رێككەوتنی دارایی و ئابووری لە نێوان هەرێم و بەغدا و ناردنی 320 ملیار دینارەكەی بەشێكی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم و هەڵسەنگاندنی بارودۆخی دارایی عێراق، گرنگیەكی لە راددەبەدەری هەیە بۆ هەر شیكاری و خوێندنەوەیەك بۆ دواڕۆژی رەوشی دارایی و ئابووریی هەرێمی كوردستان، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە چارەنووسسازە چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر فازڵ نەبی بریكاری پێشووتری وەزارەتی دارایی عێراق و شارەزا لە بواری دارایی كرد و، بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* لە دیمانەی پێشووتان لەگەڵ گۆڤاری گوڵان، گەشبین بووی بەوەی هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق ئیرادە و نیەتێكی باشیان هەیە بۆ چارەسەركردنی سەرجەم گرفتە داراییەكانی نێوانیان، بەڵام لەگەڵ تێكچوونی بارودۆخی دارایی عێراق، هەموو ئەو ئومێدانە رەوینەوە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا خوێندنەوەتان بۆ رەوشی ئێستای دارایی و ئابووریی عێراق و رێككەوتنی نێوان عێراق و هەرێم چییە؟
- من بەردەوام جەخت لەسەر ئەو خاڵە دەكەمەوە، گرفتی دارایی عێراق پەیوەندی بە نەبوونی داهاتەوە نییە، بەقەد ئەوەی پەیوەندی بە خراپیی بەڕێوەبردنی ئابووری و داراییەوە هەیە، راستە كۆرۆنا و قەیرانی دارایی و دابەزینی بەهای نەوت گورزێكی كاریگەر و جەرگبڕی لە رەوشی دارایی عێراق و بودجەكەی داوە، بەڵام كەموكورتییەكان یەكەم جار لە حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی-یەوە سەری هەڵدا، لەكاتێكدا ساڵی 2019 عێراق مانگانە 7 ملیار دۆلار داهاتی نەوتی هەبوو، كەچی هەموومان بینیمان خەڵكی شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق چۆن تووشی چ ماڵوێرانی و خراپیی خزمەتگوزاری و بێ داهاتی بوونەوە، كەڵەكەبوونی ئەم كەموكورتییانەی رابردوو هەمووی وای كرد، بارودۆخی دارایی عێراق تێك بچێت. ئەوەتا بۆ یەكەمین جارە وەزارەتی دارایی نەیتوانی لەكاتی خۆیدا مووچەكان دابەش بكات و حكومەتەكەی كازمی ناچار بوو رەزامەندیی پەرلەمان وەربگرێت، بۆ قەرزێكی 15 تریلیۆن دیناری لە ناوخۆدا و پێنج ملیار دۆلاری لە دەرەوە، ئەوە بوو 15 تریلیۆن دینارەكەی لەناوخۆدا وەرگرت و لە چەند سێكتەرێكی دیكەدا خەرجی كرد، لە ئێستاشدا دووبارە رەشنووسی پرۆژە یاسایەكی دیكەی رەوانەی پەرلەمان كردووە بۆ وەرگرتنی 40 تریلیۆن دیناری دیكە، بەڵام پەرلەمان دەیانەوێت، ئەمجارە بە كۆمەڵێك مەرج و راسپاردە رەزامەندی لەسەر ئەو قەرزە بدەن، نەوەكو، وەكو جاری پێشوو قەرزەكە لە سێكتەری جگە لە مووچە خەرج بكات و، دووبارە دووچاری گرفتی نەدانی مووچەكان ببێتەوە و قەرز بكات، ئەمەش بارگرانیەكی دیكە لە سەر دۆخی دارایی و ئابووری لە مەودایەكی دووردا دروست دەكات، لەگەڵ ئەمەشدا دواجار عێراق دەوڵەتە و دەتوانێت لە رێگەی قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی و هاوكارییە نێودەوڵەتییەكانەوە بەتایبەتی لە بانكی نێودەوڵەتی ئەم بارودۆخە خراپە تێپەڕێنێت، هەروەها هەرێمی كوردستان بۆ تێپەڕبوون لە قەیرانی داریی پێویستی بە عێراق هەیە، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت حكومەتی هەرێمی كوردستان 100% پشت بە عێراق ببەستێت، چونكە بارودۆخی سیاسی و كەوتنەوەی ململانێ سیاسییەكان لەلایەك و بوونی گرفتی دارایی لەلایەكی دیكەوە هەمووی ئاستەنگ و گرفت بۆ پەیوەندییەكانمان لەگەڵ بەغدا دروست دەكات. دەبێت خۆمان بۆ هەموو ئەگەرەكان ئامادە بكەین، بە ئەگەری خراپبوونی زیاتری رەوشی ئابووریی عێراقیشەوە، بەڵام لە ئێستادا من لەگەڵ ئەو بۆچوونەدام، مادام نیەت و ئیرادەیەكی بەهێز لەنێوان هەرێم و بەغدا هەیە، چارەسەری كێشەكان كارێكی ئاستەم نییە.

* دیارە چاكسازی لە عێراق و هەرێم، تاكە چارەسەری بنەڕەتیی گرفتە دارایی و ئابوورییەكانە، بەڵام چی رێگرە لە بەردەم جێبەجێكردنی چاكسازییەكاندا؟
- چاكسازیی راستەقینە پرۆسەیەكی بەردەوام و گشتگیرە. لە پەرلەمانی كوردستان یاسای چاكسازی دەرچوو، بەڵام ئەم یاسایە تەنیا لە بواری خەرجییەكان بوو. راستە چاكسازی لە خەرجییەكان پێویستە، بەڵام چاكسازی لە داهاتە نەوتی و نانەوتییەكان و بەرهەمەكانی نەوت و سووتەمەنییەكانیش زۆر پێویستترن، بە شێوەیەكی گشتی حكومەت دەبێت پڕۆژە یاسایەك بۆ چاكسازی لە داهاتەكان پێشكەشی پەرلەمانی بكات، چونكە ئەگەر چاكسازی لە داهاتەكان بووە یاسا، حكومەت دەستی واڵاتر دەبێت، بەتایبەتی بەرامبەر ئەو كاربەدەست و بەرپرسانەی حزبە باڵادەستەكان كە قۆرخكاری و گەندەڵی لە سێكتەرەكانی نەوت و خاڵە سنوورییەكان دەكەن، هەر بۆیە ئەگەر ئیرادەیەكی سیاسی نەبێت و دەستی حكومەت واڵا نەكرێت، سەد یاساشمان هەبێت، لە رووی پراكتیكییەوە جێبەجێ ناكرێت. هەر بۆیە هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق هیچ رێگایەكی دیكەیان لە بەردەمدا نییە، جگە لە چاكسازی لە داهات و خەرجییەكان نەبێت، لەمەشدا دەبێت تیمی ئابووریی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی بەرز و كامڵ و توانادا بن، چونكە دواجار رێزدار مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت رۆئیای خۆی هەیە و بڕیار دەردەكات و، پلان و بەرنامە و جێبەجێكردن ئەركی تیمەكەیەتی كە راوێژكارەكانی خاوەنی شارەزاییەكی دوور و درێژی پراكتیكی و زانستی بن و، تەمەنێكی زۆریان لەم بوارەدا بردبێتەسەر. حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكرێت پێی بوترێت حكومەتێكی نیمچە دەوڵەتی و دەبێت خۆمان مشوری خۆمان بخۆین و، ئیرادەی سیاسی دروست بێت، بەتایبەتی ئەگەر بێت و تەنیا ئەو ئیرادە سیاسییە لای پارتی و یەكێتی هەبێت، دەتوانن چاكسازیی زۆر باش بكەن و، بارودۆخەكە بە خێرایی گۆڕانكاری تێدا بكەن. سەبارەت بە عێراقیش دەتوانێت لە رێگەی چاكسازییەكانەوە هەنگاوی باش بنێت و، تا ئەو كاتەش دەتوانێت قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی وەربگرێت، سەبارەت بە قەرزی دەرەكی، هیچ كێشەیەكی ئەوتۆی تووش نابێت، چونكە هەموو ئەو قەرزانە نەخشەیەكی زەمەنی بۆ دانەوەی هەیە و درێژخایەنە، لە بواری قەرزی ناوخۆشدا كە نەخشەی زەمەنی ناوخۆی نییە و لەژێر كۆنتڕۆڵی حكومەتی عێراقدایە و دەتوانێت بۆ یەك ساڵ سەنەداتی خەزێنە دەربكات و، لێشی بنووسێت توانای نوێكردنەوەی هەیە، بەمەش دەتوانرێت بەشێكی زۆری ئەو قەرزانە ساڵانە نەیداتەوە و لە بوارێكی دیكە خەرجی بكات.


* كەرتی تایبەت كە زۆربەی جومگە سەرەكییەكانی ئابووری لەژێر دەستدایە، تاچەند هۆكار بووە بۆ دروستبوونی قەیرانەكان لەبری ئەوەی هاوكار بێت بۆ بەهێزبوونی ئابووری و لایەنی دارایی، چ لە رووی باجەوە بێت، یان لە رووی كەمكردنەوەی بارگرانیی سەر شانی حكومەت بێت؟
- بەداخەوە زۆر سێكتەری گرنگی وەكو نەوت و غاز و پیشەسازیی قورس و تەنانەت بازرگانیش كەوتۆتە ژێر دەستی كەرتی تایبەت بێ ئەوەی باج بدەن، یان سوودی بۆ حكومەت و ئابووریی هەرێم هەبێت. سەرۆكی حكومەت ئاماژەی بە زۆریی خەرجییەكانی كۆمپانیا نەوتییەكان كردو بەڵێنی چاوخشاندنەوە و پێداچوونەوە بەو خەرجییانەی داوە، ئەمەش دەكرێت لە رێگەی دانوستان و گفتوگۆ و زۆرجار فشارەوە بێت و، چاوخشاندنەوە بە گرێبەستەكانیاندا بكرێت، یان هەر هیچ نەبێت، لە رێگەی باجەوە بەشداری لە لایەنی دارایی هەرێم بكەن و، دۆخی دارایی راست بكرێتەوە و وردە وردە كار بۆ دانەوەی قەرزەكان بكرێت، چونكە بوونی 28 ملیار و نیو دۆلار قەرز لە سەر شانی حكومەتێكی ئیقلیمی وەكو هەرێمی كوردستان كە خاوەنی سیادە نییە و لە چوارچێوەی حكومەتی عێراقدایە و هێشتا لە بواری نەوت و غازەوە پێگەیەكی بەهێزی یاسایی نێودەوڵەتیی نییە و تەنانەت توانای وەرگرتنی قەرزی دەرەكیشی نییە، بۆیە وەرگرتن و دانەوەی ئەو قەرزانە لەسەر شانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كارێكی زۆر قورسە و، دەبێت مشورێكی جددی لێ بخورێت. ئەگەر بگەڕێینەوە سەر مەسەلەی كەرتی تایبەت و بەشداریكردنی لە رێكخستنەوەی دارایی و ئابووریی هەرێم، ئەمە پێویستی بە كۆمەڵێك نەشتەرگەریی قورس هەیە، چ لە رووی لێپرسینەوە لە خۆدزینەوە لە باج و كاری قاچاخچێتی لە سەر سنوورەكان و دەستگرتن بە سەر ماڵ و موڵكی گشتی لەلایەن گەورە كۆمپانیاكانەوە بێت، یان لە رووی پێداچوونەوە بە سیاسەت و بەرنامەی وەبەرهێنانەوە بێت. بۆ نموونە: چیتر نابێت زەوی بدرێتە وەبەرهێنەر بە بەلاش لەژێر هەر پاساوێكدا بێت، بەڵكو لەم قەیرانە داراییە دەكرێت بەشێك لەو زەوییانە بە زیادكردنی ئاشكرا بفرۆشرێن، رووبەری زەوی وا هەیە نرخەكەی یەك ملیار دۆلارە. هەروەها هەندێك پرۆژە لە رێگەی هاوبەشیی نێوان كەرتی تایبەت و كەرتی گشتی دەست بە جێبەجێكردنی بكرێت، كە لە دوو رووەوە سوودی هەیە، لەلایەك بارگرانی لە سەر حكومەت كەم دەكاتەوە و لەلایەكی دیكەوە داهاتەكانی ناوخۆ زیاد دەكات و، بە شێوەیەكی رێكوپێكتر بەردەوامی پێ دەدرێت. لە كۆتاییدا پێم وایە هەموو پەتا و قەیرانێكی دارایی و ئابووری هەر چۆن سەرەتای هەیە، هەرواش كۆتایی هەیە. گرنگ ئەوەیە چۆن بارودۆخەكە بە كەمترین زیان و شوێنەوار تێدەپەڕێنین.
* حكومەتی هەرێمی كوردستان چۆن دەتوانێت گرفتی مووچەكان چارەسەر بكات؟


- حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە بە دوو رێگا گرفتی مووچەكان چارەسەر بكات. سەرەتا نابێت حكومەت چاوەڕوان بێت تا ئەو 320 ملیار دینارە لە بەغداوە دەنێرێت، بەڵكو حكومەتی هەرێم دەبێت بەپێی ئەو بڕە پارەیەی لەبەردەستیدایە، بە بڕینی رێژەیەك مووچەكان مانگانە بدات، چونكە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان هەندێك خەرجی و پێداویستیی جێگیریان هەیە، دەبێت مانگانە خەرجی بكەن، هاوكات لەگەڵ پێدانی مووچەكان دەبێت پرۆسەیەكی چاكسازی لە داهاتەكان دەست پێ بكات، بەمەش وردە وردە بارودۆخی داراییەكەی روو لە باشی دەكات. لە لایەكی دیكەوە ناكرێت ریزبەندی بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەكان لەم قەیرانە داراییەدا نەكرێت، هەرچی ئەو پڕۆژانە هەیە، لە رێگەی راستكردنەوەی سیاسەتی وەبەرهێنان و هەمواركردنەوەی یاسای وەبەرهێنان هەیە، دەتوانین لە رێگەی وەبەرهێن و كەرتی تایبەت ئەنجامی بدەین و، بۆ ماوەی 10-15 ساڵ بە بڕە پارەیەكی كەم لەو كەسانەی بەسەر ئەو رێگاو پردانە دەڕۆن، وەربگیرێتەوە، دەبێت حكومەت عەقڵییەتی وەبەرهێنان بگۆڕێت و كەرتی تایبەت بارگرانی لەسەر حكومەت و خەڵك كەم بكاتەوە، نەك بەپێچەوانەوە. تا بەرهەمی چاكسازییەكان و گۆڕانكاری لە عەقڵییەتی وەبەرهێنان دەكرێت، رێككەوتن و هەماهەنگی لەگەڵ بەغدا گرنگە، بەتایبەتی كە زۆربەی ماف و شایستە داراییەكانی هەرێم بە دەستوور و یاسا زامن كراون.