مارك كاتز، پڕۆفیسۆری حكومەت و سیاسەتە لە زانكۆی جۆرج مەیسۆن. پێشتر توێژەر بووە لە ئەنستیتیوتی بروكێنز و شرۆڤەكاری كاروباری سۆڤیەت بووە لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، هەروەها توێژەر بووە لە سەنتەری مەلیك فەیسەڵ بۆ توێژینەوە و دیراساتی ئیسلامی و چەند سەنتەرێكی دیكە. توێژەر و وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی رووسیا و شەڕی دژ بە تیرۆر. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێكرد كە پتر پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی بەرەوپێشچوونی شەڕی دژ بە داعش.

* وەك كەسێكی تایبەتمەند لە كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چۆن لە دۆخی ئێستای ئەم ناوچەیە دەڕوانن؟
- لە راستیدا دۆخی ئێستای ناوچەكە وەك هەمیشە دۆخێكی زۆر ئاڵۆزە، چونكە ئاشكرایە ئەم ناوچەیە بە دەست چەندین كێشەوە گرفتارە، وەك كێشەی سووریا و عێراق، ناكۆكیی فەلەستین-ئیسرائیل و كێشەی یەمەن. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەم دۆخە بەرەو خراپتر دەچێت، یان نا؟ هەرچەندە پێدەچوو رەوشەكە بەرەو خراپتر بچێت، بەڵام پەرەسەندنەكان بەم ئاراستەیەدا نەبوون، لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانین بڵێین هەلومەرجەكە بەرەو باشتر دەچێت. كەواتە ئەگەر مەسەلەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا دەتوانین بڵێین پێدەچێت دۆخەكە لە حاڵەتێكی هەمیشەیی تەنگژە و قەیراندا بێت.
* ئەی تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنی ئێوە چییە بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، ئایا سیاسەتێكی جێگیر بەدی دەكەیت؟
- نەخێر، سیاسەتێكی لەم چەشنە بوونی نییە، بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە ئیدارەی ترەمپ بە ئاشكرا بەرهەڵستی خۆی بۆ ئێران دەربڕیوە و پشتیوانی لە ئیسرائیل و سعودیە دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا نایەوێت لە كاروباری ئەم ناوچەیەوە زۆر تێوەبگلێت، دەرئەنجامی ئەمەش ئەوەیە كە تۆ ناتوانیت دەستڕۆیشتوویی و كاریگەریت هەبێت ئەگەر پاشەكشە بكەیت لەو ناوچەیە. دواتر من دەمەوێت ئاماژە بە بڕیارەكانی ترەمپ بكەم لە پەیوەندی بە ئیسرائیلەوە، وەك ناساندنی قودس وەك پایتەختی ئیسرائیل و ئێستاش ناساندنی سەروەریی ئیسرائیل بەسەر بەرزاییەكانی جۆلانەوە، كە پێم وانییە ئەمریكا دەستكەوتێكی زۆری بەدەست هێنابێت لەم بڕیارانە، چونكە دۆخەكە هەرچۆنێك بێت ئیسرائیل وەك هاوپەیمانێكی دڵسۆزی ئەمریكا دەمێنێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم بڕیارانە زۆر لایەنی لە ناوچەكەدا ناڕەحەت كردووە، لەم روانگەیەوە روون نییە ئایا ئامانجی چی بووە لەم بڕیارانە، تەنانەت ئەگەر بڵێین ئەمە بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی چینێكی دیاریكراوی نێو كۆمەڵگەی ئەمریكی بێت، ئەوا بە دڵنیاییەوە كەسانێك هەن كە لە بەرژەوەندیی ترەمپ دەنگ دەدەن، ئیدی سیاسەت و هەڵوێستەكانی هەرچییەك بن.
* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە ئیدارەی ئەمریكا بە ئاشكرا رێچكەی دژایەتیكردنی ئێرانی گرتۆتەبەر كە ئێمە دەزانین سزایەكی ئابووری سەختیشی بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپاندووە، پێتان وایە ئەم سزایانە ئێران ناچار بە سازشكردن دەكەن؟
- نەخێر، لەو بڕوایەدا نیم، چونكە ئێمە دەزانین بە درێژایی ئەو ساڵانەی ئەمریكا سزای بەسەر ئێراندا سەپاند، حكومەتی ئێران سیاسەتەكانی نەگۆڕی، لەو باوەڕەشدا نیم كە لە ئێستادا سیاسەتی خۆیان بگۆڕن. دواتر من پێم وایە بڕیاری كشانەوە لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لە ساتەوەختێكی هەڵچووندا درا، چونكە ئەگەر تۆ دەتەوێت ئێران نەبێتە خاوەن چەكی ناوكی، ئەوا باشترە پارێزگاری لەم رێككەوتنە بكەیت، نەك لێی بكشێیتەوە. لەم روانگەیەشەوەیە كە زۆرێك لە وڵاتانی ئاسیا و ئەوروپا پشتیوانی لەم رێككەوتنە دەكەن، كەواتە ئەم بڕیارەی ئەمریكا تەنیا بۆتە هۆی ئەوەی پەیوەندییەكانی ئەمریكا لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا خراپتر ببێت. كەواتە ئەمە بڕیارێكی عاتفییانە بوو، كە بەداخەوە زۆر سەركەوتووش نەبوو.
* كەواتە پێتوایە گرەوكردنی ئەمریكا لەسەر سیاسەتی سەپاندنی سزاكان كارا نەبووە؟
- من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە ئێمە پێشتریش گوێبیستی ئەو لێدوانانە بووین كە سزاكان دەبنەهۆی ئەوەی ئێران هۆش بێنێتەوەبەرخۆی، بەڵام واقیعەكە ئەوەیە كە زۆر كەس لە ئێران وەك ركابەر لە ئەمریكا دەڕوانن و ئۆباڵی زۆرێك لە كێشەكانی وڵاتەكانیان دەخەنە ئەستۆی ئەمریكا، كەواتە حكومەتی ئێران لە پێگەیەكی تۆكمەدایە و پشتیوانی زۆری هەیە و زۆر زەحمەتە كە بتوانێت كۆتایی پێبێنیت.
* كەواتە نابێت پێشبینی ئەوە بكەین ئەم سزایانە ببنەهۆی ئەوەی ئێران ناچار بێت بگەڕێتەوە بەسەر مێزی گفتوگۆ و ئامادەبێت رێككەوتنێكی نوێ واژۆ بكات؟
- نەخێر، دواتر بۆچی ئەوان بگەڕێنەوە سەر مێزی گفتوگۆ بۆ ئەنجامدانی رێككەوتنێكی دیكە؟ بەتایبەتی كە ئێمە دەزانین وڵاتانی ئەوروپا و چین و رووسیا خۆشحاڵن بە رێككەوتنەكە، كەواتە ئیدی بۆچی ئێران ئەمە بكات؟ هەروەها كاتێك ئەمریكا سزای بەسەر ئەو وڵاتانەدا سەپاند كە بازرگانییان لەگەڵ ئێراندا دەكرد، ئەوا ئەمە بە دڵی ئێران بوو، بە واتایەكی دیكە هەموو ئەوەی ئیدارەی ترەمپ كردوویەتی ئەوەیە كە پەیوەندییەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ زۆرێك لە وڵاتانی دیكەدا ئاڵۆز كردووە.
* ئەگەر بێینە سەر شەڕی دژ بە تیرۆر، بەتایبەتی شەڕی دژ بە داعش، ئەوا ئاشكرایە كە ئەم شەڕە بەرەوپێشچوونێكی گەورەی بەدیهێناوە و توانراوە دەسەڵاتەكەی ئەم رێكخراوە تیرۆریستییە بڕووخێنرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر كەس گوزارشت لە ترس و نیگەرانی خۆیان دەكەن لە سەرهەڵدانەوەی ئەم گرووپە، تێڕوانینی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- سەرەتا دەبێت بڵێین پەرەسەندنێكی باشە كە چیتر داعش دەسەڵاتی بەسەر هیچ خاكێك نەماوە، بەڵام ئاشكرایە بوونی ئەم رێكخراوە بەردەوام دەبێت، كەواتە مەترسییەكە ئەوەیە كە ترەمپ كۆنتڕۆڵكردنی دواناوچەی ژێر دەسەڵاتی داعش بكاتە بیانوویەك بۆ راگەیاندنی سەركەوتن و پاساوی جێهێشتنی ئەو ناوچەیە، ئەمە لە كاتێكدا هێشتا داعش لەوێدا بوونی ماوە. چونكە ئەمە رێكخراوێك نییە بە یەكجار تێكبشكێت و كۆتایی پێبێت، بەڵكو دەبێت بەردەوام بوونت لەو ناوچەیەدا هەبێت، بۆ رێگریكردن لە سەرهەڵدانەوەی، بەڵام من دڵنیا نیم لەوەی ئایا ئیدارەی ترەمپ دەیەوێت ئەم كارە بكات، یان نا.
* ئەی چۆن لە بڕیارەكەی ترەمپ دەڕوانیت لە پەیوەندی بە ناساندنی سەروەریی ئیسرائیل بە سەر بەرزاییەكانی جۆلانەوە، بەتایبەتی كاریگەریی ئەم بڕیارە لەسەر بەهێزبوونی پاساوی ئەم گرووپانە؟
- بە تێڕوانینی من ناكرێت بڵێین خەڵكانێكی زۆر لە وڵاتانی عەرەبی كە ئامادەن بچنە نێو ریزەكانی داعشەوە پاڵنەرەكەیان ئەم بڕیارەی ترەمپ دەبێت، چونكە ئێمە دەزانین لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا ناكۆكی فەلەستین-ئیسرائیل كاریگەری هەبووە لەسەر جیهانی عەرەبی، بەڵام ئێستا كێشەی دیكەیان هەیە كە زۆر سەرقاڵن پێیەوە، كەواتە ئەم بڕیارەی ترەمپ –ئەگەرچی یارمەتیدەر نییە- بەڵام كاریگەری نابێت لەسەر ئەوەی ئایا داعش یان رێكخراوی دیكە دەتوانن خەڵك رابكێشنە ریزەكانیانەوە یان نا.
* كەواتە هۆكاری ریشەیی دروستبوونی ئەم رێكخراوە تیرۆریستییانە بریتیە لە بوونی سیستمێكی حوكمڕانیی ناكارا و دەوڵەتی شكستخواردوو لەم ناوچەیەدا؟
- ئەمە راستە، چونكە لە دوای رووخانی رژێمەكان و دروستبوونی ناسەقامگیری دۆخێك دروست بوو كە داعش و گرووپە هاوشێوەكانی بتوانن برەو بە خۆیان بدەن.
* جگە لە پەرەسەندنی پەیوەست بە تێكشكانی داعش لە سووریا، ئەوا ئێمە دەزانین كە حكومەتی ئەو وڵاتە توانیویەتی بەشێكی زۆری خاكی وڵاتەكە كۆنتڕۆڵ بكاتەوە، بەتایبەتی بە هاوكاری رووسیا و ئێران، وەك كەسێكی شارەزای سیاسەتی دەرەوەی رووسیا لە ئێستادا رۆڵی رووسیا لە سووریادا چۆن دەبینیت؟
- پێم وایە رووسیا ئەدایەكی باشی هەبووە، لە پەیوەندی بە هێنانەدی ئامانجەكانیەوە، چونكە ئێمە دەزانین نەك تەنیا حكومەتەكەی ئەسەدی رزگاركرد، بەڵكو ئێستا ئەم حكومەتە بەشێكی زۆری خاكی وڵاتەكەی كۆنتڕۆڵ كردۆتەوە، هەروەها بە پێچەوانەی رۆژگاری شەڕی ساردەوە كاتێك یەكێتی سۆڤیەت دەستێوەردانی دەكرد، ئەوا وڵاتانی دراوسێ ترس و نیگەرانییان لا دروست دەبوو، بەڵام ئێستا كە رووسیا دەستتێوەردانی لە سووریادا كردووە، پێدەچێت سەرجەم دراوسێكانی خۆشحاڵ بن، ئەگەر خۆشحاڵیش نەبن، ئەوا بەلای كەمەوە نیگەران نین. واتە راستە ئەوان ئەسەدیان بە دڵ نییە، بەڵام رێز لە رووسیا دەگرن، لەبەر ئەوەی پشتیوانی لە هاوپەیمانەكانی دەكات و پێیانوایە ئەمە جیاوازی رووسیایە لە ئەمریكا. هەرچۆنێك بێت ئەگەرچی دەستتێوەردانی رووسیا لە سووریادا سەركەوتوو بووە، بەڵام پێناچێت رووسیا بیەوێت لە رووی سەربازییەوە لە ناوچەیەكی دیكەوە تێوەبگلێت. هەروەها ئەگەرچی دەستتێوەردانی رووسیا لە سووریادا سەركەوتوو بووە لە بردنەوەی شەڕەكەدا، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چۆن ئەو وڵاتە سەقامگیر دەكەیتەوە؟ چۆن كارێك دەكەیت كە رووداوەكانی رابردو دووبارە نەبنەوە؟ لایەنێكی دیكەی مەسەلەكە ئەوەیە كە بەشێكی سەركەوتنی رووسیا لە سووریادا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە پشتیوانیی ئێرانی لەگەڵدا بوو، بەڵام لە ئێستادا پێدەچێت ئێران تمووحی بەرفراوانتری هەبێت لە سووریا كە وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیلیش خوازیاری نین، ئەگەر كەسانێكیش پێیان وابێت رووسیا سنوورێك بۆ تمووحەكانی ئێران لە سووریا دادەنێت، ئەوا پێناچێت رووسیا ئەم كارە بكات.
* كەواتە پێت وایە جیاوازییەكی ستراتیژی و گرنگ هەیە لە نێوان رووسیا و ئێران لەبارەی سووریاوە؟
- بەڵێ، گەورەترین جیاوازی ئەوەیە كە رووسیا پەیوەندییەكی زۆر باشی هەیە لەگەڵ ئیسرائیلدا، بەڵام ئاشكرایە ئێران ئەم پەیوەندییەی نییە لەگەڵ ئیسرائیلدا، كەواتە ئامانجی سەرەكیی رووسیا لە سووریادا بەرگریكردنە لە حكومەتەی ئەسەد، لە كاتێكدا هەمیشە سووریا بۆ ئێران ئامرازێك بووە بۆ هێنانەدی ئامانجێكی دیكە كە بریتی بووە لە هاوكاریكردنی حزبوڵا لە لوبنان و گرتنەبەری ئەجێندایەكی ئەنتی ئیسرائیلی و بگرە دژ بە وڵاتە عەرەبییە موحافیزكارەكانی كەنداو، كە بە دڵنیاییەوە ئەمە لە بەرژەوەندیی رووسیا نییە، واتە رووسیا نایەوێت هێرش بكرێتە سەر ئیسرائیل، یان وڵاتانی دیكەی عەرەب، چونكە رووسیا بەرژەوەندیی بازرگانی هەیە لەگەڵیاندا. هەروەها پێدەچێت رووسیا و ئێران ململانێیان هەبێت لەسەر بەدەستهێنانی گرێبەستەكانی ئاوەدانكردنەوەی سووریا، كە ئێمە دەزانین بەم دواییە ئەسەد سەردانی تارانی كرد و پێدەچێت رووسیا پێشبینی ئەمەی نەكردبێت و بەڵكو ئەمە مایەی سەرسوڕمان بوو بۆ رووسیا. كەواتە دەردەكەوێت كە ئەسەد زۆر ژیرانە هەڵسوكەوت دەكات، چونكە رووسیا و ئێران دژی یەكتر بەكار دەهێنێت، چونكە ئەو نایەوێت تەنها یەك پشتیوانی دەرەكی هەبێت، لەبەر ئەوەی ئەمە بواری كاركردنی سنووردار دەكات و بوونی دوو هێزی دەرەكی و پشتیوان، ئازادیی زیاتری كاركردنی پێ دەدات.
* كەواتە ئایا پێشبینی ئەوە دەكەن ناكۆكی لە نێوان رووسیا و ئێراندا دروست ببێت لە پەیوەندی بە پەرەپێدانی دەستڕۆیشتووییان لە سووریا؟
- ئەمە ئەگەری روودانی هەیە، چونكە وتەیەك هەیە دەڵێت: كاتێك ئامانجی هاوپەیمانێتییەك كۆتایی پێ دێت، ئەوا خودی هاوپەیمانێتییەكەش كۆتایی دێت. كەواتە ئەگەر ترەمپ بڕیارەكەی بۆ كشانەوە لە سووریا جێبەجێ بكات، ئەوا جیاوازییەكانی ئێران و رووسیا زەق دەبنەوە. كەواتە ئەمە ئەگەرێكی راستەقینەیە كە رووبدات، ئەگەرچی شتێكی حەتمیش نییە.