خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان، خولێكی پڕ لە هەوراز و نشێو و كێشە و قەیرانی جۆراوجۆر بوو، سەرەڕای ئەوەش جێپەنجەی هەوڵەكانیان لەو خولەدا دیارە و مێژووییترین بڕیاریان، بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم بوو، زیاتر لە (30) یاساشیان دەرچوواندووە. لەئێستادا كە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەستی بە كارەكانی كردووە، كۆمەڵێك كاری ناتەواو و پڕۆژە یاسای گرینگ بۆ هەمواركردن و پەسەندكردن ماونەتەوەو پەرلەمانتارانیش هەركام بە كۆڵێك بەڵێنەوە گەیشتوونەتە نێو هۆڵی ناوەندێكەوە كە كاری یاسادانان و چاودێریكردنی حكومەتە و هەر كامیشیان پڕۆژە و پێشنیار و بەرنامەی كاری خۆیان هەیە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا لەگەڵ جەعفەر ئیمنكی جێگری سەرۆكی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان، كارنامەی خولی چوارەم و چۆنیەتی كاراتركردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان و دۆخی دادێی ئابووری و سیاسیی هەرێمی كوردستانی تاوتوێ كردووە، لێرەدا دەقی دیمانەكە بڵاو دەكەینەوە.

دەبێت ئەو چەكوشەی بڕیاری ریفراندۆمی لە پەرلەمانی كوردستان پێ لێ درا، وەك شتێكی پیرۆز بپارێزدرێت




* دوای تێپەربوونی نزیكەی پێنج ساڵی سەخت و پڕ لە قەیرانی سیاسی و ئابووری، خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی بە كارەكانی هێناو خولی پێنجەم دەستی بەكارەكانی كرد، ئایا وەك جێگری سەرۆكی پەرلەمان لە خولی چوارەمدا، هەڵسەنگاندتان بۆ كارەكانی خولی چوارەم چۆن دەبێت؟
- خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە قۆناخێكی سەخت و دژواری قەیرانی شەڕێكی گەورە و قەیرانی ئابووری و سیاسی كارەكانی بەڕێوەچوو، هەر لەدەسپێكی خولی چوارەمدا، حكومەتی بەغدا ئابڵوقەیەكی زۆر توندی خستە سەر هەرێمی كوردستان و بودجە و مووچەی بڕی و، هەوڵیدا بە هۆكاری سیاسی قەیران لە كوردستان دروست بكات، بۆ ئەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان بچووك بكاتەوە، چەند مانگێكی پێ نەچوو، رێكخراوی تیرۆریستیی داعش دوای ئەوەی مووسڵی داگیركرد و خەلافەتی راگەیاند، پەلاماری كوردستانی دا، هەموو كەسێكیش زۆر باش دەزانێت كە ئیمكانیەتی دەوڵەتەكەی داعش لە ئیمكانیەتی زۆر دەوڵەت زیاتر بوو، دەرهاویشتەی ئەم بارودۆخە سەختە چەندین قەیرانی دیكەی بەدوای خۆیدا هێنا:
1- پێش پەلاماری داعش بۆ كوردستان، زیاتر لە 300- 400 هەزار ئاوارەی رۆژئاوای كوردستان پەنایان بۆ هەرێمی كوردستان هێنابوو، بەڵام هەرێم توانیبووی ئەو ژمارەیە لەخۆی بگرێت و پێوەشی دیار نەبوو، بەڵام دوای پەلاماری داعش، نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارە و پەنابەر روویان لە هەرێمی كوردستان كرد، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی بارقورسییەكی گەورە بخاتە سەر هەرێم و قەیرانێكی سەختتر بۆ ئابووریی هەرێم دروست بكات.
2- حكومەتی بەغدا لەبری ئەوەی هاوكاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بكات بۆ بەرێوەبردنی كاری رۆژانەی ئەو ئاوارانە و دابینكردنی شوێنی حەوانە و خزمەتگوزاری بۆیان، كەچی بە هەمان بیركردنەوەی پێشوویان زیاتر بە بوغز و كینەوە سەیری كوردستانیان دەكرد و مامەڵەی لەگەڵ دەكردین.
3- لەم بارودۆخە سەختە دەبوو بە شێوەیەكی زۆر زیرەكانە ئیدارەی بارودۆخی كارگێڕیی ناوخۆش بكەین، بەڵام لەناو كارگێڕیی ناو خۆییشدا كەلێنی زۆر گەورە هەبوو.
لە بارودۆخێكی لەم جۆرە سەخت و پڕ قەیرانەدا، ئەركی پەرلەمان دەبوو ئەوە بێت كە پشتگیری حكومەت بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت چارەسەرێكی ناچاریی بۆ كێشەكان بدۆزێتەوە، بەڵام لەناو پەرلەماندا تەنیا دەستەبژێرێك هەبوون كە بە شێوەیەكی لۆژیكانە هاوكاری و پشتگیریی حكومەتیان دەكرد، بەشێك لە پەرلەمانتارانە كە لە ئاكامی لیستی كراوە و سیاسەتی بەربڵاوی پۆپۆلیستی لە هەرێمدا بە رێككەوت ببووبنە ئەندام پەرلەمان، كە ئەوانە شایەنی ئەندام پەرلەمانی نەبوون، زۆر خراپ هەوڵیاندەدا كە هانی خەڵكی كوردستان لە دژی حكومەتی خۆیان بدەن، لە خولی چوارەمدا ئەندام پەرلەمانتاری وا هەبووە، گومانی دەخستە سەر كارەكانی حكومەت و بە ئاشكرا لە دەزگاكانی میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی رایدەگەیاند حكومەت پارەی هەیە و بە ئەنقەست مووچەی هاووڵاتیان نادات، بۆیە دەكرێت بڵێین بارودۆخی كاركردنی خولی چوارەمی پەرلەمان نەك هەر ئاسایی نەبوو، بەڵكو بارودۆخێكی پڕ لە قەیرانی ئابووری و شەڕ و ململانێی سیاسی و ناوخۆیی بوو.
* هەر لە خولی چوارەمدا پەرلەمان بۆ ماوەی نزیكەی دوو ساڵ نەیتوانی كۆبوونەوەی ئاسایی خۆی ئەنجام بدات، ئایا ئەمە مانای ئەوە نییە لەو دوو ساڵەدا پەرلەمان پەكی كەوتبوو؟
- ماوەی ئەو دووساڵە كە پەرلەمان نەیتوانی كۆبوونەوەی ئاسایی خۆی بكات و یاسا دەربكات، هۆكارەكەی سیاسی بوو، بە راستی ناكرێت لایەنێكی سیاسی هەوڵبدات پەرلەمان بەرەو ئاراستەیەكی سیاسی بەرێت، ئەم حاڵەتە گومانی ئەوە هەڵدەگرێت كە ئەو لایەنە سیاسییە مەبەستی بووبێت بە تەواوەتی پەرلەمان پەكبخات، بەڵام پەرلەمان لە ماوەی ئەو دوو ساڵەدا پەكی نەكەوت و هەر 22 لیژنەكەی پەرلەمان دەوامی ئاسایی خۆیان دەكرد و كارەكانی خۆشیان ئەنجام دەدا، بەڵام لەبەر ئەوەی كۆبوونەوەی ئاسایی گرێ نەدەدرا، داڕشتنی یاسا نەبوو.
* ئاماژەت بەوە كرد كە هۆكاری سیاسی لە پشتەوە بوو بۆ ئەوەی پەرلەمان لەكاربخرێت، ئایا ئەو هۆكارە سیاسییە چی بوو كە پەنایان بۆ برد؟
- هەوڵدانی پەرلەمان بۆ هەمواركردنی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، هۆكاری سیاسی لە پشتەوە بوو، با بڵێن ئەو یاسایە پێویستی بە هەمواركردن هەیە، بۆ ئەوەش پێویستە پەرلەمان لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدار و شارەزایانی بواری یاسا و خەڵكی پسپۆڕی وڵاتەكە ئەو پرسە تاوتوێ بكات، بەڵام خولی چوارەمی پەرلەمان بە پێچەوانەی ئەم ئاراستەیە رەفتاری كرد و، بە رێگەی سەرۆك فراكسیۆنەكانی چەند لایەنێكی سیاسی لەناو پەرلەماندا لێدوانی سیاسییان دەدا، ئەمە لەكاتێكدا پرسەكە خۆی لە گەوهەردا پرسێكی یاساییە، بۆیە ئامانجی ئەوان ئەوە بوو رای گشتی بە ئاراستەیەكی خراپ دژی پارتی دیموكراتی كوردستان بشێوێنن و بانگەشە بۆ ئەوە بكەن كە پارتی هەموو دەسەڵاتەكانی هەرێمی قۆرخ كردووە، ئەمە هەر وەك چۆن لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەی كوردستانیشدا هەندێك لە كاندیدی لایەنەكان بە هەمان شێوە بانگەشەیان بۆ ئەوە دەكرد كە گوایە پارتی دەسەڵاتی قۆرخ كردووە، ئەمانە هیچ بنەمایەكی راستیان نییە، لەبەر ئەوەی هەتا ئێستا لە دیموكراتیەتی تەوافقی بەردەوامین.
* دیارە پێش ئەنجامدانی پرۆسەی ریفراندۆم هەوڵەكان بەو ئاراستەیە بوون كە جارێكی دیكە پەرلەمان دەست بكاتەوە بە كۆبوونەوە ئاساییەكانی خۆی، ئایا لە ماوەی نزیكەی ئەم دوو ساڵەدا چیتان كردووە؟
- وێڕای هەموو ئەو قەیران و بارودۆخە سەختانەی خولی چوارەمی پێدا تێپەڕی، بەڵام دیسان ئەم خولەش دەست و پەنجەی بە سەر كۆمەڵێك یاسای گرنگەوە دیارە، لەم خولەدا توانرا 33 یاسا دەربچووێنین، ئەم ژمارەیە كەم نییە، لەگەڵ ئەوەی دەمانتوانی یاسای زیاتر دەربكەین و هەندێك یاسای دیكە هەموار بكەینەوە و باشتری بكەین، بەڵام ئەوەی دەمەوێت ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە لە خولی چوارەمی پەرلەماندا توانیمان گرنگترین و مێژووییترین بڕیار دەربكەین، كە ئەویش بریاری ئەنجامدانی ریفراندۆم بوو لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە، هەر بەم بۆنەیەوە كە ئەمڕۆ خولی چوارەم كۆتایی دێت، بڕیارم داوە ئەو چەكوشەی بڕیاری ریفراندۆمی لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە پێ لێ درا، لەگەڵ خۆم بیبەم و چەكوشێكی تازەم بۆ سەرۆكی داهاتووی پەرلەمان هێناوە، ئەو چەكوشەی ئەو بڕیارەی پێ دراوە، دەبێت وەك شتێكی پیرۆز بپارێزدرێت.
* لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا پەرلەمان زۆر سەرقاڵی پڕۆژە یاسای چاكسازیی كارگێڕیی بنەڕەتی بوو، هەروەها سەرقاڵی چەندین یاسای دیكەش بوون، ئایا بۆچی نەتانتوانی یاسای چاكسازیی كارگێڕیی بنەڕەتی تێپەڕێنن؟
- بە راستی یەكێك لەو یاسانەی كە ئەگەر بمانتوانیایە تێیپەڕێنین، دەبووە سەروەرییەكی گەورە بۆ خولی چوارەم، ئەویش یاسای چاكسازیی كارگێڕیی بنەڕەتی بوو، كاتێك ئەم یاسایە تەواو بوو، من و بەڕێز بێگەرد تاڵەبانی چووین بۆ میدیا قسەمان كرد و رامانگەیاند یاساكە تەواو بووە، چاوەڕێی ئەوە بووین لە یەك دوو رۆژی داهاتوودا ئەو یاسایە دەربكەین، بەڵام هەر دوای ئەم راگەیاندنە هەڵمەتێكی زۆر ناڕەوا دژی پەرلەمان دەستی پێكرد، ئەوانەشی لە پشت ئەو هەڵمەتە ناڕەوایە بوون، ئەو خەڵكە دەستڕۆیشتووانە بوون كە لە یاسای چاكسازیی كارگێڕیی بنەڕەتی زەرەرمەند دەبوون، ئێمە هەر دوو لامان (پەرلەمان و حكومەت) لە هەوڵی ئەوەدا بووین هەر دوو لیژنەی پەرلەمان (یاسایی و دارایی) لەگەڵ لیژنەی حكومەت پەیوەست بەو پرسە زوو بێنەدەست، بۆ ئەوەی پڕۆژەكە بە زوویی بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان و یاساكە دەربچێت، بەڵام زۆر كەس ئەم پرسەیان كردە موزایەدەی سیاسی و بەرەو ئاراستەیەكی سیاسییان بردو هەوڵیاندا باری حكومەت زیاتر قورس بكەن، ئەمەش مانای ئەوە بوو هەندێك لە پەرلەمانتاران سەنگەری ئەوەیان لە حكومەت گرتبوو كە حكومەت جارێكی دی نەتوانێت پڕۆژە یاساكە بێنێتەوە ناو پەرلەمان.
* ئەی سەبارەت بە هەمواركردنەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، ئەویش كاری باشتان لەسەر كردبوو، ئایا ئەو هەمواركردنە گەیشتۆتە كوێ؟
- سەبارەت بەم هەمواركردنەوەیە دەمەوێت راشكاوانە بڵێم، راسپاردەی من بۆ ئەم خولە تازەیەی پەرلەمان ئەوەیە كە پەلە لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر بكەن، لەبەر ئەوەی ئەم یاسایە ئاستی هەرێم دەباتە سەر ئاستێكی نێودەوڵەتی، هەمواركردنەكەش بە هاوكاریی تیمەكانی یۆنامی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان كاری زۆر باشی تێدا كراوەو تەواو بووە، بەس هێندەی ماوە پەرلەمان هەمواركردنەكە پەسەند بكات، بۆ ئێستای بارودۆخی عێراق و كوردستان ئەم یاسایە زۆر زۆر گرنگە، لەبەر ئەوەی ئێستا نوێنەری ئەنجومەنی ئاسایش بۆ لێكۆڵینەوە لە تاوانەكانی داعش و لێكۆڵینەوە لە سەرانی داعش بۆ ماوەی دوو ساڵ بۆ ئەم كارە لە عێراقدا ماندێت كراوە، بۆیە ئەگەری ئەوە زۆرە دادگای دادگاییكردن و لێكۆڵینەوە لە تاوانەكانی داعش و سەرانی داعش بێتە هەولێر، ئەگەر ئەم دادگایە بێتە هەولێر دەبێتە رووداوێكی مێژوویی و بۆ هەرێمی كوردستان زۆر گرنگ دەبێت.
* ئەی سەبارەت بە پڕۆژە یاسای دیكە، ئایا هیچ پڕۆژە یاسایەكی دیكەتان ئامادە كردووە كە تەنیا پەسەندكردنی مابێت لەلایەن پەرلەمانەوە؟
- یەكێك لەو پڕۆژە یاسا گرنگانەی كە كارمان تێدا كردووەو تەواویش بووە، بەڵام لەبەر نەمانی كات نەمانتوانی پەسەندی بكەین، یاسای مافی نەخۆشە لە هەرێمی كوردستاندا، ئەم یاسایە زۆر گرنگە لەبەر ئەوەی لەسەر ئاستی كەرتی تەندروستی (تایبەت وگشتی)مافی نەخۆش دەخورێت، هەروەها كارمان لەسەر ئەنجومەنی تەندروستیش كردووە كە ئەویش ئەنجومەنێكی زۆر گرنگە.
* بەپێی ئەو ئەزموونەی لە خولی چوارەم پەیدات كردووە، ئایا چۆن ئایندەی خولی پێنجەمی پەرلەمان دەبینیت؟
- بێگومان ئەركی خولی پێنجەمی پەرلەمانیش قورس دەبێت، بەڵام من دڵنیام ئەو بارودۆخە سەخت و پڕ قەیرانەی خولی چوارەم پێیدا تێپەڕی، خولی پێنجەم پێیدا تێناپەڕێت، لە خولی چوارەم زۆر سەركەوتووتر دەبن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە:
1- قەیرانی دارایی بە رادەیەكی زۆر باش چارەسەر كراوە، بەڕێز نێچیرڤان بارزانی و ستافەكەی بە راستی هەموو هەوڵی خۆیان خستەگەڕ بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لە ماوەیەكی پێوانەیی لەو قەیرانە داراییە رزگار بكەن و من وای دەبینم لە ماوەی 5تا6 مانگی داهاتوودا قەیرانی دارایی بە تەواوەتی كۆتایی بێت و بارودۆخی دارایی كوردستان بگەرێتەوە پێش كاتی دروستبوونی قەیرانەكە.
2- پڕۆژەی چاكسازیی كارگێڕیی بنەڕەتی یەكێكە لە ئامانج و ئامرازە گرنگەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ حكومەتی داهاتوو، دڵنیام پەرلەمانی كوردستان لەم خولەدا وەك پرۆژەیەكی نیشتمانی مامەڵەی لەگەڵ دەكەن و بە راستیش پڕۆژەیەكی نیشتمانییە، ئەوەی لەم پڕۆژەیەدا هاتووە، كۆی چاكسازیی بنەڕەتی لە هەیكەلی ئیداریی حكومەت لەخۆی دەگرێت، چۆن وەزارەتەكان كەم دەكرێنەوە و تێكەڵی یەكتری دەكرێن، ئەمانە هەمووی پێویستیان بەوەیە یاسایان بۆ دەربكرێت و وای دەبینم كە خولی ئەمجارەی پەرلەمان پشتگیری لەم پڕۆژەیە دەكات و سەركەوتووانە پشتگیری هەوڵەكانی حكومەت دەكات.
* زۆر جەخت لەسەر پڕۆژەی چاكسازیی كارگێڕیی بنەرەتی دەكەیتەوە، ئایا ئەم پڕۆژەیە چۆن ئامادەكراوە و لەسەر چ بنەمایەك رێكخراوە، وا ئەوەندە بەچاوی ئومێدەوە سەیری دەكەیت؟
- پێش هەموو شت دەمەوێت ئاماژە بە وتەیەكی فرانسیس فۆكۆیاما بكەم كە دەڵێت: «كێشەی لۆكاڵی پێویستی بە چارەسەری لۆكاڵی هەیە.» ئەوجا من زۆر جار لە هەندێك شوێن گوتوومە: «سەركردەی لۆكاڵیشی» پێویستە، ئەم قسەیەم بۆیە كردە پێشەكی وەڵامەكەم، لەبەر ئەوە بوو كە پێتان بڵێم ئەم پڕۆژەیە پڕۆژەیەكی لۆكاڵی و ئەزموون و ئەقڵی ئەو خەڵكانەن كە لە بواری كارگێڕی ئەزموونیان هەیە و لە ئەنجامی پراكتیكی كارگێڕییەوە هەڵە و كەموكورتییەكانیان دەستنیشان كردووە، راشكاوانەتر ئەم پڕۆژەیە جێگە پەنجەی ستافی كارگێڕیی سلێمانی و هەڵەبجە و هەولێر و دهۆكی پێوە دیارە و هەموو بوارەكان لەوانەوە هاتوون و پوخت كراوەتەوە و گەڵاڵە كراوە، بۆیە ئەم پڕۆژەیە بریتی نییە لەوەی خەڵكانێك لە بەغدا، یان لە دەرەوەی كوردستان دایانڕشتبێت، یان چەند كتێبێكمان خوێندبێتەوە و سوودمان لێ وەرگرتبێت، هەر فۆكۆیاما لە كتێبەكەیدا دەڵێت: كارگێڕیی گشتی مەنهجێك نییە هەتا لە كتێبێك وەری بگریت، بەڵكو كارگێڕیی گشتی هونەرە و دەكرێت ئەزموونی پارێزگایەك، یان قەزایەك شتی هێندە جوان و سەركەوتووی تێدا بێت كە بتوانین بۆ سەر ئاستی هەرێمی كوردستان وەبەرهێنانی تێدا بكەین و سوودی لێ وەربگیرێت. بۆیە من ئومێدێكی زۆرم بەم پڕۆژەیە هەیە و دڵنیام لەگەڵ ئەنجامدانی چاكسازیی كارگێڕیی بنەڕەتی بەشێوەیەكی سەركەوتوو رەنگدانەوەی لەسەر هەموو سێكتەرەكانی دیكە لە هەرێمی كوردستاندا دەبێت و باری سەر شانی پەرلەمان و حكومەت و هاووڵاتیش سووك دەكات.
* پێتوایە ئەو دروشمەی پارتی لە هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەی پەرلەماندا بانگەشەی بۆ دەكرد كە بریتی بوو لە بونیادنانی كوردستانێكی بەهێز، لەماوەی ئەم خولەی پەرلەماندا سەركەوتوو دەبێت؟
- بەرزكردنەوەی دروشمی «كوردستانێكی بەهێز» بەو مانایە نییە كە هەرێمی كوردستان لاوازە و دەمانەوێت بەهێزی بكەین، ئەگەر بەمجۆرە بوایە كارێكی قورس بوو، بەڵام نەك هەر بەقسەی ئێمە بەڵكو بە قسەی دۆست و دوژمن كوردستان بەهێزە و دەمانەوێت بەهێزتری بكەین، هەر بۆ نموونە لەسەردانی ئەم دواییەمدا بۆ نەجەف كە خەڵكانێكمان لەگەڵدا بوو، كە خۆیان بە نەیاری سیاسی پارتی دەزانن، لەبەر چاوی ئەوان زۆر راشكاوانە پیان گوتین هەرێمی كوردستان لە وەزعێكی زۆر باشدایە و زۆریش سەرسام بوون بە بارودۆخی كوردستان، بۆیە ئەوانەی خۆیان بە نەیاری سیاسیی پارتی دەزانی، كە گوێیان لەم قسانە دەبوو، پێیان ناخۆش بوو، بەڵام ئەوە واقیعە كە بە راستی هەرێمی كوردستان بەهێزە و زۆر بنەمای بە هێزتریشی هەیە بۆ ئەوەی بەهێزتری بكەین، بۆیە لەبەر ئەوەی ئەم زەمینەیە هەیە، ئەوا بەڵی بە گەشبینییەكی زۆرەوە دەڵێم، ئەو كوردستانە بەهێزەی پارتی لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن بانگەشەی بۆ دەكرد، كارێكی قورس نییە و لەماوەیەكی پێوانەییدا سەرەتاكانی دەردەكەون.