پرسی گۆڕانكارییەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەگەری بەركەوتنی سەربازی و هەروەها پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا و ئەو رێكارانەی حكومەتێ نوێی عێراق دەكارێت بۆ زیندووكردنەوەی دەستوور هەڵیبگرێت و چەندین پرسی گرنگ و هەنووكەیی تەوەری سەرەكیی ئەم دیدارەی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ توێژەر و بیرمەندی عەرەب عەبدولحوسێن شەعبان پێكدەهێنن، كە خاوەنی چەندین كتێب و پڕۆژەی جۆراوجۆرە لە بواری دەستەبەری مافەكانی كورد و سەقاگیریی سیاسی لە عێراق و ناوچە و لە ریشەهەڵكێشانی هزری توندڕۆیی و تیرۆریسم و جەختیش لەوە دەكاتەوە كە فكری ئیرهابی لە هەر كاتێكدا دەتوانێ بەردەوام گەرا دابنێت، ئەگەر ئەو هۆكارانە هەر بمێنن كە بوونەتە هۆی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی ئەو فیكرە، پێداگری لەسەر ئەوەش دەكات كە بە تەنیا رێگەچارەی سەربازی و ئەمنی ناتوانێت تیرۆر لەناوبەرێت.

* هەموو چاودێران و بیرمەندان چاوەڕێی گۆڕانكارییەكی گەورە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن، بەڵام ئەم گۆڕانكارییانە بە بۆچوونی هەندێك لە چاودێران لە بەركەوتنی سەربازی بەدوور نابێت، ئایا وەك بیرمەندێكی سیاسی، چۆن بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخوێنیتەوە و پێشبینییەكانت بۆ ئەو گۆڕانكارییانە چین؟
- من پێموایە هەموو ئەگەرەكان كراوەن، تا ئێستا ئاشتی بوونی نییە، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شەڕی خوێناوی هێشتا بەردەوامە و كۆتایی نەهاتووە، چ لە دەرەوە، یان لە ناوخۆدا، لەو بڕوایەدام كە دەرەوازەی سەرەكیی ئاشتیی دادپەروەرانە و سەرتاسەری لە ناوچەكەدا پێش هەموو شتێك پێویستی بە یەكلاكردنەوەی كێشەی فەڵەستین هەیە، كە خۆی لە داننان بە مافی چارەی خۆنووسینی گەلی عەرەبی فەلەستین بەرجەستە دەكات، هاوكات دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ كە درێژە بە مانەوەی بدات، بەڵام كێشەكانی دیكەی ناوچەكە كە لە ماوەی چوار دەیەی رابردوودا سەریان هەڵدا، زۆر قورس نین، بەڵكو پێویستییان بە كاری جددی و بەردەوام هەیە، بۆ ئەوەی لێكگەیشتن و رێگەچارەی گونجاویان بۆ دەستەبەر بكرێت، جا چ ئەوانەی پەیوەست بن بە تەحەددیگەلی ئیقلیمی، یان كێشەكانی سنوور كە هەندێ ئیشكالی مێژووییان هەیە، ئەگەر بتوانین زمانی عەقڵ و بەرژەوەندییە هاوبەشەكان پەیڕەو بكەین. سەبارەت بە ململانێ ئایینی و مەزهەبی و ئیتنییە ناوخۆییەكان، ئەوا دەكرێ لە چوارچێوەی هەر دەوڵەتێكدا چارەسەر بكرێن، ئەمەش لەسەر بنەمای گرێبەستی نوێی كۆمەڵایەتی بە ئاسۆی سیاسیی دانپێدانان بە بەرامبەر و بە بڕوابوون بە فرەیی لە چوارچێوەیەكی یاسایی و بە رێگەیەكی ئاشتییانە كە هاووڵاتیبوونی یەكسان بكاتە زەمینەیەك بۆ بەدیهێنانی ماف و ئەركەكان. پێموایە بە شەڕی پەرەپێدانی بەردەوام و سەرتاپاگیر و ئەنجامدانی چاكسازییەكانی ناوخۆ، بەتایبەتیش ئاوەدانكردنەوە و چوونە نێو جیهانی نوێخوازی، سوودوەرگرتن لە داهێنانەكانی تەكنەڵۆجیا و زانست ئاڵۆزتر و سەختتر دەبێت، ئەمە بەشێوەیەكی تایبەت لە عێراق و سووریا و یەمەن و لیبیا پیادە دەكرێت، چونكە ژێرخان و بنەمای شوێنە گرنگ و هەستیارەكان خاپوور بوون، وێڕای لێكترازانی رایەڵەی كۆمەڵایەتی و سەرهەڵدان و تەشەنەكردنی رق و كینە و بوغزی ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی و گیانی تۆڵەسەندنەوە. ئەم كارە پێویستی بە هەوڵێكی زۆر چڕوپڕ هەیە، لەگەڵ پلانێكی ستراتیژیی درێژخایەن، تاكو بتوانرێت فاكتەرەكانی دابەشبوون و لێكترازان و جیاخوازیی ئەم وڵاتانە ریشەكێش بكرێن، ئەم فاكتەرانە بواریان بە هێزە تیرۆریستەكان داوە، زەمینەیەكی گونجاو بۆ بڵاوبوونەوە بسازێنن، هاوكات ئەم پلانە پێویستی بە بەرەنگاربوونەوەی فیكری داعشی و هەڵوەشاندنەوەی شانە نووستووەكان هەیە، ئەمە سەرباری وشككردنی سەرچاوەكانی دارایی و چاككردنی ئەو ژینگە كۆمەڵایەتییەی كە ئەوانی لەخۆگرتووە، هەروەها چاندنەوەی تۆوی لێبووردەیی و ئاشتی و ناتوندوتیژی، لەگەڵ گیانی هاوكاری و برایەتی و خۆشەویستی، ئەمەش تەنیا بە كاری هەمەلایەنە دێتەدی لەسەر ئاستی فیكری و كۆمەڵایەتی و ئابووری و یاسایی و پەروەردەیی و ئایینی و دەروونی، زۆر ئەزموون سەلماندوویانە كە بەتەنیا رێگەچارەی سەربازی و ئەمنی ناتوانێت تیرۆر لەناوبەرێت، لەكاتێكدا كە ئەو دەتوانێ بەردەوام گەرا دابنێت، ئەگەر ئەو هۆكارانە هەر بمێنن كە بوونە هۆی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی ئەو فیكرە، هەر جارێكیش لاواز بێت، جارێكی دیكە سەرهەڵدەداتەوە.
ئەوەی كە بۆ عێراق و سووریا و یەمەن و لیبیا و ئەو وڵاتانە پێویستە، كە رووبەڕووی هەرەسی دامەزراوەكانی دەوڵەت و تەراتێنی تیرۆریستان و ئاشوب و گەندەڵیی دارایی و ئیداری بوونەتەوە، ئەوەیە كە دەوڵەت جڵەوی حوكمڕانیی توندبكات و هەیبەتی خۆی بگێڕێتەوە و لە چوارچێوەی حوكمی یاسادا، یاسا لە سەرووی هەموو مەرجەعییەتی ئایینی و تایفەگەری و عەشایری و سیاسی و حزبی دابنێت، هەروەك چۆن ئەم وڵاتانە پێویستییان بە ئاشتیی كۆمەڵایەتی و بەرژەوەندی و سەقامگیری هەیە، تاكو لە پەرەپێدانی بەردەوام و گەشەكردن لەسەر پێی خۆیان راوەستن، كە ئەم ئامانجانە بە شەڕوشۆڕی ناوخۆ و نەبوونی ئاشتیی كۆمەڵایەتی نایەنەدی.
* ئێستا لەم ناوچە ئاڵۆزەدا دوو بەرەی گەورە دروست بوون، كە یەكەمیان بەرەی شیعەیە بە سەرۆكایەتیی ئێران، ئاشكراشە ئێران بازنەیەكی فراوانی دروستكردووە، كە لە تەنگەی هورمزەوە بۆ بابولمەندەب درێژ بۆتەوە، هەروەها بەرەی سوننەش بە سەرۆكایەتیی عەرەبستانی سعودیە، لەمەش گرنگتر ئێستا ئەمریكا خۆی بە هاوپەیمانی بەرەی سوننە دەزانێت و رووسیا خۆی بە هاوپەیمانی بەرەی شیعە دەزانێت، ئایندەی ململانێی شیعە و سوننە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چۆن دەبینیت؟ ئایا ئەمە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نابێتە هۆی شەڕێكی ساردی درێژخایەنی دیكە؟
- كەمێك دوای شۆڕشی ئێرانی لە ساڵی 1978 ململانێی مەزهەبی لە ناوچەكەدا بە سێ رێچكەی جیاواز سەری هەڵدا، بەڵام هەموویان بوونە هۆی زیاتر جۆشدانی ئاگرەكە، تاكو دواتر بوونە خاڵێكی بەردەوامی تازەی دوای ململانێی عەرەب - ئیسرائیل:
یەكەم رێچكە- هەوڵی ئێران بۆ هەناردەكردنی شۆڕش، ئەمەش دوای ئەوەی دروشمە شۆڕشگێرییەكانی كردە جاڕنامەیەك بۆ (مردن بۆ ئەمریكا) و (هوتافكێشان دژی شەیتانی گەورە)، بەڵام لە راستیدا ناوەرۆكەكەی سیاسی و ئایدیۆلۆجی و نەتەوەیی بوو، تەنانەت لە رووی دەربڕینیشەوە زیاتر مۆركی ئایینی و مەزهەبیی شیعەی پێوە دیاربوو.
رێچكەی دووەم: هەوڵی عەرەبی و بەتایبەتیش سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو و ئەوكاتەش لە رێی عێراقەوە، بۆ لغاوكردنی فراوانخوازیی ئێران، بەتایبەتیش هەندێ لە دەوڵەتانی كەنداو هەستیان بە ترسێك دەكرد لە هەژموونی ئێران و لە ترسی كاریگەریی ناوخۆ، نەخاسمە ئێران هەرسێ دوورگەی عەرەبی (ئەبو مووسا و تەنبولكوبرا و تەنبولسوغرا)ی لە ساڵی 1970وە تا ئێستاش زەوتكردووە، رەتیشی دەكاتەوە بیانداتەوە بە ئیماراتی عەرەبی. لەوەش زیاتر كە بەردەوام جاڕی هەناردەكردنی شۆڕشی ئیسلامی دەدا، ترس و دڵەڕاوكێی لای چەند وڵاتێك دروست كردووە، لەوەش ئاڵۆزتر هەڵگیرساندنی ململانێی تایفەگەری لە ناوچەكە بە پاشخانێكی سیاسی، ئەوەی ساڵی 1979 لە مەككە روویدا، كاتێ زیاتر لە 200 چەكدار دەستیان بەسەر حەرەمی مەككەدا گرت، كاردانەوەیەكی جیاجیای سوننەی لێكەوتەوە و بە توندی پرۆتستۆیان كرد، ئەم كردەوەیە جیهانی ئیسلامیی هەژاند، كاتەكەشی ئەوە بوو لە بەرەبەیانی یەكەم رۆژی سەدەی تازەی كۆچی بوو، ئەم رەفتارە بووە هۆی رشتنی خوێن لە ناو حەرەمی مەككە و ژمارەیەكی زۆری ئاسایش و چەكداران كە لەو شوێنەدا خۆیان حەشاردابوو، گیانیان لەدەست دا.
رێچكەی سێیەم: هەوڵێكی نێودەوڵەتی بۆ شەڕ هەبوو، كە ئەمە بە دیاریكراوی لە هاندانی رۆژئاوا و ئەمریكا دوور نەبوو، تاكو رێگە لە فراوانكردنی پرۆژە سیاسی و ئایدیۆلۆجییەكەی ئێران بگرن، مەبەستیش لەمە لاوازكردنی هەموو دەوڵەتانی ناوچەكەیە، جگە لە ئیسرائیل، كە سوودمەندی یەكەمە لەو ململانێ بێهودەیە، لەگەڵ كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی نەوت و وەستان بوو بە رووی یەكێتیی سۆڤیەتی جاراندا، وێڕای بەردەوامبوون لە فرۆشتنی چەك و خۆشكردنی ئاگری دوژمنكاری، بەم شێوەیە ئەم شەڕە هەشت ساڵ بەردەوام بوو، واتا (1980-1988)، كە پەرەپێدان پەكی كەوت و پلانەكانی چاكسازی پەراوێز خران، لە ئەنجامی ئەمەش ململانێ و شەڕوشۆڕ زیاتر هەڵكشا، بەتایبەتیش دوای ئەوەی هێزەكانی عێراق لە 1990 لەسەردەمی حوكمڕانیی سەدام حوسێندا كوەیتیان داگیركرد، دواتر شەڕی هێزەكانی هاوپەیمانان دژی عێراق لە ساڵی 1991 و بەردەوامبوونی گەمارۆی نێودەوڵەتی بۆ سەر عێراق كە 12 ساڵ زیاتر و تا رووخانی رژێم لە ساڵی 2003 بەردەوام بوو. پێموانییە ولایەتە یەكگرتووەكان هاوپەیمانی سوننە بێت، یان دۆستیان بێت لەسەر حیسابی شیعە، هەروەها رووسیاش هاوپەیمانی شیعە بێت دژی سوننە، ولایەتە یەكگرتووەكان و رووسیا هاوپەیمانی بەرژەوەندییەكانی خۆیانن، واشنتۆن هاوپەیمانی بەغدای شیعەیە، كە لە ساڵی 2003 تا ئەمڕۆ حوكم بە دەستی شیعەی سیاسییە، كە هەوڵیداوە دەوڵەت بە مۆركی خۆی بكات، بەڵام هاوپەیمانێتیی رووسیا لەگەڵ سووریادا، ئەوا بە پلەی یەكەم بەرژەوەندییەكان دیاری دەكەن، رووسیای ئەمڕۆ پراگماتییە و بەپێی بەرژەوەندییەكان دەجووڵێتەوە، ئەو وەك پێشان نییە كە پێوانە ئایدیۆلۆجییەكان تەحەكومی تێدا بكەن، رووسیا هەستی بە تاڵیی زیانەكەی كردووە لە هاوپەیمانەكەی پێشووی لە عێراق، هاوكات نائومێد بوو لە لیبیا، بۆیە پێداگری كرد تاكو هەژموونی خۆی لە سووریادا قایم بكات، چونكە زیانی ئەو واتا دەرچوونە لە سەرتاسەری ناوچەكە، هەر بۆیە لە ساڵی 2015 ئەولەوییاتی خۆی رێكخستەوە و چووە نێو هاوكێشەكانەوە لەنێوان توركیا و ئێراندا لەلایەك و لەنێوان عەرەب و ئیسرائیل لە لایەكی دیكەوە. پێشتر چەند وتارێكم تایبەت بە رووسیای موسڵمان و رووسیای عەرەبی و رووسیای جوولەكە نووسیوە، ئایا رووسیا دەوڵەتێكی مەزنە؟ رۆشناییم خستبووە سەر هەڵوێستی رووسیا لەهەمبەر كێشەكانی ناوچەكە و هاوكێشەی هێزەكان، لەوانەش پەیوەست بە ناوچەی سەقامگیر لە سووریا و سازانی رووسیا- توركیا- ئەمریكا لەلایەك و سووریا- ئێران – رووسیا لەلایەكی دیكەوە. بوونی ئایین و تایفە و نەتەوە، راستییەكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ئەمە نهێنیی جوانییەكەیەتی، فرەییش بەقەد ئەوەی كە لاوازی بێت، خۆی لەئێستادا هێزە، پێچەوانەكەشی راستە، ئەگەر بەشێوەیەكی دروست ئیدارەكەی چاك نەكەین. بۆیە ئەگەر دەوڵەتگەلێكی مەدەنی دروست بن، ئەوا یەكسانی دەكەن لەنێوان هەموو ئایین و تایفە و نەتەوەكان بەرەو هاووڵاتیبوونی هاوتەریب، بۆیە دەكرێ بڵێین كە دامركاندنەوەی ئاگری ململانێ و شەڕ، چ هۆیەكانی سیاسی، یان ئایینی یان ئیتنی بن، ئەوا ئایین و نەتەوەكان راستییەكی نەگۆڕن و نكوڵییان لێ ناكرێت، بەڵام پێویستە بۆ نەهێشتنی جیاكاری و نایەكسانی و چەوسانەوەی درێژخایەن لەسەر ئاستی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی كار بكرێت. ئەوەی ئەمڕۆ دەگوزەرێت لە ململانێی نێوان شیعە-سوننە، دوور نییە لەوەی كە لەلایەن دەوڵەتانی ئیقلیمی و دەرەوە پشتگیری دەكرێت، بۆ نموونە: دەوڵەتانی وەك عێراق و سووریا لە چوارچێوەی یەكێتییەكدا لە جۆرێك لە پێكەوەژیانی كۆمەڵایەتی و تەواوكاری و فرەییدا دەژیان، هەروەها ململانێی نێوان حوكمڕانان لەلایەك و نێوان گرووپە رۆشنبیری و ئایینی و نەتەوەییەكان بە هۆی بێبەشبوونیان لە مافەكان و چەوسانەوە و جیاكاری كە گەلی كورد بەدەستی عەرەب چەشتوویانە، تەنانەت لەسەر دەستی حوكمڕانانی دیكتاتۆر و ستەمكارانەوە، چونكە شتەكە پەیوەستە بە ماف و ئازادییە گشتی و تایبەتییەكانەوە، وەك چۆن پەیوەستە بە مافی گرووپە رۆشنبیرییەكانەوە كە لە چوارچێوەی مافە مەدەنی و سیاسی و ئیداری و زمانەوانییەكان بەپێی دەستوور دەیانەوێت بە ئازادی گوزارشت لە خۆیان بكەن.
* راستە بە هاوكاریی دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش و هێزە لۆكاڵەكانی سەر زەوی توانرا خەلافەتی ئیسلامی (داعش) تێكبشكێنرێت، بەڵام نەتوانراوە فیكری داعش لە ریشە هەڵبكێشرێت و مەترسیی سەرهەڵدانەوەی داعش بنبڕ بكرێت، ئایا پێتوایە پێویستە چی بكرێت بۆ ئەوەی فیكری داعش ریشەكێش بكرێت؟
- دەكرێ داعش بەپێی پلانگەلێكی مەودادرێژ و ناوەندی و هەنووكەیی لەناوببرێت، بەڵام پلانە هەنووكەییەكان بە پلەی یەكەم پەیوەستن بە گێڕانەوەی ئاوارەكان بۆ شارو گوندەكانیان و قەرەبووكردنەوەیان بەرامبەر زیانەكان و ئەو ستەمەی لێیان كراوە، ئەمەش پێویستی بە ئیرادەیەكی راستەقینەی سیاسی و بەرژەوەندیی سەرتاسەریی نیشتمانی و هاوكاریی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی هەیە، هەروەك چۆن دەكرێ سوود لە هاوكارییە نێودەوڵەتییەكان وەربگیرێت و بەشێوەیەكی دروست تەوزیف بكرێن، تاكو ئەنجامەكانیان خێرا بن و رەنگدانەوەیان بۆ سەر ئاوارەكان هەبێت. ئەم هەنگاوەش پێویستی بە چەند پلانێكی كورت و مامناوەندی و درێژخایەنی پەروەردەیی هەیە، تاكو شیاندن و چاكسازی لە پرۆگرامەكانی خوێندن و دابینكردنی هەلی كار بۆ بێكاران بێتەئاراوە، بەتایبەتیش بۆ گەنجان، ئەمە جگە لە پلانی گشتگیر بۆ چاككردنی ئاستی بژێوی و فەراهەمكردنی خزمەتگوزاریی پێویست، وەكو ئاوی پاك بۆ خواردنەوە و كارەبا و خزمەتگوزاریی دیكەی تەندروستی و خوێندن، هەروەها چارەسەركردنی ئاسەوارە دەروونییەكان كە رووبەڕووی قوربانییانی دەستی داعش بوونەتەوە. لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتیش پێویستە، یانە و شوێنی گشتی دەستەبەربكرێت بۆ بەسەربردنی كاتی بێكاری لە چوارچێوەی چالاكییە بەسوودەكانی سینەما و شانۆ و موزیك و هونەرو وەرزش، لەسایەی ئەمانەدا دەربارەی بنیاتنانەوەی مرۆڤی تازە دەكرێ قسەبكرێت، تاكو ببێتە پێچەوانەیەك بەرامبەر فیكری پەراوێزخستنی داعش كە دان بە كەسدا نانێت، نیشتمانەكان تەنیا بە بەرد بنیات نانرێن، چونكە مرۆڤ پێوانەی هەموو شتێكە بە قسەی فەیلەسووفی گریك (برۆتۆكوراس)، لە هەموو شتێكیش پێویستە ئامانج و ئامراز هەر مرۆڤ بێت.
* عێراق لەم ناوچە ئاڵۆزەدا دەوڵەتێكە تازە لە شەڕی دژی داعش هاتۆتە دەرەوە، پرۆسە سیاسییەكەی زۆر توندوتۆڵ نییە و ئەو حكومەتەشی بە سەرۆكایەتیی عادل عەبدولمەهدی دامەزراوە لە ماوەی ئەو 4-5 مانگەی دەست بەكار بووە، نەیتوانیوە شتێكی ئەوتۆ پێشكەش بكات، كە جێگەی ئومێدی هاووڵاتییانی عێراق بێت، خوێندنەوەتان بۆ ئەم بارودۆخە سیاسییەی عێراق چییە؟ ئایا تاچەند حكومەتی عێراق بەرەو ویلایەتی فەقیهی شیعە هەنگاو هەڵدەگرێت؟
- پێموانییە كە حكومەتی عادل عەبدولمەهدی مەیلی بۆ ولایەتی فەقیهی شیعە هەبێت، بەڵام بێگومان عەبدولمەهدی ناتوانێ لە فەرمانی پیاوانی ئایینیی دەسەڵاتداری نەجەف دەرچێت، ئەو رەچاوی پلەبەندیی پرۆسەی سیاسی دەكات دوای داگیركردنی عێراق لە 2003 و ناشتوانێت سەرپێچیی بكات، بەتایبەتیش كە ئەو بە دەست لە پشتدانی ئەوان كاندید كراوە، نەخاسمە دوای ئەوەی ململانێی نێوان شیعە- شیعە گەیشتە رێگەیەكی داخراو، بۆیە پەنابردرایە بەر چارەسەری مامناوەند لە دەرەوەی كوتلە پێكناكۆكەكان. سەرەڕای توانا فیكری و سیاسییەكانی عەبدولمەهدی بە بەراورد لەگەڵ ئەوانی پێش خۆی، بەڵام ئەمە بە تەنیا بەس نییە بەهۆی سیستەمی پشكپشكێنەی تایفەگەری و ئیتنی، هەروەها ئەو پشت بە كوتلەیەك، یان حزبێك نابەستێت كە بتوانێت لە دەرەوەی ئەو بازنەی بۆی نەخشێنراوە رەفتاربكات، بۆیە دەبینین زۆر راڕایە لە دەركردنی هەر بڕیارێكدا كە بە دڵی نەیارەكان نەبێت، بەتایبەتیش ئەگەر بكەوێتە نێو ململانێی لاوەكییەوە، یان بەلای یەكێك لەو كوتلانەدا بێت، ئەگەرنا تەنیا ئەوەی لەبەردەم دەبێت كە دەست لەكاربكێشێتەوە. ماوەی پێنج مانگ بەس نییە بۆ ئەوەی حوكمی كۆتایی بدرێت دەربارەی ئەنجامەكانی حكومەتی عادل عەبدولمەهدی، بەڵام هەروەك دەڵێن: نووسراو لە ناونیشانەكەیەوە دەخوێندرێتەوە، تا ئێستا پێكهاتە وەزارییەكەی تەواو نەبووە و كێشمەكێش دەربارەی چوار لەو وەزارەتانەی ماونەتەوە بەردەوامە (بەرگری و ناوخۆو دادو پەروەردە)، لە هەموو حاڵەتێكدا بە رای من شتەكان هەر لە شوێنی خۆیاندان و هیچ پێشكەوتنێك بەدی نەهاتووە، هەرچەندە حەزیشی لێیە ئەو واقیعە تراژیدیایە تێپەڕێنێت كە عێراق تێی كەوتووە، چونكە هەندێ تەگەرەی بابەتییانە لە ئارادان كە رێگرن، لەوانە دەستوور كە پێش ماوەیەك لە وتارێكدا ئاماژەم پێكرد و لە رۆژنامەی نەهاری لوبنانی بڵاوبۆوە كە (دەستوور لە رووی دەستوورییەوە مومكین نییە)، لە عێراقدا دەستوور بە دەستێك ماف دەدات و بەدەستەكەی دیكە دەیكێشێتەوە بە حوكمی ئەو هەموو مینانەی لە پێشیدا چێنراون، لێكدانەوە و راڤەكردنی جیاجیا بۆ دەقەكانی دەستوور لە ئارادایە، كە زۆربەیان تەمومژاوی و ناكۆكی و شتی شاردراوەیان تێدایە، دەكرێ بگەڕێینەوە بۆ كتێبێكی ئێمە بە ناوی: (الدستور و الدولە- من الاحتلال الی الاحتلال) كە لە ساڵی 2004 چاپكراوە.
* لایەنێكی دیكە كە بارودۆخی عێراقی هێندەی دیكە ئاڵۆز كردووە، ململانێی ئەمریكا و ئێرانە، ئاشكرایە ئێران نفووزێكی زۆر گەورەی لە عێراقدا هەیە، هەروەها ئەمریكا وەك هێزێكی گەورە و داگیركاری عێراق خۆی بە خاوەنی عێراق دەزانێت، ئایا ئایندەی عێراق لەنێوان ئەم ململانێ قورسەی ئێران و ئەمریكادا چۆن دەبێت؟
- پێشتر گوتم كە عێراق نیوەی بۆ واشنتۆنە و نیوەكەی دیكەشی بۆ ئێرانە، ئەمە قسە هەڵبەستن نییە بۆ كەس، بەڵكو هەوڵدانێكی واقیعییە بۆ وەسفكردنی واقیعەكە، نیوەی دووەمیش لەمیانی شەڕی دژی داعش و لەسایەی پێكهاتەكانی حەشدی شەعبی و ئەو رۆڵەی بینیویەتی بووژایەوە، سەرەڕای بوونی نزیكەی 20 بنكەی سەربازیی ئەمریكی لە عێراق، گرنگترینیان لە نزیك هەولێرە و بنكەی (عەینولئەسەد) لە رۆژئاوای عێراقە، كە سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ لە شەوی جەژنی لەدایكبوون لە كانوونی یەكەمی ساڵی 2018 سەردانی كرد، بێ وەرگرتنی مۆڵەت و هیچ بەرپرسێكی عێراقیشی نەبینی، ئەمە بە سەرپێچییەكی ئاشكرای سەروەری دادەنرێت، هەژموونی ئێران لە بواری سیاسی و ئەمنی و ئابووری و بازرگانی و مەزهەبییەوە لەسەر زەوی دیار و فراوان و هەمەلایەنەیە، هەروەك چۆن بەرژەوەندییەكان بۆ زۆری دیكەی كوتلە سیاسییەكانی لایەنگری ئێران رەخساوە، بەم دواییەش لێدوانەكان سەبارەت بە رۆڵی ئایندەی واشنتۆن، یان تاران لە عێراق جیاواز بوون، سەرۆك ترەمپ لێدوانێكی دا كە بنكەكانی ئەمریكا لە عێراق وەك خاڵی چاودێری كاردەكەن، بۆ چاودێریكردنی جموجۆڵەكانی تاران پەیوەست بە چەكی ئەتۆمی، هەروەها پێویستە هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بمێننەوە، نەك تەنیا بۆ بەردەوام بەرەنگاربوونەوەی رێكخراوی داعش، بەڵكو بۆ چاودێریكردنی ئێران، بۆ ئەم مەبەستەش سەرۆكی ئەمریكا دەوڵەتانی زۆری تەیار داوە كە لەمیانی كۆنگرەیەكی نێودەوڵەتیدا لە مانگی شوباتی ساڵی 2019 لە وارشۆی پایتەختی پۆڵۆنیا سازكرا، مەبەستیشی لەوەدا لغاوكردنی ئێران و لەقاڵبدانی پرۆژەكانیەتی لە سووریا و لوبنان و یەمەن و وڵاتانی دیكەیە، هەروەها تاكو ئێران كێشەكانی زیاتر پەل بكێشێتە ناوخۆ و بەو ئومێدەی رژێمەكەی لەناوبچێت. بەڵام ئێرانییەكان لەسەر زاری باڵیۆزەكەیان لە بەغدا داوایان كردبوو، هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بكشێنەوە، ئەمەش لەلایەن هەندێ لە سەركردەكانی حەشدی شەعبی و چەند هێزێكی شیعەی سەر بە ئێران جەختی لێكراوەتەوە، هاوكات هەندێ هێزی عێراقی لەناوەوە و دەرەوەی پەرلەمان خەریكن وتووێژ لەسەر كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق دەكەن، دیارە ژمارەی هێزەكانی ئەمریكاش سنووردار نییە، بەڵام سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت ژمارەیان لە هەشت هەزارەوە بۆ شەش هەزار سەرباز كەمبۆتەوە، ئەمەش هێزی نیزامییە كە باسكراوە، هەروەها چەندین كۆمپانیای ئەمنی و گرێبەستی تایبەت هەن، كە دەخرێنە ریزبەندی پێكهاتەكانی سەر بە هێزەكانی ئەمریكا، چونكە ئێران توخمی نیگەرانییە بۆ ئیسڕائیل، بۆیە هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی لەلایەن ئەمریكاوە لەگەڵ تاران، ئەو ئەگەرانە زیاتردەكات كە ئیسڕائیل هێرشی لەناكاو بكاتە سەر ئێران، ئەم رەفتارەش دەبێتەهۆی بەرپابوونی شەڕوشۆڕی هەمەلایەنە لە ناوچەكەدا، ئەمە وێڕای ئەوەی كە پەرچەكرداری دیكەی بەدوادا دێت لەلایەن هێزەكانی سەر بە ئێران و ئەو هێزانەی لایەنگری پلانەكەی واشنتۆنن، تایبەت بە كەمكردنەوەی هەژموونی ئێران، بۆیە تابلۆكە زۆر ئاڵۆزو تەڵخ و ناكۆك و تێكچڕژاو دەردەكەوێت. ئیدارەی ترەمپ رایگەیاندووە كە جیاوازە لەگەڵ رێبازو بەرنامەی سەرۆك باراك ئۆباما كە ئیسڕائیل زۆر لێی بێزار بوو، لە هەمان كاتیشدا سیاسەتی توندی ترەمپ لەهەمبەر ئێران لەلایەن دەوڵەتانی كەنداوەوە مایەی خۆشحاڵی بوو، بەڵام عێراق هەردەم بێكەس و داماو دەمێنێتەوە، زۆر پرسیاری مكوڕ لە ئارادان كە پرسیاری پێشوەختەن، هەندێكیان شیمانەن كە دەكرێ بخرێنەڕوو، ئایا عێراق دەبێتە رایەڵێك یان شوێنێك بۆ جێگیربوونی هێزە بیانییەكان كە ململانێ لەسەر خاكەكەی رووبدات، كە پێشتر بە خوێن سوور بووە لە ئاكامی ململانێی فارسی- عوسمانی كە بۆ چەند سەدەیەك بەردەوام بوو، ئەمەش واتا زیانگەیاندن بە گەل و بەرژەوەندییەكانی عێراق، وێڕای پێكدادانی دیكە لەگەڵ توركیا، كە ئەمیش لە نزیك هەولێر بنكەی سەربازی هەیە و بە پاساوی بەرەنگاربوونەوەی پارتی كرێكارانی كوردستان PKK نایەوێت بەجێی بهێڵێت،.
سەرەڕای ئەو بانگەشانەی دەكرێن كە گوایە لەدوای ساڵی 2004 و دواتر سەروەریی بۆ عێراق گەڕاوەتەوە، دوای دەرچوونی لە بەندی حەوتەم، واقیعەكە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە تائێستا كۆتوبەند و تەگەرە ئیرادەی سەربەخۆیی عێراقیان كۆنتڕۆڵ كردووە، سەروەری تا ئێستا كەموكورت و ناتەواوە، ئەمەش هەر لەوەتەی سەپاندنی گەمارۆی نێودەوڵەتی بەسەر عێراقدا دوای ئەوەی كوێتی داگیركرد و ملكەچبوونی بۆ بڕیارە نێودەوڵەتییەكان و سیستەمی سزای گشتگیر لە ساڵی 1990 تا دەگاتە ئەمڕۆ. بوونی هێزی بیانی بە رەزامەندیی حكومەتی عێراق، یان بێ رەزامەندیی ئەو، بریتییە لە كەمكردنەوە لە سەروەری و مافی عێراق لە هەژموونگەرایی بەسەر هەموو خاكەكەی و كۆنتڕۆڵكردنی سامانەكەی.
* بە شێوەیەكی گشتی ناوچەكانی عەرەبی سوننە لە عێراقدا، ناوچەیەكی كاولكراوی دوای شەڕی دژی داعشن، هەر بە هۆی ئەم شەڕەوە پێگەی عەرەبی سوننە لە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا لاواز بووە، ئەمەش مانای ئەوەیە عەرەبی سوننەی عێراق هەم ناوچەكانی كاول بوون و هەمیش كاریگەریی لە پرۆسە سیاسییەكەدا كەم بۆتەوە، ئایا ئەم پێكهاتە گرنگەی عێراق چۆن دەتوانێت دووبارە ناوچەكانی خۆی ئاوەدان بكاتەوە و رۆڵی كاریگەریی خۆی لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بگێڕێت؟
- من بەشبەحاڵی خۆم دووردەكەومەوە لە بەكارهێنانی زاراوەی (پێكهاتەكان) كە چەندین جار لە دەستووردا هاتووە (لە پێشەكییەكە دوو جار و لە ماددەكانی 9 و12 و49 و125 و142)یشدا ئاماژەی بۆ كراوە، چونكە ئەمە لە پرەنسیپەكانی هاووڵاتیبوون كەمدەكاتەوە، بە تێگەیشتن و قەناعەتی من دەوڵەت بریتییە لە یەكگرتنی هاووڵاتییانی ئازاد كە هەمان ماف و ئەركیان هەیە، یەكگرتنی پێكهاتەكان تەنیا دابەشبوونی وەزیفیی ئایینی و مەزهەبی و ئیتنییە، كە راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ دەبێتەهۆی كەمكردنەوە لە پرەنسیپەكانی هاووڵاتیبوون لە ئازادی و یەكسانی و شەراكەت و بەشداریكردن و دادپەروەریدا. هەروەها رەخنەم لە زاراوەی (كەمینەكان) دەگرت، لەبەر ئەوەی ئەویش هەر ستەمكارانە لە پرەنسیپەكانی هاووڵاتیبوون كەمدەكاتەوە بە بوونی ناسنامەگەلی گەورەی دیكە، هەروەها ناسنامەی دیكەش وەك بچووك و زۆرینە و كەمینە و باڵا و نزم و بەهێز و لاواز و...تاد، بەڵام دوورەپەرێز بووم لەسەر مافی (كەمینەكان) كە لە ساڵی 1992 لە نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دەرچووە، هەروەها لەسەر (جاڕنامەی نەتەوە رەسەنەكان)كە لە 2007 دەرچوو، چونكە زاراوەی (كەمینەكان)ی تێدایە، كە لە ناوەرۆكدا نایەكسانی و هەژموونگەرایی لە لایەك، لە لایەكی دیكەشەوە پاشكۆیەتی و ملكەچبوونی تێدا بەرجەستە دەبێت. دەربارەی مافەكانی گەلی كورد، چەندین دەیەیە من كەمتەرخەم نەبووم لە بانگەشەكردن بۆ پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسین بە واتا یاسایی و سیاسی و ئیدارییەكەی، بەو شێوەیەی كە خۆی هەڵیدەبژێرێت و لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی خەباتی هاوبەشدا دەگونجێت، شەرەفە بۆ من یەكەم كەس بووم دیالۆگێكی مەعریفی و فیكر و رۆشنبیریی (عەرەبی-كوردی)م لە ساڵی 1992 رێكخست، بۆ بەهێزكردنی خاڵە هاوبەشەكان و كەمكردنەوەی جیاوازییەكان و گەڕان بەدوای چارەسەرەكاندا كە ئامانجە هاوبەشەكان بپێكن. ئەو كەسەی بیەوێت پرۆسەیەكی راستەقینەی سیاسی بنیات بنێت، پێویستە بگەڕێتەوە بۆ هاووڵاتیبوونی هاوكوف و یەكسان كە لە دەستووردا هاتووە، پێویستە هەموو ئەو تەگەرانەی دێنە بەردەم (پێكهاتەكان) وەلاوە بنرێن و پەیوەندی و دەسەڵات و پسپۆڕییەكان لەنێوان دەسەڵاتەكانی هەرێم و ناوەند رێكبخرێنەوە، تەنیا ئەمەش دەبێتەهۆی چاككردنەوەی دۆخی سیاسی و متمانە بۆ خەڵك دەگەڕێنێتەوە تا لە چوارچێوەی (حوكمی یاسا) و سەربەخۆیی دادگا و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و لە سایەی هەڵبژاردنێكی بێگەردو ئازاددا دەوڵەتێكی مەدەنیی سەردەمیانە بنیاتبنێت، ئەم كارەش پێویستی بە ئامادەكردنی یاسایەكی چاكی هەڵبژاردن و یاسایەكی تازەی حزبەكان و پاككردنەوەی ژیانی سیاسی هەیە، چونكە ئەو ژیانە سیاسییە دوچاری چەندین دەردو كێشە بۆتەوە، لەبەر ئەوەی لەسەر بنەمای بەدەستهێنانی دەستكەوت و لەسەر حیسابی لێهاتوویی و دڵسۆزی دروست بووە، ئەم پەتایەش هەموو هێزەكانی بێ جیاوازی بە پلەی جیاجیا گرتۆتەوە. نابێت بە تایفەگەری و بە بیری تەسكی نەتەوەیی رووبەڕووی تایفەگەری ببینەوە، بەڵكو پێویستە جیاكاری وەلاوە بنێین، چونكە بیرۆكەیەكی زیانبەخش و كاریگەرە بە هەموو مانایەكەوە، سوننەگەریی سیاسی، یان شیعەگەریی سیاسی تەنیا گوزارشت لە تایفەگەری دەكەن، ئێمە پێویستیمان بە دانانی دیسیپلین هەیە بۆ رێگەگرتن و سزادانی ئەوانەی رەواجی پێ دەدەن، یان بانگەشە بۆ ئەم رەفتارە دەكەن، چونكە هەردووكیان دەبنە هۆی دابەشبوونی كۆمەڵگە بەشێوەی ئاسۆیی، یان ستوونی، هەموو توانایەك بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێكی سەردەمیانە پەكدەخەن كە دان بە مافەكانی مرۆڤ و هاووڵاتیبووندا بنێت، هاوكات بۆ نانەوە و سەرهەڵدانی بیری رەگەزپەرستی و نەتەوەخوازی، پرۆژەیەكم پێشنیار كردبوو، بۆ حەرامكردنی تایفەگەری و بەهێزكردنی هاووڵاتیبوون و لە كتێبەكەمدا (جدل الهویات في العراق- الدولة و المواطنة) لە ساڵی2010 دووبارە بڵاوم كردەوە.
* ئێستا پەیوەندییەكی تا راددەیەك باش لەنێوان هەولێر و بەغدا هەیە، ئەم پەیوەندییەش هەتا ئێستا تەنیا لە بواری دارایی و ئابووریدایە و كێشە سەرەكییەكانی دیكە بەتایبەتی دوای گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان بۆ ناوچە جێناكۆكەكان هەر وەك خۆیانن، ئایا تاچەند ئەم حكومەتەی ئێستای عێراق هەوڵدەدات بە پێی دەستوور كێشەكانی لەگەڵ كوردستاندا چارەسەر بكات؟
- پێموایە حكومەتی عادل عەبدولمەهدی هەوڵدەدات بارودۆخی ئێستای نێوان كوردستان و بەغدا چارەسەر بكات، ئەمەش لە پرۆژەی بودجەدا بەدەركەوت، كە لای حكومەتی هەرێم پەسند بوو، وێڕای هەوڵی ئاساییكردنەوەی هەندێ ناوچە تاكو پێكدادان دروست نەبێت، چ بە پێكهێنانی ئیدارەی هاوبەش، یان لەسەر هیچ لایەنێك حیساب نەكرێت، وەك ئەوەی لەم دواییە لە شنگال روویدا.
ئەم بەریەككەوتنەش لە ئاكامی بانگەوازی ریفراندۆمی 25ی ئەیلوولی ساڵی 2017 و كاردانەوەكانی هاتەئاراوە، پێموایە دۆخی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی رێگە بە تێكچوونی رەوشەكە نادات، بە پێچەوانەی ئەمەوە دەتوانێت كە بە شێوەیەكی ئەرێنی بەشداری بكات لە چارەسەری هەندێ لەو كێشانە، بەڵام هەندێ گرێ هەن پێویستییان بە چارەسەری دەستووری و سازانی درێژخایەنی سیاسی هەیە، وەك: كەركووك و ناوچە جێناكۆكەكان كە لە دەستووردا هاتوون، هەروەها كێشەی دەرهێنان و ئیدارەدانی نەوت و كێشەی مووچە، لەوانە پێشمەرگە و پسپۆڕییەكانی هەرێم و حكومەتی فیدڕال. من پێموایە دەكرێت عادل عەبدولمەهدی كەشوهەوایەكی ئەرێنیی زیاتر لە پێشتر دروست بكات، هاوكات توانایەكی گەورەتری لێكگەیشتن و یەكلاكردنەوەی هەندێ كێشەی هەڵواسراو دەستەبەر بكات، دیسان بەدوای شێوازی تازەدا بگەڕێت و چارەسەری جیاواز لەوەی پێشتر دەستنیشان بكات، پێویستە عادل عەبدولمەهدی سوود لە ئەزموونی مێژوویی و دووبارەنەبوونەوەی هەڵەكان وەربگیرێت، هەروەها نابێت رێگە بدرێت بە هەندێ كاردانەوەی هەڵسوكەوتكردن بە پەیوەندیی مێژوویی و برایەتیی عەرەب و كورد، لە چوارچێوەی چەپی عێراق و جووڵانەوەی كۆمۆنیزم كە بۆ ساڵانێكی زۆر دەمانگوت: لەسەر تاوێری ئەم برایەتییە هەموو پیلانەكانی ئیمپریالیزم و كۆنەپەرستی وردو خاش دەبن.