ئیان ستێڤن لەستیك پڕۆفیسۆرە لە بەشی زانستی سیاسەت لە زانكۆی پەنسلڤانیا و وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سیاسەتی بەراوردكاری، سیاسەتی بنیادنراو لەسەر ناسنامە و دامەزراوەكان و پێشتریش سەرۆكی بەشی سیاسەت و مێژوو بووە لە كۆمەڵەی ئەمریكی بۆ زانستی سیاسی و كۆمەڵەی دیراساتی ئیسرائیلی، هەروەها توێژەر بووە لە چەند سەنتەرێكی گرنگی توێژینەوە، وەك سەنتەری ئاشتیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پەیمانگای ئەمریكی بۆ ئاشتی و لە توێژینەوەكانیدا پتر بایەخ بە ئاكامەكانی داڕووخانی دەوڵەت دەدات. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستەكرد كە پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە و چەند پرسێكی پەیوەندیداری دیكە. ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* وەك كەسێكی شارەزا و تایبەتمەند لە كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چۆن وێنای بارودۆخی ئێستای ئەم ناوچەیە دەكەیت؟
- ئاشكرایە كە بارودۆخەكە مایەی نائومێدییەكی گەورەیە و خەڵكی ئەم ناوچەیە لە ئێش و ئازارێكی گەورەدان، هەروەها ئێمە دەزانین ئەوە بۆ چەندین ساڵە پشێوی و شەڕ و داگیركاری و كوشتار و كاولكاری باڵی بەسەر ئەم ناوچەیەدا كێشاوە. بە چەشنێك ئەم ناوچەیە پێویستییەكی زۆری بە بنیادنانی ئاشتی و ئاوەدانی هەیە، كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا پێویستی بە رێكار و رێككەوتنی سیاسی هەیە، خۆ ئەگەر بوترێت كار لەسەر بەدیهێنانی ئەم رێكارە سیاسییانە دەكرێت، ئەوا ئەگەر ئەمە راستیش بێت، ئەم پرۆسەیە زۆر بە سستی بەڕێوەدەچێت.
* ئێوە ئاماژەتان بەوەكرد كە پشێوی و پاشاگەردانییەكی زۆر باڵی بەسەر ئەم ناوچەیەدا كێشاوە، بەڵام ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانە چین كە مایەی زۆرترین نیگەرانین؟
- لە راستیدا من نازانم ئاماژە بە كامەیان بكەم، بەڵام ئەوەی لێی دڵنیام نەبوونی سیاسەتێكی جێگیرە لەلایەن ئیدارەی ئەمریكاوە لە ئاست ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەرچەندە مەرج نییە ئەمە خراپترین سیاسەتێك بێت كە ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا گرتبێتیەبەر، چونكە ئێمە دەزانین لە سەردەمی جۆرج بوشی كوڕدا، ئەمریكا سیاسەتێكی روونی هەبوو بۆ سەپاندنی دیموكراسی- لە رێی هێزەوە- لە ناوچەكەدا، بەڵام ئەم سیاسەتە ئەنجامێكی كارەساتباری لێكەوتەوە، ئێستاش دەكرێت سیاسەتی ئیدارەی ترەمپ بەو شێوەیە وەسف بكەن كە كۆمەڵێك خاڵی پێكەوە گرێ نەدراون، بۆ نموونە لە ئێستادا ململانێیەك لە نێو خودی ئەمریكادا هەیە لەبارەی ئەوەی چ سیاسەتێك لە ئاست عێراق و سووریادا پیادە بكرێت و ئایا تا چەند ئەمریكا ئامادەیە سەرچاوەی زیاتر لەو دوو وڵاتەدا بخاتەگەڕ و بەكار بهێنێت.
* ئاماژەت بەوەكرد كە سیاسەتی ئیدارەی جۆرج بوشی كوڕ بۆ پەرەپێدانی زۆرەملێیانەی دیموكراسی كارەساتی لێكەوتەوە، ئێستاش ئەوەتا ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بە ئاشكرا رایدەگەیەنێت كە ئەمریكا پابەند نابێت بە برەودان بە مافی مرۆڤ و دیموكراسی لە وڵاتانی دیكەدا، ئایا ئەم سیاسەتە بۆچی سەردەكێشێت؟
- من نازانم بۆچی سەردەكێشێت، بەڵام ناكرێت لە سایەی ئەم ئیدارەیەدا چاوەڕوانی ئەوە بكەین كە ئەمریكا بە شێوەیەكی سیستماتیكی پشتیوانی لەو پرسانە بكات، بەڵكو هەڵوێستی ئەمریكا لە چوارچێوەی كاردانەوە و پەرچەكرداردا دەمێنێتەوە، هەروەها سیاسەتەكانی دژیەكی لە خۆدەگرن و جێی متمانەپێكردن نابن. واتە رەنگە ئەو لایەنانەی نێو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پێگەیەكی لاوازدا بن، ئەگەر بێتو چاویان لە پشتیوانیی ئەمریكا بێت، رەنگە ئەمەش دەرفەتێك بخوڵقێنێت بۆ ئەوەی هێزەكانی دیكە سوود لە بارودۆخەكە وەربگرن، بەتایبەتی كە دەتوانن ئاماژە بەوە بكەن، ئەمریكا بەڵێنەكانی جێبەجێ ناكات لە پەیوەندی بە سیاسەتەكانیەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بۆ نموونە ئەگەر چەكی كیمیایی لە ئیدلب بەكار بهێنێرێت، ئەوا رەنگە ئەمریكا كاردانەوەیەكی بەهێز و كورتخانەیەنی هەبێت، بەڵام هیچ بەڵگەیەك نییە كە بتوانین پشتی پێ ببەستین بۆ ئەوەی بڵێین ئەمریكا بەدواداچوون و كاری زیاتر لەم رووەوە ئەنجام دەدات.
* باشە با پرسیارێكی گشتی بكەین سەبارەت بەو ناسەقامگیرییە سیاسییەی لەم ناوچەیەدا هەیە، ئایا هۆكارەكە تەنیا دەستێوەردانی دەرەكییە، یاخود كێشەی بونیادی لە سیستمی حوكمڕانیی ئەم ناوچەیەدا هەیە؟
- ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ ساڵی 2003 و سەروەختی داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە، ئەوا دەتوانین بڵێین ئەمریكا هێرشی كردە سەر رژێمێكی ناشەرعی و لاواز، بەڵام ئەو رژێمە لاوازی و نەبوونی شەرعییەتەكەی بەهۆی بوونی دەزگای هەواڵگری و داپڵۆسینەوە داپۆشیبوو، ئەمە بۆ وڵاتانی سووریا و كەندا و لیبیاش راست بوو، كە هەر دەنگێكی ناڕەزایی و جیاوازیان سەركوت دەكرد، بەڵام كاتێك ئەمریكا لە دەرگایدان و عێراقی داگیركرد، ئەوا وڵاتانی دیكەش دوچاری داڕووخان بوونەوە، ئەوە بوو رژێمی عێراقی بە خێرایی و بە ئاسانی داڕووخا. بەڵام ئەوەی شایستەی ئەوەیە ئاماژەی پێ بكەین، ئەوە بوو كە ئەمریكا رۆڵی چاوەڕوانكراوی خۆی نەبینی لە پەیوەندی بە داڕشتنەوەی دۆخی ئابووری و سیاسی و ئاوەدانكردنەوەی عێراق. واتە ئەم وڵاتەی داگیركرد، بەڵام خاوەندارێتی نەكرد. پوختەی مەسەلەكە ئەوەیە كە من هەموو ئۆباڵەكە ناخەمە ئەستۆی ئەمریكا، چونكە هەلومەرجەكە لە پێش داگیركاریی ئەمریكاشەوە لەرزۆك بوو.
* پرسیارێكی دیكەی پەیوەندیدار ئەوەیە بۆچی بارودۆخی ئەم ناوچەیە بە چەشنێكە كە هێندە بە ئاسانی ناسەقامگیری باڵی بەسەردا دەكێشێت و بۆچی بە شێوەیەكی خێرا و چاوەڕواننەكراو بەرەو نائارامی دەچێت؟
- هۆكاری بنەڕەتیی سەرهەڵدانی توندوتیژی بەو خێراییە، یان هۆكاری ئەوەی كە سەقامگیری وڵاتێك بە رەوتێكی خێرا دادەڕووخێت، ئەوەیە كە ئەو سیستمە سیاسییەی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بنیاد نراون زۆر لەرزۆكن، مەبەستم لە لەرزۆكی ئەوەیە كە ئەم وڵاتانە لەسەر بنەمای ناچاركردن و ترساندن و پێدانی پارە سەقامگیری دەپارێزن، بە گوزارشتێكی دیكە ئەم سیستمانە شەرعییەتیان نییە، واتە لە چاوی خەڵكی وڵاتەكەدا سیستمێكی شەرعی و یاسایی و متمانەپێكراو نین بۆ ئەوەی بڕیار لە ژیان و چارەنووسیان بدات. واتە ئەگەر هاتوو خەڵكەكە حكومەتەكەی بە شەرعی زانی، ئەوا ئامادەی قبووڵكردنی هەڵە دەبن، چونكە باوەڕیان وادەبێت كە حكومەتەكە لە مەودای دووردا كار بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەوان دەكات. بەڵام ئەگەر حكومەتەكەیان بە شەرعی نەزانی و پێیان وانەبوو لە سایەیدا یاسا سەروەر دەبێت، ئەوا ئەو كاتە پتر بایەخ بە پاراستنی ژیانی خۆیان دەدەن و لە دۆخێكدا دەبن كە هەر كاتێك حكومەت بڕیارێكی سیاسی لە دژی ئەوان دەركرد، ئەوا ئامادەی هەڵگرتنی چەك دەبن، ئەمە دۆخەكە بوو لە بەشێكی زۆر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و هەر كە چەخماخەیەك رووبدات، ئەوا تەواوی بارودۆخەكە بەرەو داڕووخان دەچێت، بە چەشنی ئەوەی لە وڵاتی یەمەندا بینیمان. هەروەها ئەو دۆخەی لە وڵاتی میسریشدا هەیە، دەكرێت بە دۆخێكی لەرزۆك وەسفی بكەین، كە نازانین لە ئایندەدا بە چ ئاراستەیەدا دەڕوات. راستە حاڵەتی ئیجابییش هەیە، وەك ئەزموونی تونس، هەرچەندە دوچاری دژواریش بۆتەوە، بەڵام هەرچۆنێك بێت زۆربەی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە هەست دەكەن ئەو بڕیارانەی دەدرێن لە مەودای دووردا خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی ئەوان دەكات.
* كەواتە پەیوندییەكی دانەبڕاو بەدی دەكەیت لە نێوان ناكارایی دەوڵەت، یان نەبوونی شەرعییەت و سەرهەڵدان و گەشەكردنی گرووپە توندڕەو و توندوتیژەكانی ئەم ناوچەیە كە كاولكاری و كوشتارێكی زۆریان ئەنجام داوە؟
- ئەمە راستە، چونكە لە حاڵەتی نەبوونی شەرعییەتدا، ئەوا هەر ناكۆكیی و ململانێیەكی بچووك دۆخێك دروست دەكات كە گرووپێكی وەك داعش، یان هەر گرووپێكی دیكە كە خاوەنی ئایدیۆلۆژیایەك بێت، بتوانێت رۆڵ ببینێت و دەرفەتێك دێتەئاراوە كە خەڵكی گوێی بۆ بگرن و باوەڕی پێ بكەن، چونكە تاوەكو بارودۆخەكە زیاتر مایەی نائومێدی بێت، ئەوا بواری زیاتر دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەو گرووپانە رۆڵی زیاتریان هەبێت. بەڵام كاتێك حكومەتەكە تۆكمە بێت و خاوەن شەرعیەت بێت، ئەوا دەرئەنجامی هەر ململانێ و ناكۆكییەك بە پاشەكشەیەكی كاتی لێكدەدرێتەوە و گەمەكە بەردەوام دەبێت و هەمووان دەتوانن رۆڵی تێدا ببینن و ئەو كاتە كەسە رادیكاڵەكان كە دەیانەوێت سەرلەبەری كۆمەڵگە بگۆڕن، لەلای خەڵكی بە گرووپێكی سەرشێت، یا ناپەیوەندیدار و یا مەترسیدار لێیان دەڕوانرێت. كەواتە لە دەرئەنجامدا دەتوانین بڵێین هەلومەرجی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە كە دۆخێكی دروست كردووە بۆ بڵاوبوونەوەی گرووپە رادیكاڵەكان.
* باشە چۆن وەسفی ستراتیژیەتی دژە تیرۆری ئەمریكا دەكەیت، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە شەڕكڕدن و تێكشكاندنی داعشەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- شەڕكردن لەگەڵ داعش و تێكشكاندنی كارێكی پێویست بوو، كە رێكخراوێك بوو گەشەی كردبوو و لە چەند ناوچەیەكدا باڵادەست بوو، كە ئەمەش دۆخێك بوو كە ئەمریكا بە ئاسانی دەیتوانی گورزی لێبوەشێنێت و ئێمەش دەزانین ئەمریكا لەم رووەوە شارەزاییەكی باشی هەیە، ئەوە بوو ئەمریكا بە هاوكاری كورد و هەندێ هێزی دیكە توانی داعش لە عێراق و سووریا تێكبشكێنێت. كەواتە ئەمریكا زۆر باشە لە تێكشكاندنی ئەم گرووپانەدا، بەڵام جێی داخە ئەمریكا ئامادە نییە مامەڵە لەگەڵ دەرئەنجامە نەخوازراوەكانیدا بكات، واتە جێی داخە ئەمریكا توانای تێكشكاندنی هەیە، بەڵام پابەندبونێك بەدی ناكەین –نە لای خەڵكی ئەمریكا و نە لای ئیدارەی ئەمریكاوە- بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی جددی دەست بداتە بونیادنان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەوەتا هەر باسی پلانی ئاشتی دەكات بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئیسڕائیل و فەلەستین، بەڵام هێشتا ئەو پلانە بەدی نەكراوە و من پێموانییە پلانێكی تۆكمەش گەڵاڵە بكات لەم ئایندەدا.