مایكڵ دێش پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری سەنتەری ئاسایشی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی نۆتردام. پێشتریش بەڕێوەبەری دامەزرێنەری ئامۆژگای سكۆكرافت بۆ كاروباری نێودەوڵەتیی بووە، هەروەها پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری سكوڵی پاتێرسۆن بۆ دیپلۆماسیەت و بازرگانیی نێودەوڵەتی بووە لە زانكۆی كێنتاكی. لە ساڵی 1993 تا 1998 توێژەری باڵاو جێگری بەڕێوەبەری ئامۆژگای ئۆلین بۆ دیراساتی ستراتیژی لە زانكۆی هارڤارد بوو، بە هەمان شێوە توێژەر بووە لە سەنتەری دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی ساوس كالیفۆڕنیا و لە هەمان زانكۆش وانەبێژی زانستی سیاسی بووە. لەم دیمانەیەدا كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاو كاریگەرییەكانی ئەم سیاسەتە لەسەر كاروبارو دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان و چەند پرس و بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار، وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی داوەتەوە.

* سەرەتا دەمانەوێت بپرسین ئایا لە تێڕوانینی ئێوەدا گەورەترین و دژوارترینی ئەو تەحەددییانە چین كە رووبەڕووی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بوونەتەوە؟
- بە دڵنیاییەوە چەندین تەحەددی هەن كە پەیوەستن بە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە، بەڵام ئەوەی پەیوەندی هەبێت بە ناوچەكەی ئێوەوە- رۆژهەڵاتی ناوەڕاست- ئەوا لە ئێستادا پەیوەندییەكانی ئەمریكا بە شێوەیەكی تایبەتی لەگەڵ وڵاتی سعودیەدا پەیوەندییەكی گرفتئامێزن. چونكە ئێمە دەزانین ئیدارەی سەرۆك ترەمپ چاوەڕوانییەكی زۆری هەبوو لە سعودیە و لە شازادەی جێنشین محمەد بن سەلمان بۆ ئەنجامدانی زۆرێك لەو كارانەی ئەمریكا خوازیار بوو ئەنجامیان بدات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە نێویاندا ئیحتیواكردنی ئێران بەدەستهێنانی بەرەوپێشچوون لە ناكۆكیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستیندا. بەڵام ئێستا و دوای ئاشكرابوونی تێوەگلانی حكومەتی سعودیە لە كوشتنی رۆژنامەنووسە سعودییەكە (جەمال خاشقچی)، ئەوا گومانێكی زۆر دروست بووە لەبارەی ئەوەی ئایا دەكرێت ئەم رۆڵە لە سعودیە چاوەڕوان بكرێت.
* كەواتە پێتوایە نائومێدییەك هەیە لای ئەمریكا لە ئاست سعودیە، یان هەڵەی حیسابات هەیە لە پەیوەندی بە چاوەڕوانی ئەمریكا لە سعودیە؟
- بەڵێ راستە، من پێموایە هەڵەیەكی گەورەی حیسابات هەبووە، لەبەر ئەوەی ئومێدەكە ئەوە بوو محمەد بن سەلمان- شازادەی جێنشین- سعودیە بكاتە بەشێك لە جیهانی مۆدێرن و بەم شێوەیە ببێتە شەریكێكی بەهێزی ئەمریكا لە چەند پرس و بابەتێكی گرنگی ناوچەكەدا. بەڵام هەموو ئەمانە-بەلای كەمەوە لە ئێستادا- گومانیان لەسەر دروست بووە بە هۆی رووداوەكانی ئەستەنبولەوە.
* ئایا پێتوایە ئەم رووداوە ببێتەهۆی دروستبوونی كەلێنی گەورە لە پەیوەندییەكانی ئەمریكا و سعودیەدا؟
- من لەو باوەڕەدا نیم پەیوەندییەكان بە تەواوەتی بپچڕێن، بەڵام پێموایە زەحمەتە بتوانین بە چەشنی رابردوو پاساوی درێژەدان بە پەیوەندیی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سعودیەدا بدەین. چونكە ئەوەتا سەرۆك كۆماری توركیا- رەجەب تەییب ئەردۆغان- وردەكاریی زیاتر لەبارەی رووداوەكەی كونسوڵگەریی سعودیە لە ئەستەنبول دەخاتەڕوو، مەبەستم ئەوەیە ئێستا سعودیە رووبەڕووی گیروگرفت بۆتەوە، راستە ئەم رووداوە نابێتەهۆی داڕووخانی سعودیە، بەڵام پێموایە كاریگەرییەكانی لە ناوچەكەدا سنووردار دەكات.
* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە ئەمریكا ئومێدی هەبوو سعودیە رۆڵ ببینێت لە بەرەنگاربوونەوە یان ئیحتیواكردنی ئێراندا، بەڵام حاڵی حازر ئەمریكا خۆی راستەوخۆ سزا بەسەر ئەو وڵاتەدا دەسەپێنێت، پێتوایە ئەم سیاسەتە نوێیەی ئەمریكا چ كاریگەرییەكی لێدەكەوێتەوە؟
- من پێموانییە ببێتەهۆی ئەوەی ئێران ناچار بێت سازش بكات، چونكە باقی جیهان قەناعەتیان بەوە نییە كە پێویست بە گرتنەبەری هەڵوێستێكی سەخت لە ئاست ئێراندا بكات، بە چەشنی ئەوەی ئەمریكا-یان بەلای كەمەوە ئیدارەی ترەمپ- گرتوویەتەبەر لە ئاست ئەو وڵاتەدا. من دووبارە دەگەڕێمەوە سەر رووداوەكەی ئەستەنبول و پێموایە ئەمە ئەو راستییە دەردەخات كە ناتوانین بە روونی كاراكتەرە باش و خراپەكان لە ناوچەكەدا جیابكەینەوە، چونكە ئەوەتا سعودیە وەك یەكێك لە نزیكترین هاوپەیمانەكانمان لە ناوچەكەدا دەتوانێت زۆر بە خراپی رەفتار بكات، ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی ئێران كەمتر بكەوێتە ژێر كاریگەرییەكانی هەوڵەكانی ترەمپ بۆ گۆشەگیركردنی ئەو وڵاتە.
* كەواتە لەو باوەڕەدایت كە ئەم سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا سەركەوتوو نابێت و دەرئەنجامی پێچەوانەی لێدەكەوێتەوە؟
- بەڵێ من هاوڕام لەم رووەوە و باوەڕم وایە كە سەركەوتن بەدەست ناهێنێت و ئاكامی پێچەوانەشی لێدەكەوێتەوە.
* باشە پێتوایە ئەمریكا بە دیاریكراوی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئێراندا دەبێت چی بكات؟
- لە راستیدا پێموانییە ئەمە كارێكی زۆرمان لەدەست بێت، كە لەم ساتەوختەدا ئێران دەستڕۆیشتوویی و كاریگەرییەكی گەورەی هەیە لە عێراقدا. هەروەها ئەوەی جێی سەرنجە دابەشبوونی شیعەی عێراقە لەبارەی تێڕوانینیانەوە بۆ ئێران و ئەمەش مایەی سەرسوڕمان نییە، ئەمە ئاماژەیە بەوەی كە دەكرێت پەرەسەندنە سرووشتییە سیاسییەكانی وڵاتێك ببنەهۆی سنوورداركردنی كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئێران، لە كاتێكدا ئێمە كارێكی زۆرمان لەدەست نایەت لەم رووەوە.
* وڵاتێكی گرنگی ناوچەكە كە رۆژگارێكی دوورو درێژە هاوپەیمانی ئەمریكایە، بریتییە لە توركیا، بەڵام ئێمە بینیمان كە تەنانەت ئەم وڵاتەش بە دوور نەبوو لە سەپاندنی سزاو فشاری بازرگانی و ئابووری لەلایەن ئەمریكاوە، لێكدانەوەی ئێوە بۆ ئەم پەرەسەندنە چییە؟
- ئێمە دەزانین سیاسەت و هەڵوێستەكانی ترەمپ بوونەتە هۆی هەڵوەستەپێكردنی هاوپەیمانەكانی لە ئەوروپا، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەو هەنگاوانەی لە ئاست توركیادا گیرانەبەر لەلایەن ئەمریكاوە توندترین رێكار بوون بە بەراورد بەو رێكارانەی دیكە كە لە ئاست هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی دیكە پیادە كراون. بەڵام ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە ئیدارەی ترەمپ ئامادە بووە گومان لەسەر زۆرێك لە هاوپەیمانێتییەكان دروست بكات. كەواتە ئەمە بەشێك بووە لە گوتاری ترەمپ.
* باشە دەرهاویشتە و دەرئەنجامەكانی ئەم تێڕوانینە گوماناوییەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ لە ئاست هاوپەیمانەكاندا چی دەبێت؟
- من پێموایە ئەم تێڕوانینە زۆرێك لە هاوپەیمانەكان ناچار دەكات بۆ ئەوەی كۆششی زیاتر بكەن بۆ دەستەبەركردنی ئاسایشی خۆیان، كە پێموانییە ئەمەش بە تەواوەتی كارێكی خراپ بێت. بەتایبەتی كاتێك ئەمە پەیوەست بێت بە هاوپەیمانە ئەوروپییەكانەوە. كە رۆژگارێكی دوورو درێژە خەرجییەكی كەم دەگرنەئەستۆ بۆ بواری بەرگریكردن لە خۆیان.
* مەسەلەیەكی دیكە پەیوەستە بە گومانی سەرۆك ترەمپ لە ئاست دامەزراوە فرەلایەنەكان و بڕیارەكانی كشانەوەی لە هەندێ لە رێككەوتنی نێودەوڵەتی و دووقوڵی، وەك رێككەوتنی ئەتۆمی ئێران و رێككەوتننامەی موشەكە ئەتۆمییە مەودا مامناوەندەكان، شرۆڤەی ئێوە بۆ ئەم هەنگاوانە چییە؟
- لە بنەڕەتدا ئێمە دەبێت بەو شێوەیە لە رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان بڕوانین كە تا چ راددەیەك بەرژەوەندییەكانی ئێمە بەدی دەهێنن. بەڵام من پێموایە رێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران و رێككەوتنامەی موشەكە ئەتۆمییە مەودا مامناوەندەكان- كە ساڵی 1987 لە نێوان ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەتدا واژوو كرا- لە بەرژەوەندیی ئەمریكا بوون، لەم روانگەیەوە پێموایە بڕیاری سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بۆ كشانەوە لەم رێككەوتنانە بڕیارێكی هەڵە بوو. بەڵام رەنگە رێككەوتنی دووقۆڵی و چەند قۆڵی هەبن كە لە بەرژەوەندیی ئەمریكا نەبن و رەنگە گومان دروستكردن لەبارەیانەوە بیرۆكەیەكی خراپ نەبێت.
* ئەگەر لە روانگەی ئەم بڕیارانەوە لە ئاراستەی سیاسەتی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ بڕوانین، ئایا دەتوانین بڵێین سیاسەتێكی گۆشەگیرانەی گرتۆتەبەر؟
- بە دڵنیاییەوە دەتوانین پێی بڵێین سیاسەتێكی تاكلایەنانە، چونكە لە رۆژگاری هاوچەرخدا گۆشەگیری رێگاچارەیەكی مانادار نییە، كەواتە ئەگەر بەراوردێكی سیاسەتەكانی دۆناڵد ترەمپ بكەین بەو سیاسەتە گۆشەگیرییەی ئەمریكا هەیبوو لە ساڵانی بیست و سییەكانی سەدەی رابردوودا، ئەوا ئەم بەراوردكردنە لە جێی خۆیدا نییە، چونكە لێكچوونیان لە نێواندا نییە. لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەیەوێت و دەخوازێت دووبارە پەیوەندییەكانی ئێمە لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا دابڕێژێتەوە، هەروەها كەمتر مەیلی بۆ كاركردنی فرەلایەنە هەیە بە بەراورد بە سەرۆكەكانی دیكە، بەڵام بە تێڕوانینی من ئەمە بە مانای گۆشەگیری نایەت.
* ئەی بۆچوون و تێڕوانینی ئێوە لە بارەی ركابەریی نێوان هێزە جیهانییە گەورەكان چییە، بەتایبەتی كە ئێستا چین هێزێكی هەڵكشاوە و رووسیاش خوازیارە رۆڵێكی بەرچاوتر بگێڕێت لە سەر شانۆی جیهان، ئایا ئەمە سەردەكێشێت بۆ بارگرژی و ناكۆكیی زیاتری نێوان ئەم هێزانە لەگەڵ ئەمریكادا؟
- بە باوەڕی من شتێكی حەتمی بوو كە چین ببێتە كاراكتەرێكی گرنگتر لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بەهۆی گەشەكردنی ئابوورییەكەیەوە. لەگەڵ ئەوەشدا پێموانییە ركابەریی نێوان ئێمە و چین بە چەشنی ركابەریی نێوان ئێمە و یەكێتی سۆڤیەتی سەردەمی شەڕی سارد بێت. كێشەی ئێمە لەگەڵ رووسیادا جیاوازە، چونكە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی سارد ئێمە رووسیامان گۆشەگیر كرد و ئەمەش هەڵەیەك بوو كە كردمان.
* كەواتە پێتوانییە ئەوەی دەگوزەرێت لە نێوان ئەمریكا و هەر یەكە لە رووسیا و چیندا بە شەڕی سارد بەراورد بكرێت یان وەسف بكرێت؟
- بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین ئەو ركابەرییەی لە نێوان ئەمریكا و هەر یەكە لە چین و رووسیادا هەیە، چڕ دەبێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەخێر، من پێم وانیە ئەمە دووبارەبوونەوەی شەڕی سارد بێت، چونكە سرووشتی پەیوەندییەكانی ئێمە لەگەڵ چیندا جیاوازە لەو پەیوەندییەی ئێمە هەمانبوو لەگەڵ یەكێتیی سۆڤیەتدا لە سەروەختی شەڕی سارددا. بەتایبەتی ئەگەر ئێمە ئەو ئاستە باڵایەی پەیوەندییە ئابوورییەكانی نێوان ئەم دوو وڵاتە لەبەرچاو بگرین.
* دوایین پرسیارمان لەبارەی ستراتیژیەتی ئەمریكاوەیە بۆ بەرەنگاربوونەوە و شەڕكردن لە دژی تیرۆریزم، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەستە بە تێكشكاندنی داعشەوە، ئێوە چۆن لەم ستراتیژیەتە دەڕوانن؟
- لە بنەڕەتدا ئەم ستراتیژیەتە شكستی هێناوە، بەڵگەش ئەوەیە كە لە ئەفغانستان دەگوزەرێت، راستە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ نایەوێت ئیعتیراف بە شكست بكات، بەڵام ئەوەتا ئێستا بە دوای رێگایەكدا دەگەڕێت بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەگەڵ تاڵیباندا بۆ دۆزینەوەی شێوازێك بۆ جێهێشتنی ئەو وڵاتە.
* ئەی چۆن هەڵسەنگاندن بۆ ئەم ستراتیژیەتە لە عێراق و سووریادا دەكەیت؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە سووریاوە، ئەوا مەسەلەكە كۆتایی هاتووە و ئەسەد براوەیە. دۆخی عێراقیش باشترە بەراورد بە رەوشی رابردوو، ئەوەی لە عێراقدا بەدیمان كردووە، بوونی هەلومەرجێكی خوازراو بووە، بەڵام بە شێوەیەكی كتوپڕ دۆخەكە تێكدەچێت و من نیگەرانم لەوەی ئەمە دووبارە ببێتەوە.