پێكەوەژیان و لێبووردەیی ئایینی مێژوویەكی قووڵی لە ناو گەلی كوردستاندا هەیە، هەر ئەمەش لەسەر پتەوكردنی گیانی تەبایی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی رەنگدانەوەی هەبووە، بۆ قسەكردن لەسەر رۆڵی مامۆستایان و زانایانی ئیسلامی لەسەر دەوڵەمەندكردنی ئەم كولتوورە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر یوسف ئەحمەد سەعید چۆمانی كرد، كە خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە فیقهی بەراوردكاری لە زانكۆی بەغدا، لە كۆلێژی شەریعە لە زانكۆی سەلاحەدین-یش وەكو مامۆستا وانە دەڵێتەوە، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

* ئەو لێبووردەییەی كوردستان كە شانازی پێوە دەكەین، لەهیچ وڵاتێكی دیكەی ئیسلامیدا بوونی نییە، چۆن لەم گیانی پێكەوەژیان و لێبووردەییە ئایینییە دەڕوانن؟
- بەناوی خەوای گەورە. سەرەتا من دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم، كە خۆم جارێكیان پرسیارێكم لە مامۆستا عەبدولكەریمی بیارە كرد، كە موفتیی عێراق بوو، خزمەتی زۆریشی بە زمان و ئەدەبی كوردی و میللەتی كورد كردووە، لێم پرسی زۆر باسی گفتوگۆی نێوان ئایینەكان دەكرێت، ئێوە بۆچوونتان چییە لەم بارەیەوە؟ لە وەڵامدا وتی: «گفتوگۆی نێوان ئایینەكان پیلانێكە لە دژی ئایینی ئیسلام، لەبەر ئەوەی ئیسلام بۆ خۆی داوای لێبووردەیی و پێكەوەژیان دەكات». ئەوەی پەیوەست بێت بە كوردستانەوە ئەوا من زۆر سەرسامم بەو لێبووردەییە ئایینییەی لە كوردستان هەیە، بۆ نموونە: هەولێر بەڵگەیەكە لەم رووەوە كە چەندین نەتەوە و ئایینی جیاواز لەم شارەدا هەن و پێشوازیشیان لە هەموویان كردووە. من دووپاتی دەكەمەوە ئەو لێبووردەییەی لە كوردستاندا هەیە، نموونەیەكە لە هەموو جیهاندا تاكە، كوردیش خۆی پێشوازی لە ئیسلام كردووەو بە زەبری شمشێر نەبووە، ئەمەش ئەوپەڕی بەرەوپێشچوونی فیكری و ئیمانییە و بەڵگەی ئاشتیخوازیی ئەم میللەتەیە و ئاماژەیە بەوەی، ئەم میللەتە دەتوانن لەگەڵ نەتەوەكانی دیكەش بژین.
* كەواتە ئایا ئەم تەساموح و لێبووردەییە ئایینییە بۆ ئەو پەیوەندییە توندوتۆڵەی نێوان كورد و ئاینی پیرۆزی ئیسلام دەگەڕێتەوە؟ واتە دەكرێت بڵێن كورد تەنها نەتەوەیە كە بە شێوەیەكی ئارەزوومەندانە پێشوازیی لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام كردووە و چەندین زانای گەورەی تیدا هەڵكەوتووە، ئایا ئەو نهێنییە چییە كە كورد بە شێوەیەكی ئاشتیخوازانە و ئارەزوومەندانە پێشوازیی لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام كردووە؟
- لە راستیدا من دەتوانم بەو شێوەیە وەسفی زانایانی ئایینی ئیسلام بكەم، كە ئاسایشی نەتەوەیی كوردستان و گیانی پێكەوەژیانیان پاراستووە، بۆ نموونە: ئێمە لە كۆلێژی شەریعە بووینەتە فلتەری فیكری ئیرهابی، واتە رەنگە هەندێ جار ئەو قوتابییەی دێتە كۆلێژ لە سەرەتادا جۆرە بیركردنەوەیەكی هەبێت و بە حەمماس بێت، بەڵام ئێمە بە شێوەیەك كاریان لەسەر دەكەین كە چیدی بۆچوونی توندڕەوانەیان نەبێت. لە رابردووشدا هەر وابووە و هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو كە رێز لە مامۆستای ئایینی گیراوە، ئەوەتا باپیرەی من كە لە دوورترین گوندی سەر سنووری توركیا (شۆرێ) مەلا بووە، كاتێك غەدری لێكراوە، هانای بردووەتە بەر بارەگای بارزانی و سكاڵای تۆمار كردووە، كە دواتر ئەو كەسە دەستگیركراوە و دواتر باپیرم چۆتە لای مەلا مستەفا و داوای لێكردووە لێی خۆش بێت، ئەویش پێی وتوە لەبەر تۆ نەبوایە، لێی خۆش نەدەبووم، واتە ئێوە بڕوانن چۆن مەلا مستەفای بارزانی پێگەی مەلاكانی راگرتبوو.
* لە مێژووی كورد و ئیسلامدا چەندین زانا و بیرمەندی گەورەی كورد لەناو زانستی ئیسلامدا هەڵكەوتوون و توانیویانە داهێنانی گەورە بكەن، بۆ نموونە: خانی و مەلای جەزیری و مەولەوی و نالی و مەولانا خالیدی نەقشبەندی، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، بۆچی لە ئێستادا ئەو بیرمەندە گەورانە دروست نابنەوە؟
- لە راستیدا ئێستاش ئێمە كەسایەتیی بە ناوبانگمان هەیە، كە توانیویانە خزمەتی میللەتی كورد بكەن، وەك خوالێخۆشبوو (مستەفا زەڵمی) كە پێگەیەكی گەورەی هەبووە و هەیە، هەروەها دكتۆر عوسمان محەمەد غەریب هەڵەبجەیی كە دەتوانین پێی بڵێین، شافیعیی دووەم و زانایەكی پایەبەرزە و خزمەتێكی گەورەی زمانی كوردی و عەرەبی و مێژووی كردووە. هەروەها دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە پێشتر مامۆستایانی ئایینی یەك ئاراستەیان هەبوو كە بریتی بووە لە هەوڵدان بۆ خزمەتكردنی ئایین و میللەتەكەی خۆیان، بەڵام ئێستا بەهۆی دابەشبوونی مامۆستایان بەسەر ئاراستە سیاسییە جیاوازەكان، ئەوە گۆڕانی بەسەرداهاتووە و نەتوانراوە ئەو حاڵەتە دروست بێت كە ئێوە لە پرسیارەكەتاندا ئاماژەی پێدەكەن، مەبەستم دروستبوونی كەسایەتیی ئایینی مەرجەعە. كاتێكیش دەڵێم ئاراستەی سیاسی ئەوا مەبەستم حزبی سیاسییە، چونكە ئەو كاتە دەبێت مامۆستاكە خزمەتی حزبی خۆی بكات و چەپڵە بۆ حزبی خۆی لێبدات، تەنانەت بەداخەوە ئێمە كەسانێكمان هەیە كە بانگخوازن، بەڵام رێنمایی لەو دیو سنوورەكان وەردەگرن بە بێ ئەوەی رەچاوی واقیعی كۆمەڵگەكەی خۆمان بكەن.
* ئاماژەتان بۆ رێنمایی دەرەوەی سنوورەكان كرد، باشە هێنانی ئەو هەموو فكرو بۆچوونانە چ مانایەكی هەیە؟ ئایا بوونی ئەو حزبە ئیسلامییانە چ خوێندنەوەیەكی بۆ دەكرێت؟
- بوونی حزبە ئیسلامییەكان كە بارەگایان هەیە و پەیامی خۆیان بڵاو دەكەنەوە، بەڵگەیە لەسەر دڵفراوانیی حكومەتی ئێمە كە چەند بوار و ئازادی پێبەخشیون و كەناڵی تەلەفزیۆنیان هەیە و چالاكی دەكەن، مەبەستم ئەوەیە ئەمە ئاماژەیە بە دڵفراوانیی حكومەت كە چەند لە خەمی ئەوەدایە ئێمە پێكەوە بژین، زۆر ئاساییە حزبە ئیسلامییەكانیش بانگەشە بۆ پەیامی خۆیان بكەن و هەوڵی خزمەتكردنی میللەتی كورد بدەن، بەڵام مەترسییەكە ئەوەیە ئەگەر لە دەرەوەی سنوورەكانەوە ئەفكارەكانیان ئاراستە بكرێت. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوە بڵێین ئەو مامۆستایانەی كە بەرهەمی فیكری و زانستی و ئەدەبییان هەبووە، بە راستی سەر بە حزب نەبوون. مالیك بن نەبی، قسەیەكی جوانی هەیە و دەڵێت: سیاسەت هونەر و زانستە و دەبێت فێری بیت، كە سیاسەت پسپۆڕیی من نەبێت بۆچی مینبەری پێغەمبەر – دروودی خوای لەسەر بێت- بكەمە سیاسی، من خۆم رەخنەم هەیە لە گوتاری هەندێ لە مامۆستایان كە دوای دیباجە دەڵێت (اما بعد) خوایە زاڵمەكان لە ناوبەری، خۆ ئەگەر تۆ مەبەستت حكومەتە، ئەوا تۆ مووچە لەم حكومەتە وەردەگریت و مەلایەتی دەكەیت و لە كۆلێژ وانە دەڵێیتەوە و حكومەت پشتیوانیت دەكات. عەبدوڵا بن مسعود دەیگوت: ئەگەر من دوعایەكم هەبێت و قبووڵ بێت، ئەوا دوعام بۆ سوڵتان دەكرد بۆ ئەوەی خوا چاكی بكات. هەر بۆیە من لە دوای (اما بعد) تەنیا یەك نزا دەكەم، ئەویش دەڵێم خوایە ئەو كوردستانە بپارێزی و خوایە چیا و رووبار و میللەتەكەمان بپارێزیت و ناوماڵمان یەك بخەیت و برایەتیمان بەهێز بكەیت، بەگشتی نزا بۆ سەركەوتن و باشیی گەلی كوردستان دەكەم، من دەڵێم گوتاری هەینی هەندێ مامۆستا توندە، ئەویش بەهۆی كاریگەری ئیسلامی سیاسی و حزبایەتییەوە ئەوهایە.
* ئەی چۆن كار بكەین بۆ ئەوەی لە ناوەندەكانی خوێندن هزری توندڕەوی گەشە نەكات؟
- لە كوردستان ئەو مامۆستایانەی دامەزراون بەتایبەتی لە كۆلێژی شەریعەت و پەیمانگای ئیسلامی و لە خوێندنی ئیسلامی ئەو مامۆستایانە نین كە بیروهزری توندڕەوی و توندوتیژیان هەبێت، هاوكات لە پرۆگرامی خوێندنی ئیسلامیشدا چاكسازیی كراوە و دكتۆر پشتیوان سادق وەزیری ئەوقاف هەندێك چاكسازی و گۆڕانكاری لە پرۆگرامی دیراسەی ئیسلامی كردووە، ئەوەی پەیوەندی هەبێت بە كۆلێژی شەریعەتەوە، ئەوا بەداخەوە وەزارەتی خوێندنی باڵا لێژنەیەكی پێكهێنا كە گۆڕانكاری بكات لە پرۆگرامی خوێندنی ئەم كۆلێژە لە كاتێكدا دەبووایە بۆ ئەم كارە كۆنگرەیەكی فراوان سازبكرایە بە بەشداریی سەرۆك بەش و و سەرۆكی لیژنەی زانستی و مامۆستایانی پسپۆڕ، ئەوە بوو ئەوان بە بێ ئەو كۆنگرەیە شەش كتێبی كۆلێژی شەریعە هەیە كە كتێبی بنەڕەتین و گۆڕیویانە، یەكێك لەوانە فقهی بەراوردكارییە كە هیچ پەیوەندی بە بیری توندڕەوی و تیرۆریستییەوە نییە، لەو كتێبەدا باسی دەستنوێژ و شوشتنی سەر، یان ناوچەوان دەكات. ئیمام ئەبو حەنیفە دەڵێت: تەنیا یەك موو مەسح بكەیت و ئیمامی شافعی دەڵێت چارەكێك و ئیمامی مالیك دەڵێت هەموو سەر، ئیتر نازانم ئەمە چ بیرو هزرێكی توندڕەوی تێدایە و بچیت لای ببەیت.
* نەتەوەی كورد بۆیە مەزهەبی شافعی پێڕەو كردووە، لەبەر ئەوەی جیاوازی بێت لەو نەتەوانەی كە كوردستانیان داگیركردووە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی مەزهەبی ئیمامی شافعی لە هەموو مەزهەبەكانی دیكەش توندترە، پرسیاری ئێمە ئەوەیە تاچەند تێكەڵاوكردنی ناسنامەی نەتەوەیی و بۆ ناسنامەی ئایینی گرنگە؟
- ئەمڕۆ دۆخەكە و واقیعەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، پێش 10 ساڵ لەمەوبەر عەرەب بە چاوێكی ناشیرین سەیری كوردیان دەكرد، كاتێك لێیان قەوما و هاتنە كوردستان بەچاوی خۆیان ئەو دینداری و موسڵمانە پاك و بێگەردە و مزگەوت و شوێنە پیرۆزانەیان بینی و بیرو هزریان بەرامبەر كورد گۆڕاوە و تەنانەت لە رووی كۆمەڵایەتییەوە تێكەڵبوون رووی دا، میللەتی كورد میللەتێكی موسڵمان و رۆشنبیر و ئاشتیخوازە، تەنانەت گوتاری كاكە مسعود بارزانی لە كاتی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان گوتارێكی بەرز بوو، كاتێك دەیگوت ئێمە میللەتێكی ئاشتیخوازین و باوەڕمان بە پێكەوەژیان هەیە، ئەمە مانای ئەوەیە كە ئەمە ناسنامەی نەتەوەیی ئێمەیە.
* وێڕای ئەو هەموو كارەسات و كاولكارییەی بەسەر گەلی كوردستان هاتووە لەسەر دەستی گەلانی تورك و عەرەب و فارس، كە هەر سێكیان بانگەشە بۆ ئیسلامەتی دەكەن، بەڵام گەلی كوردستان زیاتر پابەند بووە بە ئایینەكەی خۆیەوە، ئایا ئەمە مانای ئەوە نییە ئاستی تێگەیشتنی كورد بۆ ئایینی پیرۆزی ئیسلام لەوە بەرزترە كە نەتەوەكانی دیكە دەیانەوێت بە زۆر بەسەریدا فەرزی بكەن؟
- من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە كاتی خۆی قودس لەسەر دەستی سەركردەیەكی كوردی موسڵمانی وەكو سەڵاحەدین ئەیوبی رزگار كرا، ئەمەش لە مێژووی ئیسلامدا جوانترین بەڵگەیە بۆ خزمەتكردنی ئایینی پیرۆزی ئیسلام لەلایەن نەتەوەی كوردەوە، لە قورئانی پیرۆزدا خوای گەورە دەفەرمێت: (عِبادًا لَّنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ) زانایانی ئیسلام ئەمەیان شیكردۆتەوە و دەڵێن ئەوانە لە عێراقن لە عێراقیش لە كوردستان، بە واتای ئەوەی كە ئەوان كەسانێكی ئازان، كە دەتوانن بەرگری لە ئیسلام بكەن.
* كەواتە ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە بە هاوشێوەی میسرییەكان كە خاوەنی زانكۆی ئەزهەرن، ئێمەش ببینە خاوەن زانكۆیەكی گەورەی ئیسلامی بە ناوی كوردستانەوە؟
- من پێشتر لە بەغدا بووم و 10 ساڵە هاتوومەتە كوردستان و لەو ماوەیەدا داوام كردووە زانكۆیەكی ئیسلامی دروست بكرێت، خۆ ئەگەر زانكۆیەكی لەم شێوەیە دروست بكرێت و موسڵمانانی وڵاتە جیاوازەكان بێن و تێیدا بخوێنن و دواتر بگەڕێنەوە وڵاتەكەی خۆیان و باسی كوردستان بكەن و باسی ئەوە بكەن كورد چ زانایەكی هەیە و چ میللەتێكە، لە هەموو روویەكەوە باشە، كەواتە دووپاتی دەكەمەوە بوونی زانكۆیەكی ئیسلامی و بوونی مەرجەع پێویستییەكی زۆر گرنگن كە پێویستە لە كوردستان هەبن.