵكی دڵسۆز و نیشتمانپەروەری پێویستە، لەمەش گرنگتر پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە جددی بیر لە پلانێكی فریاكەوتنی خێرا بكاتەوە بۆ سەرجەم بوار و سێكتەرەكان تاوەكو پارێزگاریی لە قەوارەی سیاسی و دەستكەوتەكانی بكات.
* یەكێك لەو رێكارانەی كە باس دەكرێت مەسەلەی لامەركەزیی پارێزگاكانە؛ ئایا ئەم شێوازەی بەڕێوەبردن و ئابوورییە تاچەند سوودی بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەی چاكسازی و دەربازبوون لەم دۆخە سەختە هەیە؟
- نامەركەزیی ئیداری شێوازێكی بەڕێوەبردنی كارگێڕی و ئابوورییە و لە زۆربەی وڵاتانی گەورەدا جێبەجێ كراوە، بەداخەوە لە كوردستان نامەركەزیی ئیداری دروشمێكە بۆ مەبەست و مەرامێكی دیكە بەكار دەهێندرێت، گرفتەكە لەوەدایە دەستی دەرەكی و وڵاتانی ئیقلیمی و هەندێك لایەنی سیاسی لە عێراقدا هانی ئەو پشێوی و ئاڵۆزی و جیابوونەوەیەو لاوازبوونی زیاتری پێگەی ئابووریی هەرێم دەدەن بۆ ئەوەی بەتەواوەتی قەوارەو ئەزموونی هەرێمی كوردستان لاواز بێت، بۆ ئەمەش چەكی ئابووری لەپاڵ پشێوی و ناتەبایی تا دێت زیاتر بەكار دەهێنن.