چارەسەركردنی لێكەوتەكانی كۆرۆنا و دابینكردنی مووچە و زامنكردنی بژێویى ژیانی هاووڵاتیان لەم قۆناغە هەستیارەدا كارێكی ئاسان نییە و، پێویستی بە ئیرادە و یەكگرتوویی و پاڵپشتيی هاووڵاتیان هەیە بۆ ئەوەی حكومەت بتوانێت پرۆسەی چاكسازی بە ئاقارێكی راست و دروست و واقیعبینانە جێبەجێ بكات و، هیچ حزب و لایەنێكی سیاسی ئاستەنگ لەبەردەمیدا دروست نەكات. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە ئەم گفتوگۆیەمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر محه‌مه‌د شەعبان شارەزا لەبواری ئابووری كرد؛ لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

ديمانه‌: شەماڵ نوری

- پڕۆفیسۆر محه‌مه‌د شەعبان، سەرەتا باسی بارودۆخى سەختی ئابووريی جیهان و عێراق و كوردستانى كرد و به‌ پێویستى زانى حكومەتی هەرێمی كوردستان شیكاریی خۆی هەبێت و رۆئیا و پێشبینی بۆ ئەم واقیعە نوێیە هەبێت، هه‌ر لەمبارەیەوە گوتی: "كۆرۆنا زۆر شتی گۆڕی و زۆری دیكەش دەگۆڕێت، بەویستی خۆمان بێت یان بەناچاری بێت، دەبێت خۆمان لەگەڵ ئەم واقیعە نوێیەی ئابووريی جیهانی دوای كۆرۆنا بگونجێنین، ئەمە لە حاڵەتێكدا ئەگەر تا وەرزی پایيزی ئەمساڵ ڤاكسینێك بۆ چارەسەركردنی كۆرۆنا بدۆزرێتەوە، خۆ ئەگەر تا ئەو بەروارە ڤاكسینێك نەدۆزرێتەوە، زۆر زەحمەتە پێشبینی لێكەوتە قورسەكانی كۆرۆنا بكەین، هەرچۆنێك بێت دەبێت خۆمان بۆ خراپترین سیناریۆكان ئامادە بكەین. ئەم واقیعەی ئێستای كوردستان پێویستی بە ئیرادەو بوێریی گەورە هەیە، بۆ پارێزگاریكردن لە هاونیشتمانیان و ئەزموونەكەمان، هةر بؤية پێویستە گوێبستی هەموو بۆچوون و پێشنیارەكان بین و كار بۆ بەهێزبوونی نێوماڵی كوردی بكەین، چونكە یەكێك لەمەترسیدارترین لێكەوتەكانی كۆرۆنا تێكچوونی ناسەقامگیریی و پشێویی و بێسەوربەرییە كە لەگەڵ تێكچوونی رەوشی ئابووری لەناو هەموو دەوڵەت و هەرێم و گەلێكدا دروست دەبێت. " گوتيشى: "هەموومان رەخنەی تایبەتمان هەیە لە بە هەڵە بەڕێوەبردنی ئابووری و سەرۆكی حكومەتیش راشكاوانە ئاماژەی بەو هەڵەیە دا . لە 2003وە كاتێك كورد رووی لە بەغدای ناوەند كردەوە، من لەگەڵ ئەو بۆچوون و ئاراستەیەدا بووم، كە بە هیچ شێوەیەك نابێت دەستبەرداری سەربەخۆیی و سیستەمی بەڕێوەبردنی ژیانی خۆمان بین و، تێكەڵ بەو بێسەروبەریی و عەقڵيیەتە نەبین، كە بڕوای بە پێكەوەژیان و هاوبەشيی حوكمڕانی نییە، هەرچۆنێك بێت، تازە ئەوەی لێی ترساین، رووی دا، بەڵام خۆمان چیمان كردووە، هەمیشە رەخنە لە هەڵەكانی رابردووى خۆمان دەگرین و، شكست و هەڵەكان دەبەخشینەوە، ئەوەمان لەبیر كردووە، ئەمڕۆ دۆخەكە مەترسیدارە، بەتایبەتی بۆ هەرێمێك كە بەسەر دوو ئیدارە و دەسەڵاتدا دابەش بووە و، ناكۆكیى قووڵ لەناو حزبە كوردستانیيەكاندا هەیە، خەڵكی بەش مەینەتی كوردستان چاوەڕوانی هەڵدانەوەی رابردووى كۆنەقین و تۆمەتبەخشینەوە نین، خەڵكی چاوەڕوانن مووچەیان، بۆ دابین بكرێت، و ئاوڕێك لە كاروكاسبی و بژێوىی ژیان و دامەزراندنی گەنجەكانیان بدرێتەوە . "
ئه‌و ئابووريناسه‌ جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ "رووبەڕووبوونەوەی تەحەدییەكان ئەوەندە قورسە، پێویستە هەمووان پێكەوە واتا گەل و حكومەت تەنیا سەرقاڵی رێكخستنەوەی داهات و ئابووريی كوردستان بكەن و، نێوماڵی كوردستان يه‌ك بخه‌ن. " گوتيشى: "ئێستا زۆر زەحمەتە لەسەر داروبەردووی رووخاوی ئابوورییەكەمان ماڵێكی نوێ بنیات بنرێت، تەنانەت ئەو رابردووە، عەقڵیيەتێكی داخراوی وای بەرهەم هێناوە كە زەحمەتە لەكاتی شكست و مەینەتیيەكاندا بتوانێت بیروبۆچوونێكی عەقڵانی و زانستی وای لێ بەرهەم بهێندرێت، كه‌ بەرژەوەنديی گشتی لە پێش كولتوور و بەرژەوەنديى شەخسی و تایبەتی دابنێت. بۆیە سەرەتا دەبێت هەڵەكان راست بكەینەوەو، دواتر بیر لە چارەسەری كورتخایەن و مامناوەند و درێژخایەن بكەینەوە و، دووبارە ئابووری و دۆسێی داهات و خەرجيیەكان رێك بخەینەوە.
- دكتۆر محه‌مه‌د شەعبان، سەبارەت بە پرۆسەی چاكسازی و ئەو رێكارانەی كە پێویستە بگیرێتەبەر گوتی: "منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام، له‌وه‌ى كه‌ چاكسازیی پرۆسەیەكی بەردەوام و گشتگیر و سەرتاسەرییە، ئەمەش لەم بارودۆخەدا قورسە، بەڵام جێبەجێكردنی ئاستەم نییە، ده‌بێت قۆناغ بە قۆناغ جێبەجێ بكرێت و، زۆر بە وریاییەوە دەست ببرێت بۆ هەندێك بابەتی هەستیاری وەكو مووچە و دەرماڵەكان، حكومەت لە ئێستادا پێویستە سەرقاڵی بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و عێراقدا بێت، بەتایبەتی بەهێزكردنی پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەكان لەگەڵ عێراقدا، چونكە عێراق لە رووی یاسا نێودەوڵەتییەكان و بانكی ناوەندی و قەرزكردنەوە هەلێكی گەورەتری لەبەردەمدایە بۆ راستكردنەوەی دۆخی ئابووری، دڵنیاشم عێراق لە ئێمە زیاتر پێویستی بەهەرێمی كوردستان و سەقامگیری نێوخۆی هەیە، بۆ ئەوەی ئابووری هەرێم و عێراق تەكامولێكی ئابووری پێك بهێنێت، ئەوەی جێگای نیگەرانییە، ئەو ئیجرائاتانەیه‌ كە لە بەغدا وەردەگیرێت بۆ راستكردنەوەی ئابووری و چارەسەركردنی كێشەكان خێراترو زیاترە لەكاروكردەوەكانی ئێمە. " هێماى بۆ ئه‌وه‌ش كرد: "مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق، دەیەوێت پێش هاتنی وادەی هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق جێگا پێی خۆی لەناو دڵی عێراقییەكان بكاتەوه‌. به‌ڵام عێراقیش بە هاوشێوەی هەرێمی كوردستان دەیان كێشەو گرفتیان لە بودجەی گشتیدا هەیە، بەڵام چارەسەری كێشەكانیان بەدەستی خۆیانە زیاتر لە كوردستان"، گوتيشى: "پێویستە ئێمە بەپێی تەواوی توانای بەردەستمان هەنگاوی پراكتیكی بۆ چارەسەری كێشەكانمان بنێین، بەپێی ئەو رێكار و رێگایانەی كه‌ لە بەردەستدایە، بۆ نموونە رێكخستنەوەی داهات و خەرجیيەكان، یان سوودوەرگرتن لە پیشەسازیی نەوت و فرەچەشنكردنی ئابووری و كەمكردنەوەی رێژەی گەندەڵی بۆ كەمترین ئاست و لە دواجاردا لە قۆناغێكی دیكە پەنا بۆ دەستكاریكردنی مووچە ببرێت. زانایی و سەركەوتوویی حوكمڕانەكان لەوەدایە چۆن قفڵە داخراوەكان دەكەنەوە، ئێستا عێراقیش بودجەی گشتی نەناردووه‌تە پەرلەمان و بە بودجەیەكی شەش مانگی و خەرجيی مانگانە كاروبارەكانی بەڕێوە دەبات، چونكە كۆرۆنا و دابەزینی بەهای نەوت رێگرە لەبەردەم ئابوورییەكی رەیعی بۆ دیاركردنی داهاتەكانی، ئێمەش هەموومان دەزانین كێشەكانی ئێمە بەو بڕە پارەیە چارەسەر نابێت كە لە بەغداوە دێت و ئێستا بۆ 400 ملیار دینار كەم بووەتەوە، هاتن و بەردەوامیشی دیار نییە، بۆیە من پێم وایە حكومەت ناچارە بەریزبەندی كار لەم چاكسازییانەدا بكات:
1- كەمكردنەوەی خەرجییە ناپێویستەكان بە رێژە و بەپێی پێویست و بەرەچاوكردنی گرنگیى خەرجیيەكە؛ چونكە هەندێك بڕگە لە خەرجيیەكان هەیە، دەتوانرێت بەئاسانی رەتی بكەیتەوەو، هەندێكی دیكە ناتوانرێت دەستبەرداری بین.
2- كۆكردنەوەو سەرپەرشتیكردنی هەموو داهاتەكان بۆ ئەوەی توانای هەنگاونان و خەرجی و بەردەوامیدانی خۆمان بزانین.
3- هاوبەشیكردنی كەرتی تایبەت و گشتی لەهەندێك پرۆژەو تەنانەت دامودەزگای خزمەتگوزاریشدا.
4- داهاتەكانی ناوخۆ وەكو داهاتی (نەوت و تاریفەی گومركی و باج و رسومات و غەرامە و پۆلیسی هاتوچۆ و بەشی هەرێمی كوردستان لەداهاتی فڕۆكەخانە و داهاتی دادگاكان و دەیان داهاتی دیكە كەم بێت، یان زۆر، هەر هەمووی دەبێت پێداچوونەوەی پێدا بكرێت و رێگا لە بەهەدەردان و بەفیڕۆدانی بگیرێت و هەنگاو بەرەو زیادبوونی داهاتەكان بنرێت.
5- بابەتی مووچە لەكۆتا جاردا پێداچوونەوەى بۆ بكرێت و رێك بخرێتەوە، چونكە ئەم بابەتە هەستیارەو كەمكردنەوەی دەرماڵە و مووچەكان پەیوەندی بە زۆر بابەتی وەكو رێكخستنی خەرجییەكانی هاووڵاتیان و ژیان و بژێوی و جموجووڵی كاروكاسبی بازارەوە هەیە، من زۆر جار دەڵێم مووچە پەیوەندی بە ئاشتيی كۆمەڵایەتییەوە هەیە، لە رووی زانستی كارگێڕیدا دەیان رێگا هەیە بۆ كەمكردنەوەی ژمارەی فەرمانبەران بێ ئەوەی زیان بەر كەس بكەوێت، وەكو كەمكردنەوەی ساڵانی خانەنشینيی زۆرە ملێ و ئارەزوو مەندانەو هاندانی كاركردنی بەشێك لە فەرمانبەرانی حكوومی لەكەرتی تایبەت و درێژكردنەوەی مۆڵەتی بێ مووچە و بەشداریكردن لە دروستكردنی كارگەی پیشەسازیی لەنێوان كەرتی گشتی و تایبەت، خۆ ئەگەر حكومەتی ناوەندی لەعێراق بڕیارێكیان دا، ئەوە ئێمەش دەتوانین هەمان رێوشوێن بگرینە بەر، چونكە سیستمی مووچە و خانەنشینی دەبێت لە سەرانسەریی عێراقدا سیستمێكی یەكگرتوو بێت. دەرئەنجام رێكخستنەوەی مووچە و دەستبردن بۆ ئەم بابەتە هەستیارە كاتێكی زۆری دەوێت بۆ ئەوەی بتوانرێت دادپەروەرانە رەفتار بكرێت، بەتایبەتی لەكاتێكدا كە نەتوانراوە پرەنسیپی ئەرك و ماف پێكەوە پیادە بكرێت و، هێشتا حكومەت زیاتر لە 30 مووچەی پاشەكەوت و چەندین مووچە قەرزارە، ئەمە وێڕای ئەوەی دەستكاریكردن و بڕینی دەرماڵەكان بێ ئەوەی بە رێژە بێت، ئەدای زۆر لەوەزارەتەكانی حكومەت دادەبەزێنێت، لەكاتێكدا ئێمە زۆر پێویستیمان بە ئەدای ئەو وەزارەتانە هەیە. "