پڕۆفیسۆر جۆن تیرمان بەڕێوەبەری جێبەجێكار و توێژەری باڵایە لە سەنتەری میت بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی لە ئامۆژگای تەقەنی ماساشوسێتس، شارەزای چەند بوارێكی گرنگە، وەك چارەسەری ناكۆكی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، تیرۆر و مافەكانی مرۆڤ و سیاسەتی دەرەوە و ناكۆكیی ئیتنی. نووسەر و هاونووسەری 14 كتێبە لە بواری كاروبارە نێودەوڵەتییەكان. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی گرنگ و هاوچەرخی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پەیوەست بوون بە ئاراستەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ و ئەو تەحەددییانەی رووبەڕووی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی دەبنەوە، لەگەڵ چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

* سەرەتا دەمانەوێت بزانین ئێوە چۆن لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەڕوانن، بەتایبەتی كە سیاسەت و لێدوان و بڕیارەكانی ترەمپ هەمیشە قسە و باس و مشتومڕی زۆر بە دوای خۆیاندا دروست دەكەن؟
- لە راستیدا ئەوەی من بەدی دەكەم، ئەوەیە كە ئەو سیاسەتانەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەیانگرێتەبەر، لەگەڵ یەكدا تەبا و كۆك نین، واتە سیاسەتگەلێكی هاوئاواز نین، ئەوەی لە هەمووی زیاتر مایەی نیگەرانییە لەم رووەوە، بریتییە لە هەوڵەكانی ئەم ئیدارەیە بۆ لەباربردن و لە ناوبردنی دەستكەوتە درێژخایەنەكانی ئیدارەكانی پێش خۆی، بەتایبەتی كە دەتوانین لێرەدا ئاماژە بە بڕیاری ئیدارەی ترەمپ بكەین بۆ كشانەوە لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی لەگەڵ ئێراندا، بە هەمان شێوە ئەوەی زیاتر مایەی دڵەڕاوكێ و ناڕەحەتییە، پەیوەندییەكانێتی لەگەڵ دەوڵەت و هێزە هاوپەیمانەكانی، بەتایبەتی لەگەڵ دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی لە رێكخراوی ناتۆ.
* پێتوایە ئەم ناتەباییە سەرجەم رایەڵ و رەهەندەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئێستای ئەمریكای گرتبێتەوە؟
- بەڵێ، بە دڵنیاییەوە ئەم ناتەباییە لە سیاسەتەكانی ئەم ئیدارەیەدا، لە پەیوەندییەكانی، یان چۆنێتی هەڵسوكەوتكردنی ئەمریكا لە ئاست چین و كۆریای باكووریشدا بەدی دەكرێت، هەروەها دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین، كە ئامانجی ئەمریكا لە ئاست سووریادا، یان بوونی ئەمریكا لە سەر خاكی وڵاتی سووریا روون نییە، بە تایبەتی هەڵوێستی لە ئاست ئەو شەڕ و پشێوییەی بەسەر سووریادا باڵی كێشاوە، كەواتە ئەگەر مەسەلەكە پوخت بكەینەوە ئەوا دەتوانین بڵێین، سیاسەتەكانی ئەم ئیدارەیە ساز و تەبا نین لەگەڵ یەكدا و بوونەتە هۆی بنكۆڵكردنی سەركەوتن و دەستكەوتە درێژخایەنەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەكانی پێشووی ئەمریكا.
* ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەوەی لە ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە دەستكەوت و سەركەوتنەكانی ئیدارەكانی پێش خۆی بسڕێتەوە، پرسیارەكە ئەوەیە، بۆچی ئەم ئیدارەیە ئەم رێچكەیەی گرتۆتەبەر و پاڵنەری سەرەكیی سەرۆك ترەمپ لەم شێوازی كاركردنەدا چییە؟
- ئەوەی لەم رووەوە گومان هەڵناگرێت ئەوەیە، كە پاڵنەری سەرەكیی بڕیاری ئیدارەی سەرۆك ترەمپ بۆ كشانەوە لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا، بریتی بوو لە هەڵوەشاندنەوە و سڕینەوەی میراتی ئیدارەكەی پێش خۆی (ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما)، بەڵام ئەگەر بێینە سەر شرۆڤەكردنی ئەوەی بۆچی نزیكییەكی تایبەتی لە ئاست رووسیادا هەیە، ئەوا ئێمە دڵنیا نین بۆچی و ئایا هۆكار و پاڵنەرە بنەڕەتییەكە چییە؟ چونكە ئێمە دەزانین كە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ لە چەند پرس و بابەتێكدا هاوڕا و هاوهەڵوێستە لەگەڵ سەرۆك ڤلادمیر پوتیندا. ئەوەی لە هەمووشی زیاتر مایەی نیگەرانییە بریتیە لە هەوڵی دروستكردنی دابەشبوون لەنێوان وڵاتە ئەورووپییەكان لە دژی یەكتری، یان لە دژی ئەمریكا، یان بەپێچەوانەوە، دەبێت لێرەدا ئاماژە بەوە بكەین كە ئەمە میراتی ئۆباما نەبووە بۆ ئەوەی بڵێین سەرۆك ترەمپ هەوڵی هەڵوەشاندنەوە و سڕینەوەی دەدات، بەڵام رێككەوتنە ئەتۆمییەكە میراتی زەق و بەرچاوی ئیدارەی باراك ئۆبامایە. ئەوەی لێرەدا جێی سەرنجە ئەوەیە كە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بە گیانی هاوكارییەوە هەڵسوكەوت لەگەڵ كۆریای باكووردا دەكات، لە كاتێكدا ئەم وڵاتە بە ئاشكرا خاوەنی چەكی ناوكییە، بەڵام لە هەمان كاتدا دێت و لە رێككەوتنێكی كۆنتڕۆڵكردن و رێگەگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەكی ناوكی دەكشێتەوە، كەواتە ئەمەش رەنگدانەوەی ئەو رێچكە و سیاسەتە دەرەكییەیە كە پێشتر ئاماژەمان پێكرد، بەوەی كە سیاسەتێكی جێگیر نییە.
* واتە پێتوایە ئەگەر هاتوو ئیدارەی ئەمریكا لەگەڵ وڵاتی كۆریای باكووردا گەیشتە رێككەوتنێك، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە، هەمان چارەنووسی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ئێرانی هەبێت؟
- ئەگەر من لە جێی كۆریای باكوور بوومایە، ئەوا بە گومانەوە لە هەر رێككەوتنێكم دەڕوانی كە لەگەڵ ئەمریكا ئەنجامی بدەم، ئەویش بە رەچاوكردنی ئەو راستییەی كە ئەم ئیدارەیە لە چەندین رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی كشاوەتەوە، بەتایبەتی رێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێراندا.
* ئێوە زۆر جەخت لەسەر بڕیاری كشانەوەی ئەمریكا دەكەن لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا، كە ئێمە دەزانین ئیدارەی ئەمریكا دوای ئەم بڕیارە فشارێكی زۆری ئابووری و هەڵمەتی سزاسەپاندنی بەسەر ئێراندا خستۆتەگەڕ، ئایا ئەم سیاسەتە دەرئەنجامی خوازراوی بۆ ئەمریكا لێدەكەوێتەوە؟
- بە تێڕوانینی من ئەگەری ئەوە نییە، ئەم سیاسەتە سەركەوتوو بێت لە بەدیهێنانی ئەو ئامانجانەی كە ئەم ئیدارەیە خوازیارە بەدەستیان بهێنێت، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەست بێت بە رووخاندنی حكومەتی ئێرانەوە، كە هەندێ لە كاربەدەستانی نێو ئیدارەی ئەمریكا بە ئاشكرا ئەمەیان راگەیاندووە. دواتر ئەمە سیاسەتێك بووە كە ئەمریكا بە شێوەی پچڕ پچڕ و بۆ ماوەی 40 ساڵ پیادەی دەكات، واتە هەندێ جار فشارێكی زیاتر دەخاتەسەر ئێران و هەندێ جاریش فشارێكی كەمتر مومارەسە دەكات، كە ئەمەش لەگەڵ هەلومەرجەكەدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، هەروەها فاكتەرێكی دیكەش ئەوە بووە، كە كێ سەرۆك بووە لە ئێراندا، واتە ئەگەر لە روانگەی بەراوردكارییەوە لەم پرسە بڕوانین، ئەوا ئیدارەی سەرۆك ئۆباما بە بەراورد بە ئیدارەی سەرۆك ترەمپ فشارێكی كەمتری لە دژی ئێران گرتەبەر، هەرچەندە لەو كاتەشدا سزای قورس بەسەر ئێراندا سەپێنرابوو، بە هەمان شێوە ئیدارەی جۆرج بوشی كوڕیش بەراورد بە ئیدارەی ئۆباما فشارێكی كەمتری دروست كردبوو لە دژی ئێران، بەڵام رەنگە هۆكارەكەش ئەوە بێت كە ئەو كاتە ئیدارەی بوش پتر بە عێراقەوە سەرقاڵ بوو. كەواتە لەم روانگەیەوە دەتوانین بڵێین ئەوەی ئێستا لە ئارادایە ئاڵوگۆڕێكی گەورە نییە لە سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا، بەڵام بە دڵنیاییەوە جیاوازە لە سیاسەتەكانی ئیدارەی ئۆباما. پوختەی مەسەلەكە ئەوەیە كە ئەم چەشنە سیاسەتە سەركەوتوو نەبووە لە ماوەی 40 ساڵی تەمەنی كۆماری ئیسلامیدا، ئەگەری ئەوەش نییە لە ئایندەیەكی نزیكدا سەركەوتن بەدەست بهێنێت، ئەمە سەرەڕای ئەوەی ئێران سەرقاڵ و گرفتارە بە دەست چەندین كێشەی ناوخۆییەوە.
* كەواتە كاریگەری و ئاكامەكانی سیاسەتەكەی ئیدارەی ترەمپ لە ئاست ئێراندا زیاتر لە كوێدا دەردەكەون؟
- بە بۆچوونی من دەرهاویشتە و ئاكامەكانی سیاسەتی ئیدارەی ترەمپ بوونەتە هۆی بەهێزكردنی پێگەی سەختگیرەكانی نێو ئێران، مەبەستم لە سەختگیرەكان سوپای پاسدارانە زیاتر، هەروەها ئەو نوخبە سیاسییەی كە دژی هەر جۆرە رێككەوتنێكن لەگەڵ رۆژئاوا و پتر مەیلیان بەلای گرتنەبەری سیاسەتێكی ئیقلیمیی سەختگیرترە، بە چەشنی ئەوەی لە سووریا و یەمەندا پیادەی دەكەن، كە ئەگەری زۆریشە بیانەوێت ئێران زیاتر پەرە بە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی بدات. لەبەر ئەوە دەتوانین بڵێین سیاسەتەكانی سەرۆك ترەمپ بە تەواوەتی دەرئەنجامی پێچەوانەیان لێدەكەوێتەوەو ئەو راستییەی كە ئەوان دركی پێ ناكەن، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی لە پشت پەردەوە پرسێكی دیكە هەیە، كە ئاماژەیە بە بوونی هێزێكی دەستڕۆیشتوو لە نێو ئەمریكا، كە بەلای كەمەوە بۆ ماوەی دەیەیەكە لە ئارادایە و پتر لۆبی ئیسرائیل لە ئەمریكا كاری لەسەر دەكات.
* بەڵام ئەگەر ئێمە لە وێنە گەورەكە بڕوانین، ئەوا دەبینین كە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ و بەتایبەتی خودی سەرۆك ترەمپ بە گومانێكی قووڵەوە لە دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان دەڕوانن و بگرە گومان دەخەنەسەر هاوپەیمانێتییە ئەمنییەكانیش، بەتایبەتی ناتۆ، ئایا پێتوایە ئەم هەنگاوانە دەبنەهۆی لاوازكردن و لەناوبردنی ئەوەی پێی دەوترێت سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی؟
- بە تێڕوانینی من ئەوەی پێی دەوترێت سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی خۆی لە خۆیدا واقیعێكی بەرجەستە نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەش راستە كە كەسانێكی نییەتباش هەن، كە دەیانەوێ لە رێی دامەزراوەكانەوە كار بۆ بەدیهێنانی ئاشتی و خۆشگوزەرانی بكەن، بۆ ئەوەی دامەزراوەی بەهێز بن و كار لەسەر پاراستن و پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەكانەوە بكەن. لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین كە هێرشكردنەسەر ناتۆ و هەندێ رێكاری دیكە، ئاماژەن بە باڵكێشانی پشێوی بەسەر سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، كە ئێمە دەزانین كەسانێكی نێو ئیدارەی ئەمریكا هەبوون، وەك ستێڤ بانۆن، كە بە ئاشكرا بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە شڵەژاندنی سیستمی نێودەوڵەتی كارێكی باشە، هەرچەندە روون نەبوو كە ئەو كەسانە دەیانویست چ دەرئەنجامێك بەدەست بهێنن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوان بۆچوونی خۆیان نەدەشاردەوە كە پێیان وابوو شڵەژاندنی ناتۆ و كشانەوە لە رێككەوتنە بازرگانییەكان بۆ ئەمریكا بە قازانج دەشكێتەوە، بەڵام تا ئەم ساتەوەختەش ئێمە سوودی ئەم سیاسەتەمان بەدی نەكردووە، ئەوەشی لێرەدا جێی سەرنج و سەرسوڕمانە ئەوەیە كە ئەمە نیازەكانی سەرۆك پوتینە، كە ئامانجی لاوازكردنی رۆژئاوا و بەتایبەتی دیموكراسیەتی رۆژئاوایە. كەواتە لێرەدا یەكگرتنەوەیەكی سەیری تێڕوانینەكان دروست بوو، كە ئەگەری ئەوە هەیە كاریگەریی تێكشكێنەری لێ بكەوێتەوە. تا ئێستا ئەم حاڵەتە هیچ كارەساتێكی نەخوڵقاندووە، بەڵام بە دڵنیاییەوە بۆی هەیە كارەساتی لێ بكەوێتەوە.
* ئێوە وەك تایبەتمەندی بواری چارەسەركردنی ناكۆكییەكان و وەك شارەزای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئایا پێتانوایە ئەم سیاسەتەی ئێستای ئەمریكا- لاوازكردنی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان و گرتنەبەری سیاسەتی تاكلایەنانە- بە شێوەیەكی حەتمی سەردەكێشێت بۆ سەرهەڵدانی ململانێی هێزە گەورەكان؟
- لە راستیدا هیچ كاتێك ململانێی هێزە گەورەكان كۆتایی نەهاتووە، بەڵام ئەوەی روویداوە بریتی بووە لە هەڵكشان و داكشانی ئاستی دوژمنایەتییەكانی نێوانیان. هەرچۆنێك بێت لە ئێستادا لە روانگەی ئەمریكاوە، رووسیا سەرچاوەی هەڕەشەیەكی گەورە نییە- هەرچەندە ئەو وڵاتە خاوەن هەزاران كڵاوی ئەتۆمییە و ئەمەش مەسەلەیەكی مەترسیدارە، بەڵام ئەگەر لە روانگەی ئابوورییەوە لێی بڕوانیت، ئەوا ئابووریی رووسیا هێندەی ئابووریی ئیسپانیا دەبێت، واتە لەم لایەنەوە رووسیا تەحەددییەكی درێژخایەنی جیوستراتیژی نەخوڵقاندووە بۆ ئەمریكا بە چەشنی چین، واتە چین هەڕەشەیەك، یان تەحەددیەكی گەورەترە بۆ ئەمریكا. كەواتە پرسی گەورەتر بەلای سیاسەتداڕێژەرانی ئەمریكاوە بریتییە لە چۆنێتی ئیدارەدانی پەیوەندییەكان لەگەڵ چین و رۆژهەڵاتی ئاسیادا، هەرچەندە نابێت لێرەدا ئەوەمان لە یاد بچێت كە هەڕەشە و تەحەددیی رووسیا بۆ ناتۆ و بۆ وڵاتانی ئەوروپا تەحەددییەكی گەورەیە و نابێت لە قەبارەكەی كەم بكەینەوە، بەڵام هەروەك ئاماژەم پێكرد، ئەگەر لە لایەنی ئابوورییەوە لە مەسەلەكە بڕوانین، ئەوا هەندێ وڵاتی ئەوروپی، بەتایبەتی ئەڵمانیا ئابوورییەكی زۆر بەهێزیان هەیە و دەتوانن ئیدارەی هەر تەحەددیەك بكەن كە لە رووسیاوە سەرچاوە دەگرێت.
* بەڵام ئەوەی لەم رووەوە بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە وڵاتانی ئەوروپا هەندێ جار بە گومانەوە لە پابەندبوونی ئەمریكا بە پاراستنی ئاسایشی ئەوانەوە دەڕوانن، ئێوە چۆن ئەم پەرەسەندنە لێكدەدەنەوە؟
- بە دیدی من بەشێكی كێشەكە ئەوەیە كە هەمیشە وڵاتانی ئەوروپا لەوە دەڕوانن كە لەم رووەوە ئەمریكا سەركردایەتییان بكات، لە كاتێكدا دەبێت ئەوان خۆیان گرنگی و بایەخ بە كاروبارەكانی خۆیان بدەن.
* باشە ئێوە باسی ئەوەتان كرد كە تەحەددی ژمارە یەك بۆ ئەمریكا لە ئێستادا بریتییە لە وڵاتی چین، كە هێزێكی هەڵكشاوە، ئایا دەكرێت ئەمە زیاتر روون بكەیتەوە؟
- راستە پێویستە چین ببێتە ئەولەوییەتی یەكەم كە ئەمریكا بایەخی پێ بدات، ئەویش نەك لەبەر ئەوەی چین وەك هێزێكی هەڵكشاو لە رووی ئابوورییەوە ئەمریكا تێدەپەڕێنێت، بەڵكو لەبەر ئەوەی هەڵسوكەوتی لە ئاسیادا و هاوكات سەبارەت بە پرۆگرامی هاوكاریی پەیوەست بە پەرەپێدانەوە لە ئەفریقیا و سیاسەتێكی توند لە ئاسیادا دەگرێتەبەر و لە هەمان كاتدا هیچ رێزگرتنێكی نییە لە بەها و ئایدیا دیموكراتییەكان. كەواتە ئەگەر مەسەلەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا كێشەكە لەگەڵ چیندا واتە كێشە لەگەڵ وڵاتێكی خۆسەپێن كە رێزێكی كەم لە ئازادییە سیاسییەكان دەگرێت. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا كێشەكە ئەوەیە كە ترەمپ، چین بە تەحەددی دوورمەودا نازانێت، لەبەر ئەوە ئامادەكاری ناكات بۆ بەرەنگاربوونەوەی، بۆ نموونە، كشانەوە لە رێككەوتنی پەیماننامەی بازرگانی زەریای ئارام كە پتر رێككەوتنێكی سیاسی بوو، نەك بازرگانی، كە بواری ئەوەی دروست دەكرد، ئەمریكا بوونێكی كاریگەر و چالاكی هەبێت لە رۆژهەڵاتی ئاسیا و زەریای ئارامدا، كە هەموو ئەمانە دەبوونە پارسەنگێك بۆ دەستڕۆیشتوویی هەڵكشاوی چین. من چەند ساڵێك پێش ئێستا لە ڤێتنام بووم، ئەوان بە ئاشكرا نیگەرانیی خۆیان دەردەبڕی لە ئەگەری كشانەوەی هەنگاو بە هەنگاوی ئەمریكا و دەستهەڵگرتن لە هەڵوێستە دوورمەودا و درێژخایەنەكانی دوای جەنگی دووەمی جیهانی لە ئاست رۆژهەڵاتی ئاسیا و یابان و وڵاتانی دیكە. ئەمە حاڵەت و دۆخەكەیە كە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ و تیمەكەی لێی تێناگەن، من ناڵێم ئەمە مایەی كارەساتە، یان ئەمە مایەی كێشەیە، چونكە ئێمە نازانین لە داهاتوویەكی نزیكدا و لە ماوەی دەیەیەك، یان دوو دەیەدا چی روودەدات.
* بۆچوون و تێڕوانینی ئێوە چییە سەبارەت بە بەرپرسیارێتی ئەمریكا لە ئاست جیهاندا، یان با بڵێین سەبارەت بە پرسی سەركردایەتیكردنی ئەمریكا، ئایا پێتوایە چیتر ئەمریكا ناتوانێت، یان نایەوێت ئەم سەركردایەتییە بكات؟
- من لەگەڵ ئەوەدا نیم ئەمریكا لە بەرپرسیارێتی سەركردایەتیی جیهان بكشێتەوە، هەروەها من پێموایە باشترین لایەن و رەهەندی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بریتی بووە لە كاركردن بە ئاراستەی پەرەپێدانی مافەكانی مرۆڤ و پارێزگاریكردن لە سەروەریی یاسا.
* باشە پێتوایە دەرئەنجام و ئاكامەكانی دەستەهەڵگرتنی ئەمریكا لە پرسی پەرەپێدانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ لە جیهاندا چی دەبێت؟
- لە راستیدا ئەمە پرسێكە كە دەرئەنجامێكی تێكەڵی دەبێت، چونكە هەندێ جار پرسی پەرەپێدانی مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی لە دژی دەوڵەتە خۆسەپێن و دیكتاتۆرەكان بەكارهێنراوە، بەڵام لە هەمان كاتدا لە دژی ئەو رژێم و دەسەڵاتدارانە بەكار ناهێنرێن كە پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ بوون، بەڵام هاوپەیمانی ئەمریكا بوون، روونترین و زەقترین حاڵەت لەم رووەوە بریتییە لە عەرەبستانی سعودیە لە رابردوو و لە ئێستاشدا. هەروەها دەتوانین ئاماژە بە توركیا بكەین، بە هەمان شێوە رووسیاش، كەواتە دەتوانین بڵێین ئەمریكا بەو شێوەیەی كە پێویستە داكۆكی و بەرگری لە مافەكانی مرۆڤ ناكات، چونكە ئێمە دەبێت ئەو راستییە رەچاو بكەین كە هێشتا ئەمریكا بەهێزترین وڵاتی جیهانە و ئەوەی ئەمریكا دەیڵێت گرنگی و بایەخی خۆی هەیە. هەروەها دەبێت ئەوە بزانین كە وڵاتانی وەك، سعودیە و هەنگاریا و پۆڵەندا، وڵاتگەلێكی گەورە نین بە چەشنی هیندستان، یان چین، یان رووسیا، واتە ئەم وڵاتانە لە پێگەیەكدا نین بتوانن بە ئاسانی بانگەشەی رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ و سەروەریی یاسا فەرامۆش بكەن. هەرچۆنێك بێت ئەوەی ئێستا لەم ئیدارەیە بەدی دەكرێت لەم رووەوە مایەی كارەساتە و ئێمە دەزانین لە پەیوەندی بەم پرسەوە ئیدارەی ئۆباما لە ئیدارەی بوشی كوڕ باشتر بوو، بەڵام ئیدارەی ترەمپ لە هەردووكیان خراپترە. ئەمەش پاشەكشەیە و پێموایە ئەو كەسانەی كار لە بواری پەرەپێدانی مافەكانی مرۆڤ دەكەن، هەست دەكەن پشتیان تێكراوە، بەتایبەتی كە دەبینن ئەم ستاندارانە بە تەواوەتی پشتگوێ خراون.
* هەر لە پەیوەندی بەم پرسەوە دەمانەوێت پرسیاری ئەوە بكەین كە ئایا پرسی پەرەپێدانی مافەكانی مرۆڤ و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم، دوو پرسی پێكەوەگرێدراو نین؟ ئایا برەودان بە مافەكانی مرۆڤ بەشێكی دانەبڕاو نییە لە ستراتیژییەتی رووبەڕوبوونەوەی تیرۆریزم، بەتایبەتی كە ئێوە تایبەتمەندن لە هەردوو بوارەكەدا؟
- رەنگە بكرێت بڵێین پێكەوە گرێدراون، بەڵام ئەمەش لە كۆتاییدا بەندە بەوەی ئێمە باس لە چ هەلومەرجێك دەكەین. چونكە ئەوە بۆ ماوەی نزیكەی 17 ساڵە ئێمە بە راددەیەكی گەورە خۆمان سەرقاڵ كردووە بە پرسی تیرۆریزمەوە، لە كاتێكدا كە تیرۆریزم تەنیا لە چەند ناوچەیەكی كەمدا بەرجەستە بووە، كە گرنگیدان بە پرسی مافەكانی مرۆڤ لەو ناوچانەدا، رەنگە كاریگەریی لەسەر كەمبوونەوەی تیرۆریزم هەبێت، لە هەمان كاتیشدا بۆی هەیە كاریگەرییەكی ئەوتۆی نەبێت.
* با پرسیارەكە بە شێوەیەكی دیكە بكەین، ئایا ئێوە چۆن لە توندوتیژیی سیاسی و لە هۆكار و لە دەرئەنجامەكانی تیرۆریزم دەڕوانن؟
- بە بۆچوونی من كێشەی سەرەكیی توندوتیژیی سیاسی ئەوەیە كە ئەم جۆرە توندوتیژییە لەلایەن دەوڵەتەوە مومارەسە دەكرێت لە دژی خەڵكان و هاووڵاتیانی خۆی، نەك گرووپێكی بچوكی تیرۆریستی، بەڵام بە دڵنیاییەوە كاتێك كە گرووپێكی وەك داعش دروست دەبێت، ئەوا دەبێت هەموو هەوڵێك بخرێتەگەڕ بۆ تێكشكاندنی. بەڵام كاتێك ئێمە لە تەحەددییە ئەمنییە راستەقینەكان دەڕوانین لە جیهاندا، ئەوا زۆرێك لەو تەحەددییانە لە هەڵسوكەوت و سیاسەتەكانی دەوڵەتە خۆسەپێن و دیكتاتۆرەكانەوە سەرچاوە دەگرن، كە ئێمە دەزانین ئەم دەوڵەتانە توندوتیژی دژی هاووڵاتییەكانی خۆیان پیادە دەكەن. ئێوە بڕواننە هەڵسوكەوتی چین لەگەڵ كەمینەكان و بڕواننە مامەڵەی میانمار لە دژی كەمینەی روهینگا، هەروەها ئەوەی بەسەر كورددا هاتووە لە چەندین وڵاتدا. لە هەمان كاتدا دەبێت ئاماژەش بەوە بكەین كە گرووپی غەیرە دەوڵەتیش توندوتیژی سیاسی پیادە دەكەن، كە پێموایە باشترین رێگاچارە و ستراتیژییەت بریتییە لەوەی كە لەبارەیانەوە باشترین زانیاریی هەواڵگریت دەست بكەوێت، لەگەڵ هاوكاریكردنی خەڵكەكە، یان كۆمەڵگە مەحەلییەكە بۆ ئەوەی بەرەنگاریان ببینەوە بە بێ ئەوەی ئیرادەی خۆمانیان بەسەردا بسەپێنین، چونكە من پێموایە چارەسەر، یان رێگاچارەی سەربازی بە تەنیا بەس نییە. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە كێشەی سەرەكی توندوتیژیی سیاسی ئەوەیە كە دەوڵەت پیادەی دەكات، كە لەم رووەوە ئەمریكا وەك بەهێزترین دەوڵەتی جیهان دەتوانێت كاریگەری و رۆڵی هەبێت و دەتوانێت مومارەسەی دەستڕۆیشتوویی خۆی بە شێوەیەكی كارا بكات.
* ئەی چۆن لە ستراتیژییەت و رێگاچارەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەڕوانیت لە ئاست بەرەنگاربوونەوە و تێكشكاندنی داعشدا، بەتایبەتی لە وڵاتی سووریا كە ئێمە دەزانین بەم دواییە بڕیارێكی مشتومڕئامێزی دەركرد، بە كشاندنەوەی هێزەكانی لــــــــــــەو وڵاتەدا؟
- من دەمەوێت لێرەدا ئاماژە بە دوو خاڵ بكەم، یەكەمیان ئێمە نازانین لە بنەڕەتدا ئەركی جێگیركردن و هێشتنەوەی ئەم هێزانەی ئەمریكا لە وڵاتی سووریا چی بووە، كە ئەمە پرسێك نییە لە ئەمریكا گفتوگۆی لەبارەوە كرابێت. هەروەها بڕیاری كشانەوەكەش بە پەلە و بە بێ پرس و راوێژكردن بوو. لەم روانگەیەوە زۆر زەحمەتە بتوانین هەڵسەنگاندنێكی واقیعبینانە و راستەقینە بكەین بۆ ئەم بڕیارە، یان بۆ پرسی ئەوەی ئایا پێویستە ئەمریكا لەو وڵاتە بمێنێتەوە، یان بكشێتەوە. كەواتە ئەگەر ئێمە بە شێوەیەكی گشتی قسە بكەین، ئەوا رەنگە بیرۆكەیەكی باش نەبێت، كە ئێمە هێزی سەربازی لەو وڵاتەدا جێگیر بكەین. هەروەها من پێموایە كێشە گەورەكە پەیوەستە بە كشاندنەوەی، یان ئەگەری كشاندنەوەی پشتیوانی لە یەپەگە و كورد بەگشتی، كە ئەوان زۆربەی ئەركی بەرەنگاربوونەوە و شەڕكردنیان لەسەر زەمین لە دژی داعش لە ئەستۆ گرت. هەروەها ئەمە پەیوەستە بە پەیوەندییەكانی كوردی ئەو وڵاتەوە بە توركیاوە، بەتایبەتی كە سەرۆك ئەردۆغان خوازیاری ئەوەیە رەوتی رووداوەكان لەسەر سنوورەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ سووریادا بە پێی خواست و ویستی ئەو بێت. كە بەداخەوە گفتوگۆیەكی زۆر نەكراوە لەبارەی ئەم پرسانەوە لە ئەمریكا، كە رەنگە لە نێو ناوەندێكی بچووكی شارەزایان و تایبەتمەندانەدا ئەم پرسانە تاوتوێ بكرێن، بەڵام نەبۆتە بابەتی گفتوگۆی نێو رای گشتی و كۆنگرێس و دەزگاكانی راگەیاندن. كەواتە كێشەكە لەوەدا بەرجەستە دەبێت كە ئیدارەی ئەمریكا بەرچاوڕونیمان ناداتێ كە بۆچی سەربازەكانی لەو وڵاتەدا بوونیان هەیە، یان بۆچی پاشەكشەیان پێدەكات، یان ئامانجی ئەم ئیدارەیە چییە و چاوەڕوان دەكات، چی بەدەست بهێنێت. خاڵێكی دیكەی ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بەوەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بە بێ پرس و راوێژكردن لەگەڵ فەرمانە سەربازییەكانی سوپای وڵاتەكەی ئەم بڕیارەی دا، هەروەها راوێژی لەگەڵ وەزیری دەرەوە و وەزیری بەرگریش نەكردبوو لەم بارەیەوە، بەڵام ئیدی ئەوە ترەمپە و هەڵسوكەوتی لەم شێوەیە ئەنجام دەدات. لە روانگەی هەموو ئەوانەی ئاماژەمان پێكرد، ئەوا دەتوانین بڵێین: كێشە، یان پرسیارە گەورەكە ئەوەیە ئایا رۆڵی سوپای ئەمریكا لەو ناوچەیەدا چییە؟ ئێمە دەزانین كە لە دوای كشاندنەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا لە ساڵی 2011 و سەرهەڵدانی داعش بە دوایدا، بوونی هێزە سەربازییەكانی ئەمریكا لەو ناوچەیەدا زەرورەتێك بوو، بەڵام ئێستا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پاساوی مانەوەی هێزە سەربازییەكانی ئەمریكا لە سووریا چییە؟ ئێمە نازانین ئامانج و پاساوەكە چییە و ئەمەش كێشەكەیە، ئەوە بوو یەكێك لە دەرئەنجامەكانی ئەم بڕیارەش كە راوێژی پێشوەختەی لەبارەوە نەكرابوو، دەست لەكاركێشانەوە وەزیری بەرگری جەیمس ماتیس و برێت مەكگۆرك بوو، كە نوێنەری تایبەتی سەرۆكی ئەمریكا بوو لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش و دەیویست لە پەیوەندی بە شەڕی دژ بە داعشەوە لەسەر ئاستی ستراتیژی هەماهەنگی لەگەڵ هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لەو ناوچەكەدا دروست بكات، هەموو ئەمانەش ئاماژەن بەو پشێوییەی باڵی كێشاوە بەسەر سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، ئەمەش مایەی كێشەیە بۆ خەڵكی ناوچەكە و بۆ گەلانی ناوچەكە، وەك كورد و سوورییەكان و عێراقییەكان.
* هەندێ لە شارەزایان پێیانوایە ئامانجی پشت بڕیارەكەی ئەمریكا لە بارەی سووریاوە بریتییە لە رازیكردنی توركیا، یان خاوكردنەوەی نیگەرانییەكانی توركیا، راوبۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە راستیدا من بە تەواوەتی لەوە تێناگەم، ئایا ئامانجی ئێمە چییە لە پەیوەندیەكانمان لەگەڵ توركیادا، یان ئایا بە راستی توركیا بە نیازی چییە، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەوەی روونە ئەوەیە كە توركیا دەیەوێت بەرەنگاریی سەرهەڵدانی هەر دەوڵەتێكی كوردی بكات و هەموو دەستڕۆیشتووییەكی كوردی لەسەر سنوورەكانی لەبار بەرێت. هەرچۆنێك بێت، پرسی پەیوەست بە توركیا پرسێكی ئاڵۆزە، بۆ نموونە بەهۆی پرسی پەنابەرانەوە دەبینین وڵاتانی ئەوروپا زۆر دوودڵن لە رەخنەگرتن لە توركیا، لەلایەكی دیكەوە ئێمە دەزانین ئەمریكا پەیوەندییەكی سەربازی درێژخایەنی هەیە لەگەڵ توركیادا و دەیەوێت بوارێكی بەرفراوان بە توركیا بدات لە ناوچەكەدا.
* تێڕوانینی تایبەتیی ئێوە چییە لە ئاست رۆڵی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا؟ ئایا پێتوایە پێویستە ئەمریكا رۆڵێكی زیاتر، یان سنووردارتر بگێڕێت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- دیدوبۆچوونی من ئەوەیە دەبێت ئەمریكا رۆڵ و دەستڕۆیشتووییەكی زیاتری دیپلۆماتی هەبێت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە دڵنیاییەوە وەزیری دەرەوەی ئەمریكاش (مایك پۆمپیۆ) زۆر پەرۆشە بۆ دروستكردنی بەرەیەك و هاوپەیمانێتییەك لە دژی ئێران، كە هەر كۆنفرانسەكەی ئەم دواییەی وارشۆش بۆ ئەم مەبەستە بوو، بە هەمان شێوە ئەمریكا هەر كارێك كە دەیكات، لەناوچەكەدا بۆ ئەوەیە كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئێران كەم بكاتەوە، بەڵام پێموانییە ئەمە رێگاچارەیەكی راست و دروست بێت لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، چونكە بە راستی دەبێت ئەمریكا پرسی شكستخواردنی دەوڵەتانی ناوچەكە بە جددی وەربگرێت لە هەردوو وڵاتی سووریا و عێراقدا، هەروەها دەبێت بایەخ بە كێشەی فەلەستین بدات كە پتر ئاڵۆز بووە و هیچ هەنگاوێكی لەبارەوە هەڵنەگیراوە، مەبەستم ئەوەیە كە لەم بوارانەدا ئەمریكا دەتوانێت كاریگەرییەكی دیپلۆماتی راستەقینەی هەبێت، بەڵام دەبینین مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، بە هاندان و پشتیوانی خودی سەرۆك ترەمپ هەوڵ و تەركیزەكانی چڕكردۆتەوە لەسەر كەمكردنەوەی دەستڕۆیشتوویی ئێران لەم ناوچەیە و بگرە لەسەر گۆڕینی دەسەڵاتی ئێران. كەواتە ریزبەندیی ئەولەوییەتەكان هەڵەیە و پێموا نییە ئەو رێگاچارەیەی پیادەی دەكەن سەركەوتوو بێت. هەروەها ئەمریكا دەتوانێت لە رووی سەربازیشەوە رۆڵی هەبێت، بەڵام دەبێت ئەم رۆڵە سەربازییە تەنیا بۆ پشتیوانیی حكومەتە شەرعییەكانی ناوچەكە بێت كە رووبەڕووی گرووپە توندوتیژەكانی وەك داعش دەبنەوە، مەبەستم ئەوەیە ئەمە تاكە رۆڵی سەربازیی شەرعییە كە ئەمریكا دەتوانێت بیبینێت لەم ناوچەیەدا، چونكە ئێمە دەبینین كە بڕە چەكێكی زۆر بە سعودیە دەدرێت و دەفرۆشرێت كە لە شەڕی یەمەندا بەكاری دەهێنێت و ئەم شەڕەش لە بەرژەوەندیی گەلانی ناوچەكە نییە. هەروەها پێموایە هەڵوێست، یان سیاسەتی ئەمریكاش لە ئاست عێراقدا هەڵەیە، بەتایبەتی دوای لێدوانەكەی ترەمپ كە رایگەیاند: دەیانەوێت هێزەكانیان لە عێراقدا بۆ چاودێریكردنی ئێران جێگیر بكەن.