پەیوەندییەكانی نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق قسەو باسێكی زۆری لەسەر دەكرێت، بەتایبەتی لە روانگەی ئابووری و ئایندەی ئابووريی نێوان هەردوو حكومەتەكه‌، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم بابەتەش پڕۆفیسۆر دكتۆر محه‌مه‌د شەعبان شارەزا لە بواری ئابووری لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەم پەیوەندییانە و چۆنیەتی پتەوكردن و رێكخستن و بەڕێوەبردنی ئابووری لە ناوخۆی كوردستاندا كرد.

ئا: شەماڵ نوری

پڕۆفیسۆر دكتۆر محه‌مه‌د شەعبان شارەزا لە بواری ئابووری لەدەستێكی وتەكانیدا باسی لە واقیعی ئابووريی هەرێمی كوردستان و عێراق كرد، بەتایبەتی لە دوای سەرهەڵدانی كۆرۆنا و كاركردن بۆ كەمكردنەوەی لێكەوتەكانی و هه‌ر له‌م بارەیەوە دەڵێت: "هەمووان دەزانن كۆرۆنا چ لێكەوتەیەكی خراپی ئابووری و دارایی لە هەموو جیهان و عێراق و كوردستان لێكەوتەوە؛ لێكەوتەیەكی وا كة مرۆڤایەتی لە مێژووی نزیكیدا هاوشێوەی وای بە خۆوە نەبینیوە، كوردستانی تووشی بێ مووچەیی و دا{مانی بارودۆخی دارایی كردو، بۆ یەكەمینجار لە عێراق دابەشكردنی مووچەی دواخست و حكومەتەكەی كازمی ناچار كرد، پەنا بۆ قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی ببات." هێما بۆ ئه‌وه‌ش ده‌كات كه‌ "حزبەكان و ململانێی ناوخۆ و مەزهەبی و دەستێوەردانی دەرەكی دۆخەكەی بە ئاقارێكی زۆر خراپدا بردووه‌، به‌ڵام ئێستا هەوڵێك هەیە، بۆ هێوركردنەوەی دۆخەكە و نزیكبوونەوەی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتەكەی كازمی و لێكتێگەیشتنيش هەیە و، فشار و پاڵەپەستۆكانی ناوخۆ و دەرەوەش بۆ تێكدانی پەیوەندییەكان كەمێك كپ بوون و، نزیكبوونەوەی نێوان هەردوو لا ئومێدی چارەسەركردنی زۆر گرفتی لێ دەكرێت، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە هاتنی مووچە و دابەشكردنی موستەحەقات و شایستە داراییەكانی خەڵكی كوردستانەوە هەیە، بەڵام خۆ نابێت ئێمەش لە ناوخۆی هەرێمی كوردستاندا هەروا دەستەوەستان راوەستین و لە چاوەڕوانيی دەست و خێری عێراق بین. " هاوكات ده‌ڵێت: " حوكمڕانيى عێراق رەنگە بە هۆی نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكان و پاڵەپەستۆكانی ئەمریكا و ئەوروپا كەمێك بەو ئاراستەیە چووبن، كە گرفت و كێشەكانی نێوان هەرێم و عێراق چارەسەر بكەن، بەڵام هەرگیز نابێتە هۆی لابردنی ئەو میراتيیە قورسەی ساڵانی رابردووی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق كە بەسەر شانی هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستانەوەیە، چونكه‌ عێراق وڵاتێكه‌ بەدەست چەندین گرفت و كێشەی مەزهەبی و سیاسی و حزبی و ئەمنی و ئابوورییەوە گرفتار بووەو، لەناو چوارچێوەی بازنەیەكی داخراوی رق و قین و توندوتیژی و نەبڕانەوەی ململانێ قووڵەكان هێشتا دەربازی نەبووە، ئێستا تروسكاییەك لە پەیوەندییەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق دەركەوتووە، خۆ ئەگەر لایەنی هاندەر هەڵبژاردنەكانیش بێت، هەر خاڵێكی پۆزەتیفە و ئومێدبەخشە، من بەردەوام وتوومە ئەگەر سیاسییەكانی عێراق بەڕاستی سیاسەتیان بۆ ژیان و ئابووری و گەلەكەیان بكردایە، نەدەبوو بەو شێوە خراپە بەڕێوەبردنی دارایی و ئابووريی وڵاتیان بكردایە و، عێراق و كوردستانیش ببووایە بە گۆڕەپانی یەكلاكردنەوەی ململانێی وڵاتانی ناوچەكە. "

پڕۆفیسۆر دكتۆر محه‌مه‌د شەعبان، له‌ درێژه‌ى لێدوانه‌كه‌يدا ئه‌وه‌ش دووپات ده‌كاته‌وه‌ كه‌ "ئەمڕۆ كۆرۆنا و لێكەوتەكانی و فشاروپاڵەپەسۆكانی رۆژئاوا و نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژادرنە چاوەڕوانكراوەكەی عێراق هەمووی دۆخێكی تێگەیشتنیان دروست كردووە و، هاندەر بووە بۆ كازمی بۆ ئەوەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان نزیك ببێتەوە، هەرێمیش بە هەموو كەموكورتی و رەخنەكانمانەوە، باش لەوە تێگەیشتووە كە خاوەنی چ میراتی و ناكۆكیيەكی ناوخۆیی و لاوازییەكی ئابوورییە، بۆیە پێویستی بە بەغدا هه‌یە. " گوتيشى: "تەحەددییەكانی بەردەم ئەم كابینەیە ئاسان نییە و قورسە، بەتایبەتی تەحەددیی رووبەڕووبوونەوەی كۆرۆنا و مافیا و گەندەڵی كە تێكەڵ بە بەرژەوەندی بزنێسی سیاسی و حزبەكان بووە، بەڵام خۆ دەبێت دەستەبژێری بواری ئابووری له‌ دەوروبەری سەرۆك وەزیران خوێندنەوەیان بۆ هاوكێشەكان و دۆخەكە و واقیعی تاڵی ئابووری و ژیانی خەڵكی هەبێت، بەتایبەتی كه‌ دواجار تا ماوین نابێت چاوەڕوانی هاتنی بەشێكی كەمی ماف و شایستە داراییەكانی ببین لە عێراقەوە، بۆ ئەوەی مووچە و پرۆژە خزمەتگوزارییەكانمان بەردەوام بێت، یان هاتنی مووچە بكەینە هەواڵی یەكەمی راگەیاندنەكان و دەستكەوتەكان، بەڵكو پێویستمان بە خێرایی و گۆڕانكاری لە واقیعی تاڵی ئابووریى كوردستان و هەیكەل و ژێرخانەكەی هه‌يه‌، بەتایبەتی دوای ئەوەی لەم ناوچە نائارام و پڕ لە كێشمەكێشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دۆست و دوژمن لایەنی بێ هێزی و كارتی مەترسیدار لە دژمان دەزانن، كە ئەویش لایەنی دارایی و خنكاندنی ئابوورییەكەمانە . "


ئه‌و ئابووريناسه‌ سەبارەت بە چۆنیەتی رووبەڕووبوونەوەی تەحەددییەكان وتی: "حوكمڕانی هونەرێكی زاڵبوونە بەسەر گرفت و كێشەكاندا، بۆ ئەوەی بتوانین پلان و بەرنامە بۆ بەڕێوەبردنی ئابووری و بژێوی ژیانی هاووڵاتیان دابنێین، واتا پێش ئەوەی كارو كردەوە و بڕیارەكان ئەنجام بدەین، دەبێت هزرو تێگەیشتنێك لە زهنیەتی وەزیر و راوێژكار و هەموو ئەو كاربەدەستانه‌دا هەبێت كە حكومەت، یان دامەزراوەكان بەڕێوە دەبەن، زهنیەتێك كه‌ دووربین و رووناكبیر بێت. پێش هەموو شتێك دەبێت ئەو راستییە بزانین، ئێمە وەكو ئەو كابرایەمان لێهاتووە كە لەسەر رووبارەكە نەعلەكەی ئاو دەیبات و دەستی نایگاتێ، ئه‌گه‌ر زیرەك بێت، پێش ئەوەی ئاوەكە خۆيشی ببات، دەڵێت: بڕۆ خێری باوكم بێت، واتا دەبێت دەستبەرداری هەندێك لە ویست و خواستەكانی زەمەنی رابردوو بین، بۆ ئەوەی كیانەكەش لە دەست نەدەین. ئەم گۆڕانكارییانەی ئەمڕۆ لە گۆڕەپانی ناوخۆی عێراقدا روودەدات، دەستی ئەمریكایی و رۆژئاوایی بەهێزی لەپشتە و عێراق بۆ هەڵبژاردنێك ئامادە دەكەن، كە ببێتە وڵاتێكی عەلمانی و بەهێز و لەناو مەحافیلە نێودەوڵەتيیەكاندا بوونێكی بەهێزی هەبێت، بۆ ئەمەش كازمی باش دەزانێت كە دەبێت كێشەی بەغدا لەگەڵ كورد چارەسەر بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت خۆی بۆ كێشە گەورەكەی رووبەڕووبوونەوەی( گەندەڵی و ململانێی مەزهەبی و حزبە نەیارەكانی و دانەوەی كۆنە قەرزەكانی..) ئامادە بكات، هەموو ئەم گرفتانە لەسەر ئابووريی عێراق زۆر قورس و قووڵ بوونەتەوەو تێگەیشتن و دەربازبوون لێی كارێكی هێندە ئاسان نییە. لەم روانگەیەوە پێویستە سیاسییەكانی كوردستان و هەرێمیش خۆیان بۆ قۆناغی داهاتووی هەڵبژاردنەكانی عێراق ئامادە بكەن، چونكە هیچ باوەڕ ناكەم، هاوكێشەكان لەدوای هەڵبژاردنەكانی عێراق وەكو خۆی بمێنێت و زۆر لە یاریزانەكانی كۆنی عێراق گۆڕەپانەكە بەجێ دەهێڵن، جەخت كردنەوەی كازمی لەسەر یاسا و شێوازی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكانیش، هەر لەم چوارچێوەیە دێت و، حزبە دینیيەكان رۆڵ و پێگەیان بە ڕێژەیەكی بەرز لاواز دەبێت و كاریگەريیان لەسەر واقیعی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتيی عێراق كەم دەبێتەوە. سەبارەت بە هەرێمی كوردستانیش لە ئێستادا لە چەند بوارێكی تایبەت بە خەرجيیەكان هەنگاو نراوە، بەڵام هەنگاوەكانی رێكخستنەوەو شەفافیەت لە داهات بە لاواز دەبینم، بەتایبەتی لە كەرتەكانی نەوت و دەروازە سنوورییەكان و زۆر بواری دیكەی پەیوەندییەكان و بازرگانی و دەستبردن بۆ گرێبەستەكانی پێشوو، چاكسازی و گۆڕانكاریی ریشەیی لە هەرێمی كوردستانيش لەم قۆناغەدا گرنگە تاوەكو ئەوەندە پشت بەعێراق نەبەستێت، چونكە پشتبەستن بە بودجەی عێراق هەڵەیەكی گەورەیە، هەر ئەو هەڵەیەش بوو كە لە2003 پشتمان بەو بودجەیە بەست و نەمانتوانی بۆ كەرتی بەرهەمهێنان و وەبەرهێنان خەرجی بكەین و ژێرخانی ئەم وڵاتەی بێهێز كرد، خۆ پێش 2003 هەرێمی كوردستان پشتی بەخۆی دەبەست و ئیدارەی دارایی خۆيشی تا ڕاددەیەكی باشتر لەئێستا دەگێڕا ، بەهاتنی ئەو پارە زۆرە لە بەغداوە ئێمە بەڕێوەبردنی دارایيمان لەدەست دا، واته‌ بەڕێوەبردنێكی دارایی و ئابووريی زۆر خراپ جێگای گرتەوە و، بێ پلان و بەرنامە بە هەدەر درا و رژایە ناو قەبەبوون و دەوڵەمەندبوونی كۆمپانیاكانەوە، ئەو كۆمپانیانەی مۆركی شەخسیان پێوەیە و هیچ مۆركێكی نیشتمانی و نەتەوەییان هەڵنەگرتووە و، جگە لە گەورەبوون و قەبەبوونی گەندەڵی هیچ سوودێكی ئەوتۆیان نەبووە، بگرە زۆر لە بوار و سێكتەرەكانیان قۆرخ كردووە و تا ئێستاش به‌ بێ ئەوەی باج بدەن، خۆیان قەبەتر و دەوڵەمەندتر دەكەن، هەر بەمەشەوە رانەوەستان و لە چەندین بواری تەندروستی و زانكۆ و پەروەردە و رێگاوبان و شەقام و گواستنەوە و بازرگانی و گەشتیاری رەگ و ریشەیان بڵاو بووەتەوە و حكومەت و وەزارەتەكانیان تووشی نەزیفی دارایی كردووەوه‌، بەرهەم و چالاكیەكانیشیان لە رووی جۆرو چەندایەتی و كوالێتییەوە لە ئاستێكی زۆر نزمدان . كەواتە رژانی پارەیەكی زۆر لەناو پرۆژە و كارەكاندا مەرج نییە ببێتە هۆی جووڵانەوەی بازاڕ و بەهێزكردنی ژێرخانی ئابووری، بگرە دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی و بەهەدەردانی پارەی گشتی، هەروەكو چۆن لە ئیفاد و سەفەر و پرۆژە سەقەت و تەواونەكراوەكانی زەمەنی رابردوودا بینیمان و تائێستاش هەندێكی زۆری بەردەوامی هەیە. بەداخەوە زۆربەی وەبەرهێن و گەورە كۆمپانیا و كاراكتەرەكانی ناو ژیانی ئابووری و بازرگانی لە كاربەدەستدانی گەورەی سیاسەتمەدارەكانەوە نزیكن و زۆربەی جار سەركاری ئەوانن، هەربۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەگەر بیەوێت دەست بۆ چاككردنەوە، یان لێپرسینەوەی ئەو گەندەڵییە گەورانە ببات، راستەوخۆ نەك سیاسەتمەدارەكان، بگرە حزبەكان و وڵاتانی دەوروبەریش لێی دێنە دەنگ، بە شێوەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ."




پڕۆفیسۆر دكتۆر محه‌مه‌د شەعبان به‌ پێویستى ده‌زانێت: "حكومەتی هەرێمی كوردستان داهات و ئابوورییەكەی خۆی رێكبخاتەوە و، خۆی ببێتە خاوەنی بودجەیەك بۆ ئەوەی بتوانێت كۆنتڕۆڵی هەر دوو بودجەی بەكارخستن و وەبەرهێنان بكات. " گوتيشى: "باجی ئەمڕۆی دواكەوتنی پارە و خراپيی رەوشی ئابووری و دۆخی بژێوی ژیانی خەڵك دەرئەنجامی ئەو بەڕێوەبردنە خراپەی زەمەنی رابردووە، خۆ ئەگەر ئێستا رێكی نەخەینەوە، چەند ساڵی داهاتوو دۆخەكە خراپتر دەبێت و باجەكە كەڵەكە دەبێت، ئەو كات ئەزموون و حوكمڕانەكەشمان دەكەوێتە مەترسییەوە، هه‌ر بۆيه‌ ئێمە لەم قۆناغەدا پێویستمان بە بەڕێوەبردنێكی باشی دارایی هەیە، بۆ ئەوەی خۆمان بۆ قۆناغی داهاتوو ئامادە بكەین. چونكە دواجار وڵاتان ئابووری و ژیانیان كردەوەو خۆیان لەگەڵ بارودۆخی كۆرۆنا گونجاند، ئەو وڵاتانەش زۆر زیرەك بوون كە ئابوورییەكەیان نەخنكاند، راستە زۆر لە ئازیزانیان بەهۆی كۆرۆناوە لەناوچوون، بەڵام لەوە باشتر بوو كە ئابوورییەكەیان بخنكێنن و هەمووان لەناو بچن، چونكە داڕمانی ئابووری و تێكچوونی رەوشی سیاسی و ئابووری بەدوای خۆیدا دەهێنێت و، حكومەتەكان دەڕووخێنێت و، بارودۆخی ژیانی خەڵك لە رووی بێكاری و هەژاری و تەندروستیيەوە خراپتر دەبێت، لەكوردستانيش پێویستمان بەوە هەیە، بۆ هەر هەنگاوێكی سیاسی و سەربازی و تەندروستی، بیرمەندو شارەزایەكی ئابووری لەگەڵدا بێت و بۆچوونەكانی بەهەند وەربگیردرێت . "