ئیتان گیلبوا پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری سەنتەری پەیوەندی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی بار-ئیلان. هەروەها توێژەری باڵایە لە سەنتەری بێگن-سادات بۆ دیراساتی ستراتیژی. خاوەنی چەندین كتێب و وتارە لەبارەی دیپلۆماسیەتی گشتی، پەیوەندیی نێودەوڵەتی و سیاسەتی ئەمریكا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەروەها پڕۆفیسۆر بووە لە چەندین زانكۆ و سەنتەری توێژینەوەی سەرەكی لە ئەمریكا و ئەوروپا. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر بە رێككەوتنی ئاشتیی نێوان هەردوو وڵاتی ئیسڕائیل و ئیماراتەوە پەیوەست بوون.

* هەروەك ئاشكرایە یەكێك لە گرنگترین پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بریتی بوو لە ئەنجامدان و واژووكردنی رێككەوتنی نێوان هەردوو وڵاتی ئیسڕائیل و ئیمارات، دید و تێڕوانینی ئێوە لەبارەی ئەم رێككەوتنەوە چییە؟
- سەرەتا نابێت ئەوە لە یادكەین كە رێككەوتنی ئاشتی، تەنیا لە نێوان ئیسڕائیل و ئیماراتدا نەكراوە، بەڵكو وڵاتی بەحرەینیش رێككەوتنی ئاشتی لەگەڵ ئیسڕائیلدا ئەنجام داوە، دواتر ئەگەر ئێمە باس لە ناوەرۆكی رێككەوتننامەكە بكەین، ئەوا پەیوەستە بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانەوە. هەروەها دەكرێت بڵێین ئەمە رێككەوتنێكی گرنگە لەبەر ئەوەی چەند پەیامێك لەخۆ دەگرێت بۆ لایەنە جیاوازەكان، پەیامی یەكەم بۆ فەلەستینییەكانە، كە ئێمە دەزانین پێشتر فەلەستینییەكان وا بیریان دەكردەوە كە رێككەوتنی ئاشتی لە نێوان ئیسڕائیل و عەرەبدا ئەنجام نادرێت، تاوەكو رێككەوتنی ئاشتی لە نێوان فەلەستین و ئیسڕائیلدا نەیەتە ئاراوە، بەڵام ئێستا هەردوو وڵاتی ئیمارات و بەحرەین بە فەلەستینییەكان رادەگەیەنن كە ئێوە هەڵەن و ناكرێت ئێمە بۆ هەتا هەتایە چاوەڕوانی ئێوە بكەین، لە كاتێكدا ئێوە دەرفەتەكانی گەیشتن بە رێككەوتن و ئاشتی لەگەڵ ئیسڕائیلدا لە دەست دەدەن. ئەوە بوو بەم دواییە رەخنەیان لە فەلەستینییەكان گرت، بەهۆی رەتكردنەوەی ئەوەی پێی دەوترێت سەفقەی سەدە– كە لەلایەن ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپەوە خرایەڕوو-، كە ئەمە خۆی لە خۆیدا پێشنیاری هێنانەئارای ئاشتی بوو. لە هەمان كاتدا ئەمە پەیام بوو بۆ فەلەستینییەكان بەوەی كە كات لە بەرژەوەندیی ئەواندا نییە و ئەگەر بێت و چاوەڕوان بن، ئەوا دەدۆڕێن. پەیامی دووەم بۆ ئەوروپا و رەنگە بۆ وڵاتانی دیكەش بێت، كە پێیان وابوو ناكۆكیی ئیسڕائیل و فەلەستین سەرچاوەی هەموو كێشە و توندوتیژی و تیرۆرەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، لەبەر ئەوە بە ناكۆكیی ئیسڕائیل و فەلەستینیان دەوت ناكۆكیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یان بە پرۆسەی ئاشتییەكەیان دەوت پرۆسەی ئاشتیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام رێككەوتنی ئاشتیی نێوان ئیسڕائیل و ئیمارات ئەوەی سەلماند كە ئەم تێڕوانینە هەڵەیە و لە جێی خۆیدا نییە. كەواتە ئەم رێككەوتنە پەیامێك بوو بۆ ئەوروپییەكان، هەروەها بۆ ئەوەی پێی دەوترێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە بەرژەوەندیی وڵاتە عەرەبییەكان گرنگترە لە بەرژەوەندیی فەلەستینییەكان و ئێستاش ئەوەتا وڵاتە عەرەبییەكان لە خەمی بەرژەوەندییەكانی خۆیاندان.

* لە نێو ئەو شرۆڤانەی لە بارەی ئەم رێككەوتنەوە كراوە، ئەوەیە كە ئەمە پەرەسەندنێكی چاوەڕاننەكراو بووە، چونكە هەروەك ئێوەش ئاماژەتان پێ كرد، پێشبنیی ئەوە دەكرا دوای رێككەوتنی ئیسڕائیل لەگەڵ فەلەستینییەكاندا وڵاتانی عەرەبی ئەم هەنگاوە هەڵبگرن، ئێوە لەم بارەوە چی دەڵێن؟
- لە راستیدا ئەمە پەرەسەندنێكی نوێ نییە، لەبەر ئەوەی لە ساڵانی 1978-1979دا میسر یەكەم وڵات بوو كە رێككەوتنی ئاشتی لەگەڵ دەوڵەتی ئیسڕائیلدا واژوو كرد و بە فەلەستینییەكانیان راگەیاند كە ئێمە چیتر چاوەڕوانی ئێوە ناكەین و، پێیان وتن ئێمە پێمان وایە بەرژەوەندیمان لەوەدایە رێككەوتن لەگەڵ ئیسڕائیلدا بكەین و، ئەوەتا ئەمەش ئەنجام دەدەین. خاڵێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە پاڵنەرێكی سەرەكیی گەیشتن بەم رێككەوتنە ئێران بوو، چونكە وڵاتانی كەنداو بەتایبەتی وڵاتە عەرەبییە سوننەكان، ئێران بە هەڕەشەی سەرەكی لەسەر بوون و پێشكەوتنی خۆیان دەزانن و هەر لەو كاتەوە كە ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما رێككەوتنی ناوكی لەگەڵ ئێراندا واژوو كرد، وڵاتە عەرەبییە سوننەكان و ئیسڕائیل هەستیان بە زەروورەتی هێنانەئارای جۆرێك لە هاوكاریی سەربازی و هەواڵگری كرد، هەروەها ئەمەش پەرەسەندنێكی نوێ نییە، چونكە هاوكاریی ئەمنی و هەواڵگری لە نێوان ئیسڕائیل و ئیمارات و بەحرەین، هەروەها عومان و كوەیتدا بۆ 20 ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، بەڵام ئەمە بۆ یەكەمجارە كە ئاشكرا بكرێت.
* بە بۆچوونی ئێوە هۆكار و پاڵنەرە سەرەكییەكانی گەیشتن بەم رێككەوتنە چین؟
- لەگەڵ ئەوەدا كە هەڕەشەی ئێران هۆكار و پاڵنەرێكە لەم رووەوە، ئەوا لایەنێكی دیكەی ئەم رێككەوتنە ئەو كاریگەری و دەرهاویشتە ئەرێنییە ئابوورییانەیە كە لێی دەكەوێتەوە، چونكە ئێمە دەزانین كە ئیسڕائیل وڵاتێكی زۆر پێشكەوتووە لە رووی تەكنەلۆژییەوە، وڵاتی ئیماراتیش خوازیارە سوود لەم پێشكەوتنە وەربگرێت لە بواری ئەلیكترۆنی و پزیشكی و كەرتی كشتوكاڵ و بوارەكانی دیكەدا، ئەویش بۆ ئەوەی بتوانێت پێی بە پێی رۆژگاری هاوچەرخ هەنگاو هەڵبگرێت و كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی زیاتری هەبێت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لێرەدا دەبێت ئێمە جیاوازی بكەین لە نێوان دوو جۆر لە ئاشتیدا، یەكێكیان ئاشتییەكی ساردە كە بە مانای نەبوونی شەڕ دێت، بەڵام ئاشتیی گەرم بە مانای بوونی هاوكارییەكی چڕ دێت لە نێوان گەلاندا، لە بواری بزنێسدا، لە پەیوەندی بە گەشتوگوزار و كەلتوورەوە، من مامۆستام لە زانكۆی بار ئیلان، چەند رۆژێك پێش ئێستا ئێمە بانگهێشتنامەیەكمان لەلایەن زانكۆی ئەمریكی لە ئیمارات پێ گەیشت، بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی نێوانمان و ئێمەش ئەم كارە دەكەین، ئەمەش بە واتای ئەوە دێت كە ئەگەر لە داهاتووشدا ئێران ببێتە وڵاتێكی دۆست و گفتوگۆ لەگەڵ ئیسڕائیلدا بكات، ئەوا ئەم هاوكارییانە هەر بەردەوام دەبن، چونكە ئێمە پەیوەندی و هاوپەیمانێتییەكەمان تەنیا لەسەر بەرگریكردن لە دژی ئێران دروست نەكردووە، بەڵكو هەوڵی پەرەپێدانی پەیوەندییەكانمان لە بوارە جیاوازەكاندا دەدەین. كەواتە ئەم رێككەوتنە گرنگە لە رووی ستراتیژی و ئابووری و دارایی و تەكنەلۆژییەوە. كەواتە دوای رێككەوتنی ئاشتی لە نێوان ئیمارات و ئیسڕائیل و دواتر بەحرەین و ئیسڕائیلدا، ئەوا هەموو ئاماژەكان ئەوەمان پێ دەڵێن كە وڵاتانی دیكەش دێنە نێو ئەم كاروانەوە، دەكرێت وڵاتانی وەك عومان، كوەیت، سودان و مەغریب رێككەوتنی هاوشێوە لەگەڵ ئیسڕائیلدا بكەن.
* وەك ئاشكرایە وڵاتی عەرەبستانی سعودیە وڵاتێكی كاریگەر و خاوەن قورساییە و دەستڕۆیشتووە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و ناوچەی كەنداو بەتایبەتی، ئایا پێت وایە لە كۆتاییدا ئەم وڵاتەش رێككەوتنی ئاشتی لەگەڵ ئیسڕائیلدا واژوو بكات؟
- ئەوەی پەیوەندی بە وڵاتی عەرەبستانی سعودیەوە هەبێت، ئەوا ئێمە دەزانین كە ئامادەیی لە نێو ئەم وڵاتەدا هەیە، یان ئاماژە هەیە، ئەوە بوو بۆ یەكەمجار سعودیە رێگەی دا ئیسڕائیل ئاسمانیی ئەو وڵاتە بۆ گەشتی فڕۆكە بەكار بهێنێت بەرەو ئیمارات و چەند هەفتەیەك پێش ئێستا رێگەی دا فڕۆكەكانی ئیسڕائیل رێگای ئاسمانی تێپەڕبوو بە سعودیەدا بەكار بهێنن بۆ گەشتگردن بۆ هەر شوێنێكی جیهان، ئەمەش دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی كاتژمێرەكانی فڕینی فڕۆكەكانی ئیسڕائیل بۆ گەیشتن بە شوێنی مەبەست. هەرچۆنێك بێت عەرەبستانی سعودیە لە پێگەیەكی هەستیاردایە، بەڵام پێم وا نییە بێتە نێو ئەم هاوپەیمانێتییەوە، رەنگە پەسەندی دەكات و پشتیوانی لێ دەكات، واتە سعودیە دوایین وڵات دەبێت كە بێتە نێو هاوپەیمانێتییەكەوە.
* كەواتە ئەگەر وەسفێكی وردی ئەم پەرەسەندنانە بكەن، ئێوە چۆن وەسفی دەكەن؟
- بە تێڕوانینی من ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە پێی دەوترێت دیپلۆماسیەتی ئاڵۆگۆڕ، بە واتای ئەوەی لە ئێستادا ئاڵوگۆڕ لە پەیوەندییەكانی ناوچەكەدا بەدی دەكرێت، كە ئەم پەرەسەندنەش بۆی هەیە لە كۆتاییدا سەربكێشێت بۆ چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكیی نێوان ئیسڕائیل و فەلەستین، چونكە فەلەستینییەكانیش ناچار دەبن بڕیار بدەن، ئەوا بەردەوام دەبن لە بەرەنگاربوونەوەی تەوژمەكە، یان دەچنە پاڵ ئەم تەوژمە. ئەوە بوو فەلەستینیەكان هەوڵیان دا كە كۆمكاری عەرەبی ئیدانەی ئەم رێككەوتنە (رێككەوتنی ئاشتیی نێوان ئیمارات و ئیسڕائیل) بكات، بەڵام كۆمكاری عەرەبی ئەم داواكارییەی رەت كردەوە.
* نكۆڵی لەوە ناكرێت كە ئەمریكا بە رێبەری ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ رۆڵێكی گرنگی لە هێنانەدی ئەم رێككەوتنەدا هەبووە، پێت وانییە هەڵوێستی ئەمریكا گۆڕانكاری بەسەردا بێت، ئەگەر بێت و ئەنجامی هەڵبژاردنەكان لە بەرژەوەندیی دیموكراتەكان یەكلا ببێتەوە؟
- راستە هەڵوێستی ئەمریكا بەندە بە دەرئەنجامی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەو وڵاتەوە، واتە پرسەكە جیاواز دەبێت ئەگەر سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دووبارە دەسەڵات بگرێتەوە دەست، وەك لەوەی جۆ بایدن هەڵبژاردنەكان بباتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا پێم وایە هەر كەسێك ببێتە سەرۆكی ئەمریكا لەبارەی بوونی پەیوەندییەكی ستراتیژی و ئابووری لە نێوان ئیسڕائیل و وڵاتانی كەنداودا هەڵوێستێكی هێندە جیاوازی نابێت.
* نكۆڵی لەوە ناكرێت كە ئەم رێككەوتنە مایەی ناڕەحەتی بوو بۆ ئێران و ئەوە بوو حكومەتی ئێرانیش گوزارشتی لە رەتكردنەوەی ئەم رێككەوتنە كرد، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ راددەیەك ئێران دەتوانێت ئەم رێككەوتنە لەبار بەرێت، یان كێشە و ئاستەنگی جددی بۆ جێبەجێكردنی دروست بكات؟
- ئاشكرایە هەمیشە ئێران هەوڵی گۆڕینی رژێمە عەرەبییە سوننەكانی داوە، بەتایبەتی ئەوانەی نزیكن لە ئەمریكا و رۆژئاواوە، ئەویش بە كاركردن لەسەر پێكهاتەی شیعەی ئەو وڵاتانە وەك ئەوەی لە بەحرەیندا بەدی دەكرێت، هەروەها لە رێی گرتنەبەری شێواز و رێگای دیكەوە، وەك مەشقپێكردن و چەكداركردنی گرووپە جیاوازەكان لەم وڵاتانەدا، ئەمەش پەرەسەندنێكی نوێ نییە و بۆ رۆژگارێكی دوورو درێژە ئێران ئەم كارە دەكات، هەر ئەمەش هۆكاری سەرەكیی هاوكاربی نێوان ئیسڕائیل و وڵاتانی كەنداو بووە، تەنانەت پێش ئەوەش بە شێوەیەكی ئاشكرا رابگەیەندرێت. كەواتە ئەگەر وەڵامی پرسیارەكەتان بدەمەوە، ئەوا بەڵێ، ئێران هەوڵی لەباربردن و دروستكردنی ئاستەنگ بۆ ئەم رێككەوتنە دەدات، بەڵام من پێم وایە ئەمە هاوپەیمانێتییەكی بەهێزە. هەرچۆنێك بێت، ئەگەر بێت و ئێران ئەم كارە بكات، ئەوا دوچاری دەرئەنجامەكانی دەبێتەوە، واتە دوچاری تۆڵەكردنەوە دەبێتەوە، بۆ نموونە، ئیسڕائیل سەركەوتوو بووە لەوەی رێگە نەدات ئێران بنكەی سەربازی لە سووریا دروست بكات، هەروەها رێگری بكات لەوەی ئێران هاوكاربی حزبوڵا بكات بۆ بەرەوپێشبردنی مووشەكەكانی، كەواتە پێم وایە ئەم هاوپەیمانێتییە دەتوانێت بەرەنگاریی هەڕەشەكانی ئێران ببێتەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.