پیتەر هەننا پسپۆڕی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم بۆ گوڵان: ئەگەر دەوڵەت بتوانێت ئەركەكانی خۆی جێبەجێ بكات دەرفەت لە دەستی گرووپە تیرۆریستییەكان دەردەهێنێت
October 5, 2018
دیمانەی تایبەت
پیتەر هەننا پڕۆفیسۆر و توێژەری كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی جیهانی ئایینییە و بە دیاریكراوی تەركیز لەسەر ئەوە دەكات كە چۆن پەیوەندیی ئایین بە دەوڵەتەوە كاریگەری و رەنگدانەوەی لەسەر سیاسەت دەبێت، بە هەمان شێوە بایەخ بەوە دەدات كە چۆن دەوڵەتەكان ئایین وەك ئامرازێكی سیاسەتی دەرەكی بەكار دەهێنن. شرۆڤەكاری لە سەر ئەوەش دەكات كە چۆن پەیوەندیی دەوڵەتە موسڵمانەكان بە ئیسلامەوە كاریگەری هەیە لە سەر سیاسەتەكانی ئەم دەوڵەتانە بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم. پیتەر هەننا وەك توێژەر لە سەنتەری پیو بۆ توێژینەوەی پەیوەست بە تیرۆریزم و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم و وەك راوێژكاری حكومەتی ئەمریكا كاری كردووە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێكرد كە پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی هۆكار و و رێگاچارەكانی تیرۆر لەم ناوچەیە و گرنگیی بەهێزكردنی دامەزراوەكانی دەوڵەت و باشتركردنی پرسی حوكمڕانی بۆ بەرگرتن بە سەرهەڵدانەوەی گرووپە تیرۆریستەكان، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.* هەروەك دەزانن سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ بەتایبەتی لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا مشتومڕی زۆری لێكەوتۆتەوە، ئێوە چۆن لەم سیاسەتە دەڕوانن و ئایا خوێندنەوەتان بۆ رەهەندەكانی چییە؟
- ئەوەی من بەدی دەكەم، ئەوەیە كە پشێوی باڵی بەسەر سیاسەتی دەرەوەی ترەمپدا كێشاوە – لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا-، بەتایبەتی كە ئێمە سیاسەتێكی روون – لەلایەن ئەمریكاوە- لە ئاست وڵاتی سووریا، یان یەمەن بەدی ناكەین، كە ئەمەش مایەی ناڕەحەتی و نیگەرانییە. راستە ئەم ئیدارەیە هەوڵێكی خستۆتەگەڕ بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیی ئیسڕائیل و فەلەستین و باس لە رێككەوتنی ئاشتی دەكات، بەڵام روون نییە هەنگاوەكانی ئەو پرۆسەی ئاشتییە چۆن بەرەوپێش دەچن.
* باست لەوە كرد كە سیاسەتێكی روون و جێگیر بەدی ناكرێت لەلایەن ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپەوە لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا نەبوونی سیاسەتێكی لەم چەشنە چ دەرئەنجام و ئاكامێكی لێدەكەوێتەوە؟
- لە راستیدا گرنگە سیاسەتێكی گشتگیری هەبێت بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ دۆخەكە، ئەگەرنا رەوشێك دروست دەبێت كە ناچار دەبیت بە تەنیا و بە دابڕاوی مامەڵە لەگەڵ هەر یەكێكیاندا بكات. بەڵام ئەگەر بێت و ستراتیژیەتێكی گشتگیر لە ئارادا بێت، ئەو كاتە دەتوانێت بژاردە جیاوازەكان تاوتوێ بكات و بڕیاری ئەوە بدات، ئایا ئامانجەكەت بەدیهێنانی دیموكراسییە، یان سەقامگیری یان هەر ئامانجێكی دیكە.
* ئەی چۆن لە سیاسەت و ستراتیژیەتی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و بەتایبەتی لە ناوبردنی پاشماوەی داعش دەڕوانیت؟
- ئەوەی دەبینرێت بەدیهاتنی بەرەوپێشچوونێكی باشە لەم رووەوە، ئەوەتا دەسەڵاتی داعش بەسەر ئەو خاكانەدا- كە دەستی بەسەردا گرتبوون- تێكشكێنراوە، بەڵام لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە ئەم ستراتیژیەتە لەسەردەمی ئیدارەی ئۆبامادا دەستی پێكرد، واتە بە تەنیا پەیوەست نییە بە ئیدارەی ئێستاوە. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە نابێت رازی بین بە دۆخەكە، مەبەستم ئەوەیە راستە دەسەڵاتی داعش بەسەر ئەو خاكانەی داگیری كردبوون كۆتایی پێهێنرا، بەڵام هێشتا چەكدارەكانی لە ناوچەكەدا ماون.
* باشە مەترسی و نیگەرانی ئەوەتان نییە كە ئیدارەی ئەمریكا جاڕی سەركەوتن بدات و دەست بە كشانەوە بكات لەم ناوچەیە و ئەمەش دۆخێك بخوڵقێنێت كە ببێتەهۆی ئەوەی دووبارە گرووپە تیرۆریستییەكان سەرهەڵبدەنەوە؟
- ئەوە راستە كە لایەك مەیلی ئەوە هەیە كە جاڕی ئەوە بدرێت ئێمە ئامانجەكانمان بەدەست هێناوەو ئەو گرووپە تیرۆریستەمان تێكشكاندووەو ئیدی كاتی كشانەوەیە، بەڵام لەلایەكی دیكەوە مەیلی ئەوەش هەیە كە بەشێك لە هێزی سەربازی جێگیر بكرێت بۆ نموونە لە سووریادا بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش. ئەمە دووبارە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ پرسی نەبوونی ستراتیژیەتێكی گشتگیر كە لە چوارچێوەی ئامانجەكانمان بە روونی دیاری بكەین.
* لەم روانگەیەوە ئایا ئێوە مانەوەی هێزی سەربازیی ئەمریكا لە وڵاتانی عێراق و سووریا بە پێویست دەزانن بۆ ئەوەی دووبارە دۆخەكە بە خێرایی دوچاری داڕمان نەبێتەوە؟
- كێشەكە ئەوەیە كە لەلایەك ئەمریكا ناخوازێت بە تەواوەتی بكشێتەوە و لەلایەكی دیكەوە ئەگەر ئێمە بۆ كاتێكی نادیار بمێنینەوە، ئەوا ئەو كاتە روون نابێت ئایا پێناسەی ئێمە بۆ سەركەوتن چی دەبێت. بەڵام رەنگە رێگاچارەیەكی باشتر ئەوە بێت كە كار لەگەڵ هاوپەیمانەكانماندا بكەین و بەهێزیان بكەین بۆ ئەوەی پێویست نەكات سوپای ئەمریكا كاراكتەری سەرەكی بێت.
* مەسەلەیەكی دیكەی مشتومڕهەڵگر بڕیاری ئیدارەی دۆناڵ ترەمپ بوو بۆ كشانەوە لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێران و سەپاندنی سەختترین سزای ئابووری بەسەر ئەو وڵاتەدا، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟
- ئاشكرایە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لە سەردەمی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆبامادا واژوو كرا، هەرچەندە رێككەوتنێكی بێ كەموكوڕی نەبوو، بەڵام رێگایەك بوو بۆ رەواندنەوەی بارگرژی پەیوەست بە پرسی چەكی ئەتۆمی و رەنگە هۆكارێكیش بووایە بۆ دروستبوونی پەیوەندی نزیكتر لە نێوان ئەمریكا و ئێران. ئەوەی پەیوەندی بە فشارە ئابوورییەكانەوە هەبێت، ئەوا روونە كە ئەمریكا وڵاتێكی زۆر بەهێزە و رەنگە بتوانێت ئابڵوقەیەكی سەخت بەسەر ئێراندا بسەپێنێت، بەڵام پرسی پڕۆگرامی ئەتۆمی بەلای ئێرانەوە هێندە جددییە، لەو باوەڕەدا نیم كە سازشی لەسەر بكەن، ئەوەش دۆخێك دەخوڵقێنێت كە ناسەقامگیری لێدەكەوێتەوە.
* بەڵام ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ هەمان سیاسەتی گرتنەبەری فشاری ئابووری لە ئاست توركیاشدا پیادە كرد، لە كاتێكدا توركیا هاوپەیمانێكی درێژخایەنی ئەمریكابووە و ئەندامی ناتۆیە، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- مەسەلەی توركیا مەسەلەیەكی ئاڵۆزە، توركیا هاوپەیمانێكی گرنگە، بەڵام نیگەرانیی ئەوە لە ئارادایە كە ئەو وڵاتە لە سایەی دەسەڵاتی ئەردۆغاندا بەرەو خۆسەپێنی دەچێت. راستە ئەو هەرایەی ئەم دواییە زیاتر پەیوەست كرایەوە بە پرسی دەستگیركردنی قەشە ئەمریكییەكەوە، بەڵام من پێموایە كێشەی گەورەتر هەیە لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و توركیادا. كەواتە لەلایەكەوە دروستكردنی فشار لەسەر ئەردۆغان كارێكی باشە بۆ ئەوە ناچار بكرێت رێز لە ژیان و بەرژەوەندییەكانی هاووڵاتیانی ئەمریكا و وڵاتانی دیكە بگرێت، لەلایەكی دیكەوە توركیا وڵاتێكی بەهێزی ناوچەكەیە، ئەگەر نەڵێین بەهێزترین وڵاتی ناوچەكەیە، بۆیە ناكرێت ئێمە زۆر تووڕەی بكەین، واتە دەكرێت درێژە بە فشارەكان بدەین، بەڵام دەرگای گفتوگۆش بە روویاندا دانەخەین.
* كەواتە چۆن وەسفی پەیوەندییەكانی ئێستای ئەمریكا و توركیا دەكەیت؟
- ئێمە دەزانین توركیا دیدوبۆچوونی جیاوازی هەیە، بە بەراورد بە ئەمریكا لە ئاست چەند پرسێكدا، وەك دۆخی سووریا كە هەڵوێستی جیاوازی لە ئاست هێزە كوردییەكانی سووریا هەیە، هەروەها پرسی نزیكبوونەوەی لە رووسیا كە مایەی نیگەرانییە، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا من دوودڵم لەوەی بڵێم توركیا بە تەواوەتی هاوپەیمانێكی متمانەپێنەكراوە، چونكە چەندین پرس هەیە كە ئێمە كاریان لەسەر بكەین و هیوادارام بتوانین درێژە بە پەیوەندییەكانمان بدەین.
* هەر لە پەیوەندی بە پرسی تیرۆرەوە، ئێوە بە چڕ و پڕی كارتان لەسەر ئەم پرسە كردووە و توێژینەوەتان كردووە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هۆكارە ریشەیی و بنەڕەتییەكانی دەركەوتن و گەشەی رێكخراوە تیرۆریستییەكان لەم ناوچەیەدا چین؟
- ئەمە پرسیارێكی گەورەیە و من پێموایە كۆمەڵێك هۆكار پێكەوە رۆڵیان بینیوە، دەكرێت ئێمە ئاماژە بە داپڵۆسین و سەركوتكاری دەوڵەت بكەین وەك یەكێك لە هۆكارەكان، بۆ نموونە ئەو سەركوتكارییەی حكومەتی میسر كردی بووە هۆی دروستبوونی تووڕەییەك كە كەسانی وەك بن لادن توانییان كەڵكی لێوەربگرن. لەگەڵ ئەوەشدا و سەرەڕای ئەوەی ئەو گرووپانە سوودیان لەو تووڕەییە وەرگرت، بەڵام دوای دەركەوتنیان –وەك ئەل قاعیدە و داعش- دەركەوت كە ئەگەرچی توانییان هەندێك پشتیوانی بەدەست بهێنن، بەڵام زۆرێك لە خەڵكی لە جیهان و لە ناوچەكەدا دژیان وەستانەوە.
* باشە پێتوانییە شكشتی دەوڵەتانی ناوچەكە لە پرۆسەی حوكمڕانی یا داڕووخانی دەسەڵات لەم دەوڵەتانەدا زەمینەی لەباری بۆ دروستبوونی ئەم گرووپانە خۆش كردبێت؟
- دەكرێت ئێمە لێرەدا ئاماژە بەوە بكەین كە داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003دا دەرفەتی بۆ هەندێ لەو گرووپانە دروست كرد. دواتر و لە بەهاری عەرەبیدا دەرفەتی دیكە بۆ ئەو گرووپانە رەخسا، وەك ئەوەی لە سووریادا بەدیمان كرد، كە دۆخی ئەو وڵاتە بواری بۆ سەرهەڵدانی داعش هێنایەئاراوە.
* كەواتە ئەگەر پرسیارەكە پێچەوانە بكەینەوە، ئایا پێتوایە دروستكردنەوەی دامەزراوەی كارا لەم دەوڵەتانەدا و كاركردن بۆ ئەوەی ئەم دەوڵەتانە ئەركی خۆیان ئەنجام بدەن، هۆكارێكە بۆ بەرگرتن لە دروستبوونی ئەم گرووپانە؟
- بەڵێ، من هاوڕام و پێموایە بوونی دەوڵەتێك كە بتوانێت ئەركی خۆی جێبەجێ بكات و دیموكراسی و ئازادی بۆ خەڵكی دەستەبەر بكات، دەرفەتەكە لە دەستی گرووپە تیرۆریستییەكان دەردەهێنێت، چونكە هەر كاتێك خەڵكی هەستیان كرد كە نوێنەرایەتی دەكرێن و بایەخیان پێدەدرێت، ئەوا ئەگەری پەنابردنیان بۆ توندوتیژی كەم دەبێتەوە.
* بەڵام پێتوانییە كاركردن بۆ ئەوەی ئەم دەوڵەتانە بتوانن بە ئەركی خۆیان هەڵبستن پێویستی بە هاوكاری و یارمەتیی دەرەكی هەیە، بەتایبەتی ئەمریكا و كێشەكەش ئەوەیە كە ئیدارەی ئێستای ئەمریكا زۆر بایەخ بە بنیادنانی دەوڵەت و پەرەپێدانی دیموكراسی لە وڵاتانی دیكەدا نادات؟
ئەوە راستە كە ئیدارەی ترەمپ گرنگی پەرەپێدانی دیموكراسی بە كەمبایەخ سەیر كردووە، لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە لە سەردەمی ئیدارەی ئۆباماشدا دوودڵییەك هەبو بۆ كاركردنی چڕ و پڕ بۆ پەرەپێدانی دیموكراسی لە وڵاتانی دیكەدا. هەرچۆنێك بێت لەو باوەڕەدام كە لە بەرژەوەندیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەمریكادایە كە كار لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەدا بكەن بۆ بەهێزكردنی دامەزراوەكان و بۆ برەودان بە دیموكراسی و گەشەپێدان، ئەگەرچی مەرج نییە ئەمە لە رێی دەستێوەردانی راستەوخۆ و سەپاندنەوە بێت.