عمران ئەل بەداوی پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی هیوستن، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك وزەو كۆمەڵگە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەروەها دامەزرێنەری پڕۆگرامی دیراساتی عەرەبییە لە هەمان زانكۆ. بۆ تاوتوێكردن و شرۆڤەكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ و پرسی بەكارهێنانی فشار و سزا ئابوورییەكان وەك یەكێك لە ئامرازەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەم ئیدارەیە و بۆ لێكدانەوەی ئەو دۆخە پڕ لە بشێوی و پاشاگەردانییەی كە باڵی كێشاوە بەسەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا.

* سەرەتا دەمانەوێت بزانین هەڵسەنگاندنی ئێوە چییە بۆ بەكارهێنانی فشار و ناچاركردنی ئابووری لە بواری سیاسەتی دەرەوەدا، بەتایبەتی كە ئێستا باس لە شەڕی بازرگانی و گرتنەبەری رێكاری ئابووری دەكرێت وەك ئامرازێك بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكا؟
- من لە مانگی رابردوودا ئامادەی چەند كۆنفرانسێك بووم لێرە (ناوچەی «هیوستن - ولایەتی تێكساس»)، كە بە پایتەختی پیشەسازیی وزەی جیهان دادەنرێت (لە رووی نەوت و غازەوە)، ئێمە لەو كۆنفرانسانەدا بە وردی باسی ئایندەی بازاڕی جیهانیی وزەمان كرد و بەشێكی گفتوگۆكانی ئێمە پەیوەست بوون بەوەی ئێوە بە ناچاركردنی ئابووری وەسفی دەكەن، یان ئەوەی لە بنەڕەتدا پێی دەوترێت سزای ئابووری. لەم روانگەیەوە من دەڵێم پەرەسەندنێكی زۆر مەترسیدارە كە ئیدارەی ترەمپ پاشەكشە بە دەستپێشخەرییە دیپلۆماتییەكانی سەروەختی ئیدارەی ئۆباما دەكات، ئەمە پەرەسەندنێكی مەترسیدار و مایەی نیگەرانییە و بێ پێشینەیە كە سەرۆك، یان ئیدارەی ئەمریكا رێككەوتنێكی نێودەوڵەتی پێشێل بكات، وەك رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا، كە ئەم رێككەوتنەش لایەنەكانی پڕۆگرامی ئەتۆمیی ئێرانی رێكخستبوو كە دەرفەتی هێنانەئارای ئاشتییەكی باشتری لە جیهاندا دەستەبەر دەكرد. كەواتە ناچاركردنی ئابووری بەشێكە لە ئامرازەكانی بەردەستی سەرۆك ترەمپ، یەكێكیان بریتییە لە سەپاندنەوەی سزاكان بەسەر ئێراندا، هەروەها سەپاندنی رسومات بەسەر كاڵا چینییەكانیشدا لەخۆ دەگرێت، هەروەها چەندین رێكاری دیكە كە نەك دەبنە هۆی زیانگەیاندن بە بەرژەوەندیی دوژمنەكانی ئەمریكا، بەڵكو بە بەرژەوەندیی دۆستەكانیشی، لە نێویاندا كەنەدا و ئەوروپا. ئێمە لە ئەمریكا زیاتر باسی شەڕی بازرگانی دەكەین، واتە ئایا ئەمریكا لە شەڕی بازرگانیدایە لەگەڵ چین و تا راددەیەكیش لەگەڵ ئەوروپا. دواتر پرسیاری ئەوە دەكرێت، ئایا ئامانجەكانی ئەمریكا لە گرتنەبەری ئەم رێكارانە چین؟ هەندێك كەس پێیانوایە ئامانجەكانی ئەمریكا روون نین، بەڵام لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بە چەند خاڵێك بكەم، من پێموایە هەندێ لەو كارانەی ئەمریكا دەیكات لەبەرامبەر كەنەدا و مەكسیك و رێككەوتنی نافتا، كارێكی باشن، رەنگە ئەمەی دەیڵێم مایەی سەرسوڕمان بێت، بەڵام هەر ئەو-ترەمپ- بە تەنیا دركی بەوە نەكردووە كە بوونی بازرگانیی ئازاد لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا هاوشان بووە بە كێشەی گەورە- یەكێك لەوانە رێككەوتنی نافتا-، بۆ نموونە بوونەتە هۆی هەژاركردنی كرێكارانی ناوخۆیی لە ئەمریكا و بوونەتە هۆی بەهێزكردنی كۆمپانیا زەبەلاحە فرەڕەگەزەكان و ئەمەش ئاماژەیە بەوەی بە جیهانیبوون سنوورێكی دووری بڕیوە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە ناوەندەكانی پشتیوانكار لە ترەمپ و ناوچەكانی دیكە كاردانەوەیان هەبێت لە بەرامبەر بەجیهانیبووندا. لەبەر ئەوەی ئەم رێككەوتنانە، وەك نافتا، لە بەرژەوەندی بزنسە گەورەكان و رەنگە هەندێ لە حكومەتەكاندا بن، بەڵام كاریگەریی خراپیان دەبێت لەسەر كرێكاران و كۆمەڵگە مەحەلییەكە. بەڵام هێشتا روون نییە ئایا دەرئەنجامی دووبارە گفتوگۆكردن لەبارەی رێككەوتنەكانی وەك نافتاوە چی دەبن، بەڵام من ئومێدێكی كەمم هەیە بەوەی كە دەرئەنجامێكی باشیان لێ بكەوێتەوە. لەبەر ئەوەی گوتاری ترەمپ، گوتارێكی رووخێنەرە و مایەی نیگەرانییە.
* ئاماژەتان بە ئێران كرد، ئایا ئەمریكا دەتوانێت بەهۆی سەپاندنی سزاكان بەسەر ئێراندا ئامانجەكانی خۆی بەدی بێنێت؟
- لە راستیدا من پێموانییە ئەمریكا هیچی لێ بچنێتەوە، هەروەها بە بۆچوونی من ئەمریكا لە هەوڵی هەڵگیرساندنی شەڕدایە لە نێوان ئێران و ئیسرائیل. كەواتە من باوەڕم وانییە ئەم سزایانە هیچیان لێ بەدیبێت، ئەوەتا نرخی نەوت لە هەڵكشان و داكشاندایە و بووەتە هۆی ناسەقامگیریی زیاتر لە بازاڕی وزە و تەنانەت ناسەقامگیریی سیاسیشی دروست كردووە و تەنیا كەسانی نزیك لە ترەمپ و كەسانی نێو گرووپی لۆبیی جوولەكە سوودمەند دەبن. كەواتە بە شێوەیەكی گشتی سزا ئابوورییەكانی یەك دەرئەنجامیان لێ ناكەوێتەوە، هەندێ جاری كاریگەریی ئەرێنییان بەدوا دێت و هەندێ جاریش دەرهاویشتەی سلبی دروست دەكەن، كە ئەمە حاڵەتەكەیە لە پەیوەندی بە ئێران و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە.
* بەڵام ترەمپ وا خۆی وەسف دەكات كە بە رۆحیەتی بزنس سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی هەڵدەسووڕێنێت، پێیوایە لە رێی فشاركردنەوە دەتوانێت سازش بە نەیارەكانی بكات و ناچاریان بكات رێككەوتنی باشتری لەگەڵدا بكەن، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- ئەوە راستە كە باس لەوە دەكرێت دۆناڵد ترەمپ خۆی بەو شێوەیە دەخاتەڕوو كە هەڕەشە دەكات و رێكاری توند دەگرێتەبەر و ئاماژە بە هەڵگیرساندنی شەڕ دەكات و ئەمەش دەكاتە ئامرازێك بۆ ناچاركردنی نەیارەكانی بۆ ئەوەی بێنەسەر مێزی گفتوگۆ و نموونەی زەقیش لەم بارەیەوە كۆریای باكوورە. بەڵام كێشەكە ئەوەیە تاوەكو ئێستا بەڵگەی ئەوە لە ئارادا نییە كە كۆریای باكوور دەستی كردبێت بە هەڵوەشاندنەوەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی، یان ئەوەی جیهان سەلامەتترە. كەواتە هێشتا لەم بارەیەوە نیشانەی گەورەی پرسیاركردن هەیە. كەواتە دەتوانین بڵێین بەڵگەی ئەوە لە ئارادایە كە سیاسەتی قۆڵبادان كە ترەمپ پیادەی دەكات سەركەوتوو بووبێت. بەڵام ئایا ئەمە لە بەرامبەر ئێراندا سەركەوتوو دەبێت، من نازانم، چونكە كەیسی ئێران كەیسێكی توندترە، چونكە باوەڕم وایە كەسانێك هەن لە نزیك ترەمپ كە خوازیاری ئەوەن شەڕ هەڵبگیرسێت و تەنانەت بۆ ماوەیەكی دوورو درێژ خوازیاری بەرپاكردنی شەڕ بوون. كەواتە كەیسی ئێران حاڵەتێكی جیاوازە. دواتر ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین ئەمریكا پاساوی ئەوەی هەیە هەڵسوكەوتی توند لەگەڵ ئێران و كۆریای باكووردا بكات- كە ئاشكرایە ئەم وڵاتانە هاوپەیمانی ئەمریكا نین- ئایا پاساوی ئەم كردارانە چین لە ئاست یەكێتیی ئەوروپا و كەنەدا و مەكسیك؟ كەواتە بە تێڕوانینی من ئەوەی ترەمپ پیادەی دەكات، رێچكەیەكی هەڵەشە و رووخێنەرە، چونكە وەك یەك مامەڵە لەگەڵ دۆست و دوژمندا دەكات. كە بریتییە لە رێچكەی هەڕەشەكردن و پێشێلكردنی رێككەوتنەكان و ناچاركردنی وڵاتانی دیكە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە سەر مێزی گفتوگۆ. كە تا ئێستاش بەڵگەی ئەوە لە ئارادا نییە كە ئەمە سەركەوتوو بووە، خۆ ئەگەر كاریگەریشی هەبووبێت، ئەوا كاریگەرییەكەی لەسەر دۆست و دوژمن هەبووە. كەواتە بە شێوەیەكی گشتی نادڵنیایی باڵی بەسەر دۆخەكەدا كێشاوە.
* باشە ئەگەر ئەم رێچكەیەی سەرۆك ترەمپ لەسەر بنەمای تێگەیشتنێكی نادروست لە پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكان بنیادنرابێت، ئایا پێتوایە بە شێوەیەكی حەتمی دەبێتە هۆی لاوازكردنی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان و بنكۆڵكردنی هاوپەیمانێتییەكانی ئەمریكا لە جیهاندا؟
- لە راستیدا حاڵی حازر ئەمە روودەدات، واتە لە سەروەختی ئیدارەی ترەمپدا پەیوەندییەكانی ئەمریكا لەگەڵ یەكێتیی ئەوروپا و هاوپەیمانەكانی لاواز بووە، ئەگەرچی پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا، وەك یابان، زۆر خراپ نییە. بەڵام ئەوەی بەدی دەكەین، ئەوەیە سەرۆكی ئەمریكا هاوپەیمانێتییەكان لاواز دەكات، هەندێ لە هۆكارەكەش بۆ پەرەسەندنە مێژووییەكان دەگەڕێتەوە، بۆ نموونە ئەمریكا بە چەشنی رابردوو دەستڕۆیشتوو نییە، راستە ئەمریكا سوپایەكی بەهێزی هەیە، بەڵام ئەمە مەسەلەیەكی جیاوازە، چونكە هەمان میسداقیەت و دەستڕۆیشتوویی رابردووی نییە. ئەمە لە سەردەمی ئۆبامادا دەستی پێكرد و لە سەروەختی ئیدارەی ترەمپیشدا بەردەوام بوو، بەڵام ترەمپ چالاكانە هاوپەیمانێتییەكان لاواز دەكات.
* ئەم سیاسەتە تاكلایەنەی ئەمریكا تا چ راددەیەك كاردانەوەی هاوپەیمان و نەیارەكانی ئەمریكای لێدەكەوێتەوە؟
- بەداخەوە ئێستا ئێمە لە رۆژگارێكداین كە بەردەوام بەرەو راستڕەوی و پۆپۆلیزم و ناسیۆنالیزم دەڕوات، هەموو ئەو خەسڵەتە سیاسی و كۆمەڵایەتییانە دەبنەهۆی بەهێزبوونی تاكلایەنی، كە ئێستا دەبینین لە هەڵسوكەوت و سیاسەتەكانی ترەمپ لە جیهاندا رەنگ دەدەنەوە. بەڵام لە هەندێ شوێندا، وەك یەكێتیی ئەوروپا، كاردانەوەی لێكەوتووەتەوە، كاردانەوەكەش ئەوەیە كە دەیانەوێت یەكێتییەكەیان بەهێزبكەن لە رووی ئابووری و سیاسییەوە، نەك ئەوەی هەنگاوی تاكلایەنانە بگرنەبەر.
* ئەگەر باس لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، ئایا پێتوایە پێویستە لە ئێستادا ئەولەوییەتی سەرەكی و بەپەلە بۆچی بێت؟
- بە رای من دەبێت ئەولەوییەتی سەرەكی بۆ ئەو شەڕانە بێت كە لە ئێستادا لە ئارادان و ئەو شەڕانەی ئەگەری ئەوە هەیە لە ئایندەدا رووبدەن. شەڕەكانی ئێستاش، وەك شەڕی یەمەن، كە ئێستا ئەمە بۆتە خراپترین كارەساتی مرۆیی لە جیهاندا، ئەویش كاتێك باس لە ملیۆنێك كەس دەكەین كە مەترسیی ئەوەیان لەسەرە لە برسان بمرن. شەڕەكانی ئایندەش رەنگە شەڕی ئێران و ئیسرائیل بێت، كە پێویستە بە هەر نرخێك بێت رێگە نەدەین ئەمە رووبدات. كە لێرەدا من دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە ناچاركردنی ئابووری- هەروەك ئەوەی ئێوە ورووژاندتان- پەیوەندیدارە بەم شەڕانەی ئێستا و بەو شەڕانەی ئەگەری ئەوە هەیە رووبدەن. ئەوەتا ئەمریكا بە سەدان ملیۆن دۆلار قازانج دەكات لە مامەڵە ئابوورییەكانی لەگەڵ سعودیەدا، كە ئەمەش پەیوەندیدارە بە شەڕەكەی یەمەن و بەردوامبوونی ئەو شەڕەوە و ئێمەش دەزانین شەڕ لە بەرژەوەندیی كارگەكانی چەك و سیاسەتدارێژەراندایە، لایەنێكی دیكەی ئەوەیە كە ئەمریكا دەیەوێت لە رووی ئابوورییەوە ئێران بخنكێنێت لە رێی سەپاندنی سزا بەسەر نەوتی ئەو وڵاتەدا.
* ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچەیەكی شكستخواردوو دادەنرێت، هۆكاری بنەڕەتیی ئەم شكستخواردووییە چییە؟
لە راستیدا پرسیارە بنەڕەتییەكە ئەوەیە ئایا هۆكارەكە نەبوونی سەركردایەتی و حوكمڕانییە لەسەر ئاستی ناوخۆیی، یان دەرئەنجامی دەستێوەردانی دەرەكییە. بەڵام لە ئێستادا ئێمە گەیشتووینەتە دۆخێك كە پێموانیە دوو كێشە هەبێت، بەڵكو تەنیا یەك كێشە هەیە، چونكە ئەگەر تۆ لە حكومەتی سعودیە بڕوانیت، ئەوا وابەستەیە بە ئیدارەی ترەمپەوە، خۆ ئەگەر لە وڵاتانی عێراق و سووریا بڕوانیت، ئەوا وابەستەن بە ئێران و بە راددەیەكیش بە رووسیا و چینەوە. واتە لە ئێستادا جیاوازییەكی ئەوتۆ نەماوە لە نێوان رەهەندی ناوخۆیی و رەهەندی دەرەكیدا. هەرچەندە ئەگەر لە هەندێ دەوڵەتی دیكە بڕوانیت، وەك میسر و تونس، ئەوا مەسەلەكە بەندە بە سەركردایەتیی سیاسییەوە. كەواتە بە شێوەیەكی گشتی خاڵێكی هاوبەش، یان هۆكاری هاوبەشی ئەدای خراپی زۆرێك لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی سەركردایەتییەكی خراپە. لەم روانگەیەوە دەتوانم بڵێم هیچ وڵاتێكی ناوچەكە ناتوانێت بەسەر دەستێوەردانی دەرەكی و بەسەر نایەكسانی و نادادپەروەریی ناوخۆیی و بەسەر كێشە ئابوورییە گەورەكاندا زاڵ بێت، بە بێ بوونی سەركردایەتیی سیاسیی باش و دروستبوونی سەركردایەتیی سیاسیی باشیش كاتێكی زۆری دەوێت.