هێشتا یەك دەیەی تەواو لە تەمەنی دامەزرانی زانكۆی سۆران لە هەرێمی كوردستان تێنەپەڕیوە، بەڵام ئەو زانكۆیە كارنامەیەكی درەوشاوەی لە پێشكەوتنە زانستییەكان بۆ خۆی تۆمار كردووە و خاوەنی سەدان توێژینەوەی زانستییە و بووەتە ناوەندێكی گرنگی پەیوەندیییەكانی ئەكادیمی لەگەڵ گرنگترین زانكۆ و سەنتەرەكانی هزر و توێژینەوەی زانستی لە جیهاندا و چاوەڕوان دەكرێت سەركەوتنی زیاتری زانستی لە ئاستی جیهانیدا تۆمار بكات. بۆ تاوتوێكردنی كار و بەرنامە و ئامانجەكانی ئەم زانكۆیە و خستنەڕووی دەستكەوتە زانستییەكانی، ئەم دیدارەمان لەگەڵ د. موسلیح مستەفا سەرۆكی زانكۆی سۆران ساز كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی (گوڵان)ی دایەوە.

* زانكۆی سۆران لەگەڵ ئەوەی زانكۆیەكی تازەیە بەڵام بەراورد بە زانكۆ دێرینەكانی كوردستان زۆر باش پێشكەوتووە، هۆكاری ئەم پێشكەوتنە خێرایەی زانكۆكەتان چییە و ئەو دەستكەوتە زانستییانە چین كە تا ئێستا ئەم زانكۆیە بەدەستی هێناون؟
- چەندین هۆكاری گرنگ و ستراتیژی وایان كردووە، زانكۆی سۆران بە خێرایی گەشە بكات و ببێتە ناوێكی دیار لە بزاڤی خوێندنی باڵا لە كوردستان. لەگەڵ ئەوەی زانكۆی سۆران زانكۆیەكی نوێیە كە لە ساڵی ٢٠٠٩ دامەزراوە)، بەڵام لەم ماوە كورتەدا توانیویەتی هەندێك گۆڕانكاری بنەڕەتی و گرنگ ئەنجام بدات، كە ببنە هەوێنی داهاتوویەكی ناوازە لە خوێندنی زانكۆیی لە كوردستاندا. بۆ نموونە، توانیومانە پڕۆگرامی خوێندن لە هەندێك لە بەشە زانستییەكانمان لە(وانەگوتنەوە) بگۆڕین بۆ (توێژینەوە). ئەم گۆڕانكارییە بە قسەكردن و نووسین ئاسانە، بەڵام ئەگەر ژێرخانێكی گەورەی توێژینەوە و سەرچاوەی مۆدێرن و مامۆستای كارامەت نەبێت، مەحاڵە پەیڕەو بكرێت و ئەنجام بدرێت. هەروەها توانیومانە ببینە ناوەندێكی گرنگ لە پەیوەندی ئەكادیمی لەگەڵ هەندێك لە گرنگترین زانكۆ و سەنتەرەكانی هزر و توێژینەوەی زانستی لە جیهاندا. لەم رێگایەوە توانیومانە چەندین كۆڕ و سیمینار و كۆنفرانسی هاوبەش لە كوردستان و ئەوروپا و ئەمریكا سازبكەین و، نموونەیەكی كەموێنە و ناوازە بین لەسەر ئاستی كوردستان و عێراق. لەسەر بنەمای پەیوەندییەكانمان، دەرفەتمان بۆ بەشێكی زۆری مامۆستا و توێژەرەكانمان رەخساندووە تا كاری توێژینەوەی هاوبەش لەگەڵ ئەكادیمیستەكانی ناوەندە زانستییە بەناوبانگەكانی جیهان ئەنجام بدەن. هەروەها چەندین سەنتەری جیاجیامان دامەزراندوون، نەك هەر بۆ توێژینەوە، بەڵكو بۆ بەستنەوەی زانكۆ بە كۆمەڵگەی كوردستانەوە لەوانە: یەكەمین زانكۆین كە سەنتەری لێكۆڵینەوەی جێندەریمان بۆ تێگەیشتن لە پرسە جێندەرییەكان لە كوردستان دامەزراندووە. هەروەها «سەنتەری هەلی كار»مان بۆ دەرچووەكانی زانكۆی سۆران دامەزراندووە، بۆ ئەوەی دەرچوو و قوتابییەكانمان هان بدەین تا دوای دەرچوونیان، لە كەرتی تایبەت كار بكەن. ئەمانە و چەندین سەنتەر و ناوەندی جیاجیای دیكە، كە هەر یەكێكیان ئەنستیتیوتێكی زانستیی تایبەت بووە بۆ لێكۆڵینەوە و رامان و هزر و رۆشنبیری، نەك هەر لە سۆران، بەڵكو لە تەواوی كوردستان و ناوچەكەدا. ئەمانەی باسمكردن مشتێكی بچووكن لە خەرمانێكی گەورەی كار و چالاكی و بەرهەمەكانی زانكۆی سۆران، هەر ئەم هۆكارانەش بوونە هۆی ئەوەی ناو و ناوبانگی زانكۆی سۆران زۆر بە خێرایی تەشەنە بكات و، چەندین مامۆستای پسپۆڕ و توێژەر و ئەكادیمیستی جیهانی، روویان لەم زانكۆیە كردووە. بە جۆرێك كە زانكۆی سۆران لە ئاستی كوردستان بووەتە شوێنی گیرسانەوەی زۆرترین كەسایەتیی ئەكادیمیی بیانی. ئێمە یەكەمین زانكۆ بووین كە ساڵی یەكەمی خوێندنمان لە زۆربەی بەشەكانی زانكۆ كردە فاوندەیشن، كە گرنگیمان بە زمانی ئینگلیزی، توێژینەوە و بیركردنەوەی رەخنەگرانە داوە. دەتوانین چەندین هۆكاری دیكەش باس بكەین، بەڵام رەنگە لەم چاوپێكەوتنەدا مەودای پێویست نەبێ، بەو هیوایەی لە كات و ساتێكی دیكەدا بتوانین بە تێروتەسەلی تیشكیان بخەینەسەر. مەبەستیشمان لە باسكردنی ئەم كاروچالاكی و دەستكەوتانە، ئەوە نییە بە شان و باڵی زانكۆی سۆران و تیمی ئەكادیمیی زانكۆی سۆراندا هەڵبدەین، بەڵكو دەمانەوێت ئەزموونی زانكۆكەمان ببێتە هەوێنی داهاتوویەكی رەنگین و ئاسۆیەكی روونی زانستی لە كوردستان. ئەگەر ئێمە لە سۆران ئەوەی مەحاڵ بوو كردمانە راستی، (كە بەرهەمەكانمان گەواهیدەری ئەو راستییەن)، ئەوا بێگومان ئەم ئەزموونە دەكرێت لە شوێنی دیكەی ئەم وڵاتەدا تاقی بكرێتەوە و سەربكەوێت.
* لە كوردستاندا خوێندنی باڵا كێشەیەكی زۆری هەیە، بەتایبەتی كە دەرچووانی زانكۆكان لە لایەن حكومەتەوە دانامەزرێن، پرسیار ئەوەیە ئایا سیستمی خوێندنی باڵا لە كوردستان لە ئاستی پێشكەوتنەكانی تەكنەلۆژیا و زانست نییە، یان هۆكاری دیكەی هەیە؟
- گرفت و كێشەكان زۆرن، كە بوونەتە هۆی دروستبوونی ئەم ژینگە نەخوازراوە. هەرچەندە ئەم گرفتەی دامەزراندن تەنیا لە كوردستان نییە، بەڵكو لە جیهانی ئەوروپی و ئەمریكی و تەنانەت لە وڵاتانی ناوچەكەش زۆر بە بەرچاوی بەدیدەكرێت، بەڵام لە كوردستاندا هەندێك لەم گرفتانە وابەستەی چەندین رێكاری بابەتییانەی خوێندن و سیستەمی چاكسازیی پەروەردەیین. بۆیە لە سیستەمی پەروردە و خوێندنی باڵادا پێویستیمان بە ریفۆرمێكی سەرتاسەری هەیە، بۆ ئەوەی سیستەمی خوێندن و بابەت و پڕۆگرامەكانی خوێندن بە دنیای تەكنەلۆجییا و بازاڕ و پرسەكانی كۆمەڵگە و دنیای مۆدێڕنی زانستییەوە ببەستینەوە. لە دنیای ئەمڕۆماندا، پێویستە خوێندی باڵا و سیستەمی پەروەردە، بەردەوام لە گۆڕانكاریدا بن، بۆ ئەوەی بتوانین لەگەڵ پێشكەوتنەكانی تەكنەلۆجیا و پرسە رامیاری و كۆمەڵایەتی و زانستی و ئابوورییەكاندا، خۆمان بگونجێنین. بە بڕوای ئێمە، بەبێ رەچاوكردنی ئەو گۆڕانكارییانەی لە ژیاری مرۆڤ و مرۆڤایەتی روودەدەن و بە بێ گونجاندنی سیستەمی خوێندن و پەروەردە لەگەڵ گۆڕانكارییەكان، خوێندن و قوتابخانە و زانكۆ و ناوەندە زانستییەكان هیچ مانایەكیان نامێنێت. پێویستە لەسەر چەندین بنەمای زانستی و بە سەرنجدان لە زۆر گۆڕانكاریی جیهانی و ناوچەیی پەیوەندیدار بە هەلومەرجی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی خۆمان، سیستەمی خوێندن رێكبخەینەوە.
* وەزارەتی خوێندنی باڵای هەرێم وەك وەزارەتێكی چالاك لە كابینە یەك لە دوا یەكەكانی حكومەت دەرناكەوێت، راستە ژمارەی زانكۆكان بە حكوومی و ئەهلییەوە زۆر زیاد بوون، بەڵام ئەم زیادبوونە نەبۆتە هۆكاری ئاستی بەرزی زانست و داهێنان لە كوردستاندا، ئایا بۆچی ناتوانرێت ئەم وەزارەتە چالاك بكرێت، ئایا ئاستەنگەكانی چین؟
- ئەگەرچی بەشێوەیەكی گشتی ئاستی پێشكەوتنی خوێندنی ئەكادیمی دامەزراوە ئەكادیمییەكانی كوردستان، كە هەموویان لە چوارچێوەی وەزارەتی خوێندنی باڵادا خۆیان دەنوێنن، لە ئاستی چاوەڕوانی و جۆری تێڕوانین و دنیابینیی ئێمە بۆ گەشەی زانستی و ئەكادیمی نییە و ئەمەش تا رادەیەك رەنگە بواری بۆ هێنانەكایەی ئەو پرسیارەی جەنابت هێناوەتە گۆڕێ، بەڵام لە ماوەی رابردوودا كۆمەڵێك كاری باش كراون، كە جێگای دەستخۆشین، بۆ نموونە دامەزراندنی ئەنجومەنی توێژینەوەی زانستی و زیادبوونی ئاستی كۆكردنەوەی فاكتەری كاریگەریی توێژینەوەی زانستی بۆ ئاستی پێنج تا حەفت هێندە، هەروەها بەرزبوونەوەی ئاستی ریزبەندیی زانكۆكانی كوردستان بە گوێرەی رانكینگە جیهانییەكان، نیشانی دەدەن كە گەشەو بەرەپێشچوونێك هەبووە، بەڵام وەك گوتمان لە ئاستی چاوەڕوانیدا نییە و پێمانوایە توانا و لێهاتووییەك كە هەیە، بە بەرنامەیەكی هەمەگیری زانستی، دەتوانرێ زۆر زیاتر بكرێ. دەبێت ئەوەشمان لە بیر نەچێت، كە خوێندنی باڵا، بەردەوام پێویستی بە ریفۆرم و گۆڕانكاریی هەیە، ئەم ریفۆرم و گۆڕانكارییانەش دەرفەت و كات و زەمەنی جیاوازیان دەوێت. كە بە داخەوە هەندێكجار هەلومەرجی ئەو كات و زەمەنانە لەبار نییە و ئەمەش وادەكات، جۆرێك لە وەستاویی دیار بێت. لە لایەكی تریشەوە نەبوونی روانگەیەكی روون و تێگەیشتنێكی بابەتییانە لەبارەی زانست و جەوهەری كاری زانست لەپانتایی خوێندنی ئەكادیمی لە كوردستان و هەروەها نەتوانینی خۆئەپدەیتكردنەوە لەسەر پێداویستییە هەنووكەییەكانی جیهانی زانست و تەكنەلۆجیا لە لایەن زۆرێك لە دامەزراوە زانستییەكانی كوردستان، وایان كردووە، كە بەوشێوەی پێویستە ئاستی گەشەی ئەكادیمی بەرچاو نەبێت. ئەمەش پێویستی بە كولتوورسازی هەیە، تا بتوانرێ زەروورەتی بەخۆداچوونەوە و خۆئەپدەیتكردنەوە، وەكو پێویستییەكی حاشاهەڵنەگر بهێنێتە بەرچاو. بۆیە پێویستە وەزارەت بە لێكۆڵینەوەیەكی وردی بابەتییانە سەرنجی بدات، تا بتوانێ نەخشەڕیگایەكی كاریگەر لە پێناوی بەدیهێنانی گەشەیەكی بەهێز و بەردەوام، بخوڵقێنێ. خاڵێكی زۆر ستراتیژی كە تا ئێستا نە لەسەر ئاستی وەزارەت و نە لەسەر ئاستی زانكۆ و ناوەندە زانستییەكان كاری لەسەر نەكراوە، دروستكردنی هاوسەنگییە لەنێوان زانست وەك حەز و خولیا و ئایدیا لە لایەك و، زانست وەكو ئامرازی گەشەی بازاڕی كار و پێداویستییە هەنووكەییەكانی ژیان لە لایەكی تر. ئەم بابەتە، تا ئاستێكی زۆر دەتوانێ رۆڵی هەبێ لە پەرەپێدانی كواڵێتیی ئەكادیمی و پەرەپێدانی هزری زانستی و دواجار بەهێزكردنی رەوڕەوەی بەرەوپێشچوونی زانست لە كوردستان.
* وەك دەزانن لە ئێستای جیهاندا، وەزارەتی خوێندی باڵا، وەزارتێكە بە سەرچاوە و سەرپەرشتی مەعریفە لە وڵاتدا دادەنرێت، دەبێت بەردەوام پلانەكانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و جیهانی بێت، بۆ ئەوەی ئاستی زانست لە كوردستان پاشەكشە نەكات و مەعریفە وەڵامدەرەوەی پێداویستییەكانی كۆمەڵگە بێت، بەڵام لەمبارەوە هەست ناكەین كە وەزارەتی خوێندنی باڵا پلانێكی ئەنتەرناشیوناڵی هەبێت كە هاوشانی پێشكەوتنەكانی زانست و تەكنەلوژیا بێت لە جیهاندا؟
- راستە وەزارەت دەبێ چاودێریی كۆی پڕۆسەی خوێندنی ئەكادیمی لە كوردستان بكات و لێی بپرسێتەوە، بەڵام بەشێكی هەرە سەرەكیی ئەم بابەتە پەیوەستە بە زانكۆكانەوە، بۆیە لە راستیدا دەبێت ئەو پرسیارە ئاراستەی زانكۆكان بكرێت، چونكە زۆربەی سەركردەی زانستی و ئەكادیمی لە زانكۆكاندان، نەك لە وەزارەت. هەر زانكۆیەك سەربەستە لە داڕشتی پلانی مەعریفی و زانستی خۆی. هەر زانكۆیەك ئازادە لەوەی چۆن ستراتیژی پەیوەندییە نێونەتەوەیی و جیهانییەكانی خۆی دادەڕێژێت. پێشموایە ئەگەر زانكۆكان ئەمە بكەن، وەزارەت و دامەزراوەكانی دیكەی حكومەت بێجگە لە پشتیوانی ناتوانن هیچی تر بكەن. ئێمە بۆ خۆمان وەكو زانكۆی سۆران، بەم روانگەیەوە كارمان كردووە و ئاستی پێوەندیی ئەكادیمی خۆمان لەگەڵ دنیای دەرەوە بنیاد ناوەو بە خۆشییەوە، وەكو پیشتریش ئاماژەم پێدا، بە باشترین شێوە توانیومانە سوود لەو هەلانە وەربگرین، كە ئەم تێڕوانینە بۆی خولقاندووین. ئێستا ئەو شتانەی كە جەنابت باست كردوون وەك بەشێكن لە پێوانەكانی ریزبەندی نیشتمانی، بۆیە هەر زانكۆیەك سەرنجیان بداتێ، نەك نابێ رێگری لێ بكرێ، بەڵكو دەبێ دەستیشی بگیرێ و یارمەتی بكرێ، بۆیە ئەوە تا رادەیەك دەكەوێتە سەر شانی زانكۆكان. لە پێوەندی لەگەڵ ئەوەش كە زانكۆكان دەبێ بەرهەمهێنەری مەعریفە بن و نزیكی كۆمەڵگە بن، بە تەواوی باوەڕمان وایە و لە راستیدا بەشێك لە جەوهەری زانست ئەوەیە كە چۆن دەتوانرێ خزمەتی مرۆڤایەتی پێ بكرێ. ئێمە ئەو روانگەیەمان بەوپەڕی تواناوە جێبەجێ كردووە. هەموو سەنتەرەكانی زانكۆی سۆران لە سەر بنەمای گەشەپێدانی مرۆیی و لێكۆڵینەوە لە رەهەندە جیاوازەكانی كۆمەڵگەی كوردستان كراونەتەوە و كاردەكەن. هەر لە سرووشتییەوە بگرە تا مرۆیی و باسەكانی پەیوەست بە زمان و كولتووری كوردستان. لەمبارەوە وەزارەت زانكۆكانی سەرپشك كردووە لە دانانی پلان و كاری زانستیی خۆیان، بەڵام ئەوە زانكۆكانن كە دەتوانن بە دروستكردنی هەلومەرجێكی گونجاو و بەدیهێنانی رۆحی تیمی و ماندوونەناسی و ڤیژنێكی روون، ئەو بابەتانە بكەنە راستی و ئەزمونی جیاواز بخوڵقێنین. ئەوەی پەیوەست بێ بە زانكۆی سۆرانەوە، ئێمە زۆر بە باشی لەم بوارەدا كارمان كردووە و تەنانەت وەكو پێشتریش باسمان كرد، توانیومانە سەرنجی دەیان كەسایەتی و ناوەندی زانستی و باوەڕپێكراوی دنیا بەرەو لای خۆمان رابكیشین و سوود لە وزەو تواناكانیان وەرگرین بۆ پەرەپێدانی توانای تاكەكانمان.
* ئێستا زانست بۆتە سەرمایەیەكی گەورە لە جیهاندا و لە بازاڕەكانی جیهاندا بە زانست وەبەرهێنان دەكرێت، تەنانەت ئێستا باس لەوە دەكەن شوێنیكی وەك سلیكون ڤالی لە ئەمریكا تەحەكوم بە هەموو جیهانەوە دەكات و كاریگەری لەسەر هەموو مرۆڤایەتی هەیە، بەڵام لە كوردستان هەتا ئێستاش وەزارەتی خوێندنی باڵا و زانكۆكانی كوردستان نەیانتوانیوە پەیوەندیی خۆیان لەگەڵ بازاڕی كوردستان رێكبخەن، ئەمەش بەو مانایەی كە بەرهەمەكانی خۆیان (مەبەستم قوتابیانی دەرچووی زانكۆیە) لە بازاڕەكاندا ساخ بكەنەوە، ئایا هەنگاوی لەمجۆرە هەڵگیراوە، یان فەراهەمكراوە؟
- ئەم گرفتە هەر لەسەر ئاستی وەزارەتی خوێندی باڵا و توێژینەوەی زانستی نەماوەتەوە، بەڵكو لە بەشێكی زۆری دامەزراوەكانماندا هەستی پێدەكرێت. چارەسەر بۆ ئەم پرسە ریفۆرم لە جیهانبینی و تێڕوانینمانە بۆ پێگەی كوردستان لە داهاتوودا. دەبێت بڕیار بدەین كە ئایا دەمانەوێت لە كوێی گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە و جیهان بین و وڵاتەكەمان بەرەو چ ئاراستەك ببەین. پێویستە سەركردە ئەكادیمییەكان نەخشەڕێگای داهاتووی زانستی لە كوردستان دابڕێژن و بە سیستەماتیك هەنگاو بەرەو ئەو داهاتووە بهاوێژن. خاڵێكی دیكە كە زۆر گرنگە ئەوەیە، پێویستە هەماهەنگییەكی تەواو لە نێوان حكومەت و دامەزراوە ئەكادیمییەكان و كەرتی تایبەتدا هەبێ، تا بتوانرێ كریدیت و ئیعتبار بە دامەزراوە ئەكادیمییەكان بدرێت.
* ساڵانی رابردوو كۆمەڵێك قوتابیی كوردستان بۆ تواناسازی رەوانەی دەرەوە كران و پارەیەكی زۆریان بۆ خەرج كرا، ئایا زانكۆكانی كوردستان لەو ئاستەدا نین كە بەردەوام پەرە بە تواناسازیی قوتابیان بدرێت؟ ئەگەر ئەم توانایە هەیە، بۆ ئەو قوتابیانە رەوانەی دەرەوە دەكرێن؟
- لە هەموو جیهاندا سیستەمێك هەیە بۆ ئاڵوگۆڕی قوتابی، جا ئەم سیستەمە بە سكۆڵەرشیپ بێ، یان سیستەمی هاوشێوەی تواناسازی، یان بە چەند رێگایەكی دیكە پەیڕەودەكرێن و ئەنجام دەدرێن. گرفتمان ئەوە نییە كە ئایا زانكۆكانمان لەو ئاستەدان پەرە بە توانای قوتابییان بدەن، یان نا، بەڵكو گرفتەكە لەسەر چۆنیەتی رێكخستن و جێبەجێكردنی ئەو پڕۆگرامانەیە بۆ راهێنان و پەرەپێدانی توانای قوتابییانمان. راستە لەم پڕۆسەیەدا شتێك دەدرێ، بەڵام زۆر شتیش وەردەگیرێن، لەوانە زمان، كولتوور، نوێترین رێگا و مێتۆدە زانستییەكان و...هتد، ئەمەش لە خودی خۆیدا پێویستییە بۆ گەشەی بواری ئەكادیمی. دەكرێ بە رێكخستنێكی نوێ و كاریگەر، ئاستی كاریگەرییەكانی ئەم پڕۆسەیە زۆر زیاتر بكرێ. پێویستە ئەم پرۆسەیە وەكو سەرەتایەكی كەمئەزموون سەیر بكرێت و لە داهاتوودا لەسەر نەخشەیەكی دیكەی ئەكادیمی دابڕێژدرێتەوە.