ستیڤن زونێس پڕۆفیسۆری سیاسەت و دیراسەتە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ و رێكخەری پڕۆگرامی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە هەمان زانكۆ. یەكێكە لە توێژەرە دیارەكانی بواری سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و خاوەنی چەندین توێژینەوە و نووسینە لە بواری سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، تیرۆریزمی نێودەوڵەتی و مافەكانی مرۆڤ و چەند بوارێكی دیكە. پێشتریش توێژەر بووە لە سەنتەری دیراساتی جیهانی، نێودەوڵەتی و ناوچەیی لە زانكۆی كالیفۆرنیا سانتا كروز. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێكرد كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە دۆخی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ لە ئاست ئەم ناوچەیە و دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی ئەم سیاسەتە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار، ئەویش بەم شێوەیە بۆچوونەكانی خستەڕوو.

* هەروەك ئاشكرایە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەكی ستراتیژیی گرنگە و جێی بایەخی هێزە جیهانییەكانە، بەتایبەتی ئەمریكا، ئایا ئێوە چۆن سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا هەڵدەسەنگێنن؟
- سەرەتا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ یەكەم سەرۆكی ئەمریكایە كە پێشتر هیچ بەرپرسیارێتییەكی سیاسی نەبووبێت، یان ژەنەڕاڵ نەبووبێت لە سوپای ئەمریكا، كەواتە ئەو هیچ ئەزموونێك، یان پێشینەیەكی نییە لە بواری كاروبارە دەرەكییەكاندا، هەروەها ئەو زانیارییەكی كەمی هەیە لەبارەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە. كەواتە ئەو لەسەر بنەمای تێڕوانینی خۆی، یان لەسەر بناغەی راسپاردەی راوێژكارەكانی كار دەكات، زۆربەی راوێژكارەكانیشی سەر بە ئەوپەڕی باڵی راستڕەوی نێو شەبەنگی سیاسیی ئەمریكان، بۆ نموونە راوێژكارە سەرەكییەكەی بۆ كاروبارەكانی ئیسڕائیل و فەلەستین و باڵیۆزی ئەمریكا لە ئیسڕائیل بەرهەڵستكاری بەهێزی مافەكانی فەلەستینییەكانن و بەرهەڵستی دروستبوونی دەوڵەتی فەلەستینی و پشتیوانی لە كۆڵۆنیاڵیزمی ئیسڕائیلی دەكەن لە كەناری رۆژئاوا- كە تێیدا كۆمەڵگەی نیشتەجێبوون دروست دەكرێت و ئەمەش پێشێلكاریییە بۆ یاسای نێودەوڵەتی-. هەروەها ترەمپ پشتیوانیی دەوڵەتە دیكتاتۆرییەكانی ناوچەكەی كردووە، لە نێویاندا سعودیە و وڵاتانی كەنداو، كە ئێمە بینیمان پشتیوانی لە بۆردومانكردنی یەمەن لەلایەن سعودیەوە كرد كە بۆتەهۆی مردنی دەیان هەزار كەسی مەدەنی. هەروەها لە كاتێكدا كە ئەو رەخنەی لە دەستێوەردانەكانی پێشووی ئەمریكا لە ناوچەكە گرتووە، ئەوا لە كاتی خۆیدا پشتیوانی لێ كردن، بەڵام لە سەروەختی هەڵبژاردنەكاندا وەك كەسێك خۆی دەخستەڕوو كە مەیلی كەمتری هەیە بۆ دەستێوەردان و رەخنەی لە هیلاری كلینتۆن گرت وەك كەسێك كە سەر بە باڵی هەڵۆكانی نێو پارتی دیموكراتەكانە، بەڵام لە واقیعدا دۆناڵد ترەمپ چالاكیی سەربازیی ئەمریكای لە ناوچەكەدا زیاتر كردووە، ئەوە دۆناڵد ترەمپ بوو كە ئازادیی زیاتری بە سوپادا لە پەیوەندی بە بۆردمانكردن و چالاكییە سەربازییەكانی دیكەوە، هەر ئەوە بووە كە وەزارەتی دەرەوە و دیپلۆماتكارە پڕۆفیشناڵەكانی پەراوێز خستووە كە شارەزاییان هەیە لەبارەی ناوچەكەوە. لە هەمان كاتدا هێشتا یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی بۆ كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دانەمەزراندووە، هەروەها ژمارەیەك لە پۆستی گرنگی باڵیۆز بە بەتاڵی ماونەتەوە
* ئێمە دەزانین هەمیشە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ باسی ئەوە دەكات كە توانراوە داعش لە رووی سەربازییەوە تێكبشكێنرێت، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چۆن هەڵسەنگاندن بۆ ستراتیژیەتی ئیدارەكەی بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم و بەدیهێنانی سەركەوتنێكی درێژخایەن دەكەیت؟
- ئێمە دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە تەنانەت پێش ئەوەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپیش دەسەڵات بگرێتەدەست، ئەوا داعش لە پاشەكشەدا بوو و هێزەكانی دژ بە داعش لە رووی سەربازییەوە لە پێشڕەویدا بوون، مەبەستم لە هێزە كوردییەكانی سووریا و عێراق، هەروەها سوپای عێراق و سووریایە، لە هەمووشی گرنگتر هۆكاری پاشەكشەی داعش نەبوونی پشتیوانی جەماوەری بوو لەو شوێنانەی كۆنتڕۆڵی كردبوون. واتە لێرەدا دەتوانین بڵێین رزگاركردنی موسڵ و رەققە- كە سەركەوتنی گەورە بوون- هەر بەدی دەهاتن بە چاوپۆشین لە بوونی دۆناڵد ترەمپ بە سەرۆك. بەڵام رێگەدان بە بۆردومانكردنێكی چڕ و پڕ-لەلایەن ترەمپەوە- بووە هۆی وێرانبوونێكی زۆری شاری موسڵ و بە قوربانی بوونی هەزارانی خەڵكی مەدەنی، ئێستاش ترەمپ رایگەیاندووە كە ئەمریكا پابەند نییە بە دەستەبەركردنی دارایی بۆ ئاوەدانكردنەوە و دروستكردنەوەی ئەو شارانەی بەهۆی بۆردومانی ئەمریكاوە وێران بوون. بەڵام ئەمە بەرپرسیارێتیی ئەمریكایە، چونكە داعش دەرئەنجامی راستەوخۆی داگیركاری عێراق بووە لەلایەن ئەمریكاوە، هەروەها دەرهاویشتەی راستەوخۆی سیاسەتی توندی بەرەنگاربوونەوەی یاخیبوون و ئەشكەنجەدان و سیاسەتەكانی دیكەی ئەمریكا بوو لە عێراقدا كە بوونەهۆی ئەوەی بەشێكی دانیشتووانی سوننە بەرەو توندڕەوی بچن و لە دواییشدا ببنە سەركردە و فەرماندەی سیاسی و سەربازی لە نێو داعشدا.
* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە ترەمپ پێی وانییە ئەمریكا ناچار بێت ئەركی ئاوەدانكردنەوەی ئەو شارانە بگرێتەئەستۆ و ئێمەش دەزانین حكومەتی عێراق ناتوانێت ئەم كارە بكات، ئایا پێت وانییە ئەمە دۆخێك دروست دەكات كە دروستبوونەوەی رێكخراوی تیرۆریستی هاوشێوەی داعش ببێتە شتێكی حەتمی؟
- ئەوەی مایەی سەسوڕمانە ئەمریكا بە ناوی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمەوە ناوچەكەی زیاتر بەرەو عەسكەرتاریەت بردووە، ئەمە لە كاتێكدا پشتیوانیی ئەمریكا لە دەوڵەتە دیكتاتۆر و گەندەڵەكان و داگیركردنی وڵاتان لە ناوچەكە و بۆردومانكردنی ناوەندە مەدەنییەكان كەشێكی خوڵقاندووە كە هاندەر بێت بۆ توندڕەوی. ئەمەش هاوشان بوو بە شكستهێنان لە هێنانەدی گەشەیەكی درێژخایەنی ئابووری و هەروەها دۆخێكی دروست كردووە كە گەنجان پتر بكەونە ژێر كاریگەریی توندڕەوەكانەوە. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە ئەمریكا پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ سعودیە و یەمەندا هەیە، كە ئەم دوو وڵاتەش هاوكاری رێكخراوە سەلەفییەكانیان كردووە، واتە جیێ سەرسوڕمانە كە سەرۆك ترەمپ لە نەتەوە یەكگرتووەكان بە تەنیا ئاماژەی بە ئێران كرد كە سەرچاوەكانی بۆ سەركێشی دەرەكی و پشتیوانیكردن لە گرووپە توندڕەوەكان تەرخان دەكات، هەموو ئەمانە راستن، بەڵام بۆ سعودیەش راستن و بگرە من دەڵێم ئەم قسانە زیاتر بەسەر سعودیە و ئیماراتدا جێبەجێ دەبن، ئەمەش نموونە و بەڵگەیەكی دیكەیە لەبارەی ئەوەی ئەمریكا دوو پێوانەی جیاواز بەكار دەهێنێت، كە ئەمە هەمیشە وابووە، بەڵام بە راددەیەكی گەورەتر لە سایەی ئیدارەی ترەمپدا بەدی دەكرێت.
* باسی ئەوەت كرد كە ترەمپ تەنیا تەركیزی لەسەر ئێران كرد، باشە بۆچی ئیدارەی ترەمپ بەو شێوەیە دەستی داوەتەوە فشاردروستكردن لەسەر ئێران، بەتایبەتی دوای ئەوەی لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە كشایەوە؟
- ئەگەر باسی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بكەین، ئەوا بە گوێرەی ئەم رێككەوتنە مەحاڵ بوو ئێران بتوانێت چەكی ئەتۆمی دروست بكات، ئەویش لە رێی سنوورداركردنی پرۆسەی پیتاندنی یۆرانیۆم و سەپاندنی سەختترین و توندترین سیستمی چاودێری – لە مێژوودا- بەسەر پڕۆگرامەكەدا، هەروەها لە رێككەوتنەكەدا ئاماژە بە سەپاندنەوەی راستەوخۆی سزاكان كرابوو لە حاڵەتی پێشێلكردنی لەلایەن ئێرانەوە. لەبەر ئەوە پێموانییە هۆكارێكی عەقڵانی هەبووبێت بۆ ئیدارەی ترەمپ بۆ ئەوەی لە رێككەوتنەكە بكشێتەوە، جگە لەوەی ئامانجەكە ئەوە بوو كە لە ئەنجامدا ئێران بڕیاری دەستپێكردنەوەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكە بدات و ئەمریكاش ئەمە بكاتە پاساوی هەڵگیرساندنی شەڕ. لەم روانگەیەوە پێموایە بڕیاری كشانەوە لە رێككەوتنەكە لە چەند روویەكەوە مەترسیدار بوو، چونكە ئەمە دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی وڵاتانی دیكەی خاوەنی پڕۆگرامی ئەتۆمی وەك لایەنێكی متمانەپێكراو لە ئەمریكا نەڕوانن و دوودڵ بن لە هەڵوەشاندنەوەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەیان كاتێك بزانن ئەمریكا پشت لە رێككەوتنەكە دەكات و پێشێلی دەكات. ئێستاش ئەوەتا ئەمریكا لە رێی فشارەكانەوە زیانی بە ئابووریی ئێران گەیاندووە و ئەمەش بۆتەهۆی ئەوەی كەسانی سەرسەختی نێو ئێران داوای دووبارە دەستپێكردنەوەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكە بكەن. چونكە ئێران رازییە بە سنوورداركردنی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی، بەڵام ئەمریكا رایگەیاندووە كە ئەمە بەس نییە و هەڕەشەشی لێدەكات، ئەوەتا راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا بە ئاشكرا داوای لە ئەمریكا كرد كە كار بۆ روخاندنی دەسەڵاتی ئێرانی بكات. خۆ راستە چەندین لایەن و خەڵكێكی زۆر لە ئێران ناڕازین لە دەسەڵاتی وڵاتەكە، بەڵام ئەمە پرسێكە دەبێت خەڵكی ئێران خۆیان یەكلای بكەنەوە و ئەگەر ئەمریكا كار بكات بۆ ئەنجامدانی كودەتایەك لە ئێراندا، ئەوا ئەمە پێگەی كەسایەتی و لایەنە سەختگیرەكانی نێو ئێران بەهێز دەكات و بیانووش دەداتە دەستی دەسەڵات بۆ ئەوەی هەر بۆچوونێكی جیاواز سەركوت بكات بە ناوی پاراستنی وڵاتەكەوە لە دەستێوەردانی ئەمریكا. دووبارەی دەكەمەوە ئەوەی ئەمریكا دەیكات لەم رووەوە جیێ سەرسوڕمانە و دووپاتكردنەوەی ئەو راستییەیە كە ئەمریكا دوو پێوانەی جیاواز بەكار دەهێنێت، چونكە ئەوەتا وڵاتانی وەك پاكستان و هیندستان و ئیسڕائیل خاوەنی نەك پڕۆگرام، بەڵكو خاوەنی چەكی ئەتۆمین و چەندین بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش هەن كە داوایان لێدەكات دامەزراوە ئەتۆمییەكانیان بە رووی پشكێنەرە نێودەوڵەتییەكاندا بكەن، بەڵام ئەمریكا رێگری لە جێبەجێكردنیان دەكات، چونكە ئەم وڵاتانە هاوپەیمانی ئەمریكان.
* دوایین پرسیارمان لەبارەی پێشبینییەكانتە بۆ ئایندەی ناوچەكە؟
لە راستیدا چەند پەرەسەندنێك هەن كە مایەی نیگەرانین كە بەهۆی سیاسەتە مەترسیدارەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا هاتوونەتە ئاراوە. لێرەدا دەتوانین ئاماژە بەو تراژیدیا بەردەوامە بكەین كە لە سووریادا هەیە، هەروەها لە داگیركاریی دڵڕەقانەی ئیسڕائیل و درێژەكێشانی كارەساتی مرۆیی یەمەن و چارەسەر نەبوونی كێشە، یان داواكاریی راستەقینەی كورد بۆ بڕیاردان لە مافی چارەنووس و مانەوەی گرووپە تیرۆریستییەكانی وەك ئەلقاعیدە و داعش. بەڵام بوارێك كە من ئومێدی تیابەدی بكەم بریتییە لە گەشەكردنی كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە ئەو هاووڵاتیانە كاری تێدا دەكەن كە سەر بە كەلتووری خۆسەپێنی دەسەڵاتداران، یان گرووپە توندڕەوە ئیسلامییەكان نین، كە هەم ئیمپریالیزمی رۆژئاوا رەتدەكەنەوە و هەم دەستێوەردانی رووسیاش، بەڵكو خوازیاری ئەوەن رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە ناوچەیەكی سەربەخۆ و ئارام و گەشەكردوو.