ژمارەیەكی بەرچاو لە زانایانی ئایینیی ئیسلام پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن كە سەرەڕای پابەندبوون بە دەق و فەرمووەدەكان و سەرمەشق وەرگرتن لە قورئانی پیرۆز، ئەوا هەڵویستی ئیسلام بەرامبەر بە فیقه و فیكر و سیاسەت پێویستیی بە نوێكردنەوە هەیە. د.محەمەد شەریف سەرۆكی كۆڕبەندی فیكری ئیسلامی لە كوردستان، یەكێكە لەو كەسایەتییانە و هەر لەو بوارەشدا كتێبێكی بە ناونیشانی: نوێكردنەوەی هەڵوێستی ئیسلامی لە فیقه و فیكر و سیاسەت (تجديد الموقف الاسلامي في الفقه و الفكر و السياسة) نووسیوە و هیواداریشە وەك سەرچاوەیەك سوودی لێ ببیندرێت، یان بە فەرمی وەك وانەیەك لە پڕۆگرامی كۆلێژەكانی شەریعە لە كوردستاندا بخوێندرێت. د.محەمەد شەریف لەم دیمانەیەدا بە شێوەیەكی بابەتییانە ئەو پرسە گرنگە تاوتوێ دەكات، لە بارەی چەند تەوەرێكی پەیوەندیدار بەو پرسەشەوە وەڵامی پرسیارەكانی گۆڤاری گوڵان دەداتەوە.

د.محەمەد شەریف
سەرۆكی كۆڕبەندی فیكری ئیسلامی لە كوردستان بۆ گوڵان:
هیوام ئەوە بوو كتێبی (نوێكردنەوەی هەڵوێستی ئیسلام) ببێتە پڕۆگرامی كۆلێژەكانی شەریعە لە كوردستاندا

(ماملكت أیمانكم) سوننەتی مرۆڤە و پەیوەندی بە ئایینەوە نییە


فیقهی ئیسلامی
بەشی زۆری دابونەریتی عەرەبییە


ژمارەیەكی بەرچاو لە زانایانی ئایینیی ئیسلام پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن كە سەرەڕای پابەندبوون بە دەق و فەرمووەدەكان و سەرمەشق وەرگرتن لە قورئانی پیرۆز، ئەوا هەڵویستی ئیسلام بەرامبەر بە فیقه و فیكر و سیاسەت پێویستیی بە نوێكردنەوە هەیە. د.محەمەد شەریف سەرۆكی كۆڕبەندی فیكری ئیسلامی لە كوردستان، یەكێكە لەو كەسایەتییانە و هەر لەو بوارەشدا كتێبێكی بە ناونیشانی: نوێكردنەوەی هەڵوێستی ئیسلامی لە فیقه و فیكر و سیاسەت (تجديد الموقف الاسلامي في الفقه و الفكر و السياسة) نووسیوە و هیواداریشە وەك سەرچاوەیەك سوودی لێ ببیندرێت، یان بە فەرمی وەك وانەیەك لە پڕۆگرامی كۆلێژەكانی شەریعە لە كوردستاندا بخوێندرێت. د.محەمەد شەریف لەم دیمانەیەدا بە شێوەیەكی بابەتییانە ئەو پرسە گرنگە تاوتوێ دەكات، لە بارەی چەند تەوەرێكی پەیوەندیدار بەو پرسەشەوە وەڵامی پرسیارەكانی گۆڤاری گوڵان دەداتەوە.

* ئێوە ماوەیەكی زۆرە كارتان لەسەر نوێكردنەوەی هەڵویستی ئیسلام لە فیقه و فیكر و سیاسەت كردووە، هەر ئەمەش ناونیشانی كتێبێكی ئێوەیە، ئایا تاچەند ئەم كارەی ئێوە بایەخی بۆ ئێستای كوردستان هەیە؟
- پێش هەموو شت دەمەوێت ئەوە بڵێم جیا لەوەی كتێبی نوێكردنەوەی هەڵوێستی ئیسلامی لە فیقه و فیكر و سیاسەت (تجديد الموقف الاسلامي في الفقه و الفكر و السياسة) بە زمانی عەرەبی نووسیومە، لە هەمانكاتدا ئەم كتێبە بۆ زمانەكانی ئازەری و توركی و رووسیش وەرگێڕدراوە، ئامانجی سەرەكیی من لەم (نوێكردنەوەیە) ئەوە بوو كە ببێتە پڕۆگرام لە كۆلیژەكانی شەریعە لە كوردستاندا، زیاد لەمەش ئەم كە كتێبە پێنج دەروازەیە، ئامانجم ئەوە بوو هەر بابەتێكیان ببێتە تێزی نامەیەكی دكتۆرا و دەوڵەمەند بكرێت و ببێتە رۆشنبیرییەكی گشتی لە ناو كۆلێژەكانی شەریعە لە كوردستاندا، بەڵام بەداخەوە ئەمەیان نەكرد، لەبری ئەوەی پشتگیريی ئەم نوێكردنەوەیە بكەن، هاتن ئاستەنگیان بۆ دروستكرد، ئەمەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە رۆشنبیریی كۆلێژی شەریعە، كولتوورێكی تەقلیدییە و بەرگەی شتی تازە ناگرێت.
* باستان لە نوێكردنەوە كرد، با بپرسین: ئاخۆ بنەماكانی ئەم نوێكردنەوەی كە باسی دەكەن چین و لەم پڕۆژەیەدا پشتتان بە چی بەستووە؟
- ئەم نوێكردنەوەی كە من باسم كردووە، جیاكردنەوەی باوەڕە (العقیدة) لە حوكمڕانی (الحكم)، لەسەر ئەم بنەمایە ئێمە كیتاب و سوننەمان هەیە، لەم نوێكردنەوەیەدا من سەرنجم لە فەرموودەكانی پێغەمبەر (د.خ) داوە، ئەوانەی كاریان پێ دەكرێت، هەموویان ئەو فەرموودانەن كە یەك لەوی دیكەی گواستۆتەوە كە پێیان دەڵێن: (أحادی)، ئەمەش مانای ئەوەیە یەكلاكەرەوە نین، بۆیە ئەگەر یەكلاكرەوە و قەتعی نەبن، ناتوانین كاریان پێ بكەین، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لە بواری یاسا، یا فیقهدا دەبێت پرسەكان بسەلمێنرێن، بۆیە ناتوانرێت بەو شێوازە بسەلمێنرێن، لەمەش زیاتر ئێمە لە زانستی كەلام پێشتر وتوومانە باوەڕ لە فەرموودەكان جێگر نابێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە باوەڕ دەبێت یەقین بێت، ئەوەی جێگەی سەرسامییە، ئەوەیە كە ئێستا بایەخ بە زانستی كەلام نادرێت، هەر بۆیە مەلاكانی ئێستا لەبەرامبەر ئەو پرسانە دەستەوەستان ماون، لەبەر ئەوەی زانستی كەلام وەك پێویست ناخوێنن، خۆشتان دەزانن، زانستی كەلام تیكەڵە لەگەڵ لۆژیك و فەلسەفە.
* ئەگەر زانستی كەلام هێندە گرنگە، بۆچی ئێستا وەك وانە ناخوێندرێت؟ یان بۆچی وەك پێویست بایەخی پێ نادرێت؟
- ئێستا تەنیا شتێكی رووكەشی لێ دەخوێندرێت، هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەو مەلا زانایانەی پێشتر هەبوون، ئێستا ئەو جۆرە مەلایانە نەماون، پێشتر یەكێك لە زانستە گرنگەكانی ئەوەی پێی دەگوترێت 12 عیلم، زانستی كەلام بوو، مەلاكان بایەخیان پێدەدا، لەو مەلایانەی كە لە زانستی كەلام زۆر شارەزا بوون، دەكرێت وەك نموونە ئاماژە بە (مەلا بەكری كۆیە، مەلا ساڵحی كۆزەپانكە، شێخ مستەفا نەقشبەندی، مەلا فەندی، باوكم و مەلا تەیب و.. هتد) بكەین، بۆیە كاتێك زانستی كەلام پشتگوێ دەخرێت، هێزی تەفسیریش سنووردار دەبێت.
* بەڵام باس لەوە دەكرێت بەشێكیان بەهیچ جۆرێك باوەڕیان بە زانستی كەلام نییە، ئایا ئەمە بواری تەفسیر و تەئویلی سنووردار نەكردووە؟
- بەشێك لە سەلەفییەكان دەڵێن: ئەوەی لۆژیك و زانستی كەلام بێت، بێ باوەڕ دەبێت (من تمنطقه تزندقه) ئەمەشیان لە ئیمامی شافیعی گواستۆتەوە، بەڵام مەلاكانی كوردستان لەگەڵ ئەوەشی شافیعی بوون، زۆر خەریكی لۆژیك و زانستی كەلام بوون، دیارە لۆژیك و زانستی كەلامیش فیكرە، یاریدەدرە بۆ تەفسیر و تەئویل، ئێمە یەكەم وانە كە لە زانستی كەلام خوێندوومانە ئەوە بووە كە هەقیقەتی شتەكان نەگۆڕە (الحقائق الاشياء الثابتة)، ئەمەش راستە، دەڵێن (شت) هەیە، بەڵام ئەگەر ئەمە نەسەلمێندرێت، هیچ سوودێكی نابێت و كاری پێ ناكرێت، بەڵام ئێستا تەنیا كار بەر رووكەش دەكرێت، بۆیە هەقیقەت لە گۆڕێ نییە.
* با بگەڕێینەوە سەر ئەو جیاكارییەی لە نێوان باوەڕ (العقیدة) و حوكمڕانی (الحكم) كردووتانە، باسی ئەوەتان كرد، چۆن باوەڕ بە فەرموودە جێگیر نابێت، حوكمیش بە فەرموودە جێگیر نابێت، ئایا بۆ جێگیر نابێت؟
- فەرموودەی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت)، ئەگەر جێگریش بێت، مولزەم نییە، بەڵكو رێنمایی و ئیرشادە، هەر بۆیە كە باسی سەرچاوەی یەكەمی ئیسلامیش دەكەین، دەڵێین بریتییە لە (كیتاب و سوننە)، بەڵام لە قورئاندا دەڵێت: (كیتاب و لۆژیك و لە 11 ئایەتدا هاتووە و دەفەرموێت: (وَيُعَلِّمُكمُ الْكتَابَ وَالْحِكمَةَ)، ئەوجا من كە ئەم نویكردنەوەیەم نووسی، ئاماژەم بەوە كردووە كە مەبەست لە (كیتاب)، قورئانە، ئەم قورئانە ئەو ئەحكامانەی تێدایە كە بە ئەقڵ نازانرێت، وەك رۆژی دوایی، مەحشەر، غەیب، ئەمانە ناتوانرێت بسەلمێنرێن و دەكەوێتە سەر هەستی باوەڕدارەكە و تێگەیشتنی ئەو كەسە، هەر بۆیە لە قورئاندا دەفەرموێت: (مَن شَاءَ فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكفُرْ)، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر دەتەوێت باوەڕدار بە، ناتەوێت كەیفی خۆتە. بۆیە لە قورئاندا هاتووە (لا إكراه فی الدین)، لە بەرامبەر ئەمەدا لۆژیك (الحكمة)، بریتییە لەو پرسانەی كە دەتوانی بە ئەقڵ بیسەلمێنیت، ئەمەش لە ئایەتێكدا لە سورەتی (النساء) هاتووە كە دەفەرموێت: (ذَٰلِك مِمَّا أَوْحَىٰ إِلَيْك رَبُّك مِنَ الْحِكمَةِ)، واتە خوا لۆژیكی داوە بە تۆ، كە باسی نموونەكانیش دەكات، دەبینین ئەو نموونانە لە ئاستی ئەقڵی بەشەردان و غەیب نین، هەتا پێویستیان بە قورئان هەبێت، هەر بۆ نموونە داوا دەكات بەفیڕۆدان (التبذير) خراپە، یان بە فیز بە سەر زەویدا مەڕۆ (وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا * إِنَّك لَن تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَن تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا)، بۆیە ئەمە لۆژیكە و هەموو كەس دەیزانێت و لە ئاستی ئەقڵی بەشەردایە. سەبارەت بەم لۆژیكەش ماوەیەكی زۆر لە هەموو تەفسیرەكان بە شوێنیدا دەگەڕام و دەمگوت، زۆر زەحمەتە بۆ كەسێكی وەك من كە ئەم تیۆرە لە قورئان دەربهێنم و پێش من كەسی دیكە ئاماژەی پێ نەكردبێت، لەمیانەی ئەم گەڕانەمدا بینیم، ئەبو راغبی ئەسفەهانی كتێبێكی هەیە، كە بەردەوام ئیمامی غەزالی ئەم كتێبەی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە، ئەبو راغب لەو كتێبەدا دەفەرموێت: مەبەست لەو سوورەتەی كە دەڵێت: (ويعلمكم الله الكتاب و الحكمة) ئەوەیە، هەندێك پرس غەیبە و لە قورئاندا نووسراوە، ئەوی دیكەی لۆژیكە (الحكمة)، ئەوجا ئەو لۆژیكە لە قورئاندا بێت، یان لە سوننەتدا بێت، یان كەسێكی ئاسایی بیڵێت، هەمووی یەك شتە و جیاوازی نییە، راشكاوانەتر لۆژیك بەرهەمی ئەقڵە، لەمبارەوەیە ئیبن روشد سەبارەت بە یاسا دەڵێت: یاسا دوو بەشە، بەشێكیان «وەحی»یە و لە خواوە هاتووە، ئەویش لە قورئاندا نووسراوە، بەڵام بەشەكەی دیكەی لە پرانسیپە زانراوەكانی هەر نەتەوەیەكدا لەناو نەتەوەكاندا هەیە، هەر بۆ نموونە: ئەو پرانسیپانەی كە هەموو نەتەوەكان باوەڕیان پێیەتی (ئاشتی)یە، بۆیە هەموو نەتەوەیەك ئاشتی لە شەڕ پێ باشترە، راشكاوانەتر ئەمە پرانسیپی مرۆڤایەتییە، هەروەك چۆن ئەوەی لە جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤدا هاتووە، هەمووی ئەو پرانسیپانەیە كە هەموو نەتەوەكان باوەڕیان پێیەتی، لەسەر ئەمە من لیكۆڵینەوەیەكم كرد، چۆن ئەم جاڕنامەیە رێككەوتنی لەسەر كراوە، لە كاتێكدا كە ئیمزای لەسەر كراوە لەلایەن ستالین كە سەركردایەتیی یەكێتی سۆڤیەتی دەكرد، كۆماری چینیش بە هەمان شێوەی یەكێتی سۆڤیەت بوو، لە كاتێكدا كە ململانێی نێوان بلۆكی سەرمایەداری و بلۆكی كۆمۆنیستی لەو پەڕیدا بوو، بەڵام هەردوو لایەن لەسەر پرانسیپەكانی جاڕنامەی مافی مرۆڤ رێككەوتن و ئیمزایان كرد، لەمەدا مەبەستم ئەوەیە ئەقڵ بەسە بۆ ئەوەی بگاتە ئەو ئەحكامانەی كە حوكمڕانیی مرۆڤایەتی پێدەكرێت. هەر بۆیە ئەوەی من لەو كتێبە جەختم لەسەر كردۆتەوە، ئەوەیە كە ئێمە قورئانمان پێویستە بۆ ئەو پرسانەی غەیبن و بە ئەقڵ ناسەلمێندرێن، بۆیە من هاتووم لە كتێبەكەمدا لەسەر (ما ملكت أیمانكم) راوەستاوم، بەڵام بەتەواوەتی لێكدانەوەم بۆ نەكردووە، ئەمەش لە ترسی ئەوەیە نەك بەوە تاوانبار بكرێم، دژی ئیسلام نووسیومە، پێشتر (ما ملكت أیمانكم) بۆ ئێمە كێشەیەكی گەورە بوو، بۆیە زۆر كارم لەسەر كردبوو، بەشێكی باشم لێ حەل كردبوو، بەڵام بەشێكیشی لە توانای مندا نەبوو، بۆ ئەم پرسە چەند جارێك لەگەڵ مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس دانیشتم و داوام لێكرد، ئەمەم بۆ تەفسیر بكات، بەڵام ئەو هەرچی گوت، من گوتم ئەوە دەزانم، بەس قەناعەتم پێی نییە، لەبەر ئەوەی مرۆڤایەتی نییە.
* وەك باستان كرد، دیارە گەیشتوونەتە باوەڕەی: (ما ملكت أیمانكم)، دەكرێت شیكاری زیاتر بۆ ئەو بڕوایە بكەن؟
- ئەوەی ئێستا من بۆم دەركەوتووە (ما ملكت أیمانكم)، سوننەتی مرۆڤە، سەبارەت بەمە ئایەتێك لە سوورەتی (النساء) هەیە، بەداخەوە كەس ئاماژەی پێ نەكردووە كە دەفەرموێت: (ُيرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكمْ وَيَهْدِيَكمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكمْ)، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەوەی لە قورئاندا هاتووە سەبارەت بە تەشریع و ئەحكام، پێشتر نەریتی مرۆڤ بووە، واتە مرۆڤ دایڕشتووە و یاسای نەتەوەكان بووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو تەشریع و ئەحكامانە هەبوون، بەڵام ئیسلام هاتووە ئەمانەی رێكخستووە و ئەوانەی رێكوپێك نەبوون، رێكیخستوون، كتێبی (ضبط النصائح و جدلا) پرسیاری ئەوە دەكات، ئایا پێغەمبەر (د.خ) لە سەر چ بنەمایەك حوكمڕانی كردووە؟ ئەو دەڵێت: حوكمڕانی بە دابونەریتی عەرەبی كردووە، بەشی زۆری فیقهی ئیسلامیش بناخەكەی دابونەریتی عەرەبییە، بۆیە مەبەست لە یاسا، رێكخستنی ژیانی خەڵكە، ئەوجا ئەگەر ئەو یاسایە توانیبێتی ژیانی ئەو خەڵكە رێكبخات و كەس لاریی لەو یاسایە نەبووبێت، ئەوا ئەو یاسایە پڕ بە پێستی ئەو سەردەمەی خۆیەتی.
* ئەوەی لە قسەكانتان تێگەیشتین، ئەوەیە كە (ماملكت أیمانكم) یاسای نەتەوەكانە و یاسای پەروەردگار نییە، ئایا تێگەیشتنەكەمان دروستە؟
- بەڵێ، (ماملكت أیمانكم) یاسای نەتەوەكانە و یاسای خوا نییە، بۆ نموونە ئێستا مەلا هەن، ئەوەی داعش بە ئێزیدییەكانی كرد، لای شتێكی ئاساییە، لەبەر ئەوەی فیقهی ئیسلامی وا دەڵێت، فیقهی ئیسلامی دەڵێت دەبێت تۆ پەلامار بدەیت واتە ( غەزو) بكەیت، بەڵام ئەم پەلاماردانە (غەزو) نەریتێكی عەرەبی سەردەمی جاهیلییەتە و هەتا بەستنی پەیماننامەی كۆمەڵەی گەلان و نەتەوەیەكگرتووەكان، ئەم نەریتە لەناو مرۆڤدا هەبووە، بۆیە (ماملكت أیمانكم) نەریتە و ئایین نییە، تەنانەت بۆ پشتگیریی ئەم قسەیەش، كەسێكی وەك ئەرستۆ كە ئێمە لە زانستی كەلام بە لوتكەی ئەقڵی دادەنین، پێی وابووە كە تەنیا پێویستە یونانییەكان ئازاد بن و بەربەرەكان كۆیلە بن.
* ئێوە دەزانن، هەموو زانایانی ئایینی ئیسلام، باوەڕیان بەوەیە كە حوكم تەنیا بۆ خوایە (ان الحكم الا للە)، بەڵام ئێوە دەڵێن (ماملكت أیمانكم) یاسای مرۆڤە و پەیوەندی بە ئایینەوە نییە، ئایا ئەمە خۆی ئیشكالیەت نییە؟
- مەسەلەی حوكمڕانی، یان حاكمییەت لە زەمانی ئیمامی عەبدەوە كێشەیەكی گەورەیە، هەر بۆ نموونە هەتا چەند ساڵێك پێش ئێستا لە ئەدەبیاتی سعودیە ئەو پرسیارە هەبووە كە كافر كێیە؟ ئەوان دەیانگوت، كافر ئەو حاكمانەن كە بە یاسای دانراو حوكمڕانی دەكەن، ئێستا ئەوانیش ئەمەیان لابردووە، كەواتە ئەوان لەسەر ئەو بنەمایە ئەوانە كافر دەكەن كە لە قورئاندا هاتووە، حوكمڕانی تەنیا بۆ خوایە (ان الحكم الا للە). لەسەردەمی ئیمامی عەلی هەر لەسەر ئەم بنەمایە خەواریجەكان جیابوونەوە و گوتیان: تۆ مرۆڤی، چۆن تەحكیم دەكەیت؟ حوكم تەنیا بۆ خوایە. لەسەر ئەمە بەشەڕهاتن و ئیمامی عەلی گوتی: (كلمة الحق يراد بها الباطل)، واتا قسەیەكی هەقە، بەڵام دەیانەوێت ناهەقی بەو قسەیە بكەن. پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە ئێمە چی دەڵێین و چۆن ئەو كێشەیەمان چارەسەركردووە؟ ئێمە لە كتێبی نوێكردنەوەی هەڵوێستی ئیسلامی، دەڵێین: حوكم بۆ خوایە، بەڵام حوكم دوو بەشە، یەكەمیان حوكمی تەكوینی، واتە ئێمە ئێستا دەژین و هەناسە دەدەین و جووڵە دەكەین، ئەمانە هیچی مرۆڤ بۆ خۆی نایكات و خوا دەیكات، یاساش ناتوانێت جووڵەی هەناسە و هەرس و لێدانی دڵ و.. هتد رێكبخات، بەڵام حوكمێكی دیكە هەیە، حوكمێكی تەشریعییە، دیارە خوا بۆیە مرۆڤی كردۆتە خەلیفەی خۆی، تا خۆی بتوانێت خۆی بەڕێوەبەرێت و تا بزانێت چۆن خۆی بەڕێوەدەبات، بۆیە كتێبەكەی ئێمەش هەر دەڵێت: (ان الحكم الا للە)، بەڵام حوكمی تەكوینی نەك تەشریع و ئیدارە. بێگومان زمانی عەرەبی زمانێكی دەوڵەمەندە و بە درێژایی زیاتر لە 1400 ساڵ بەشی زۆری نەتەوەكانی جیهان بە نەتەوەی كوردیشەوە خزمەتی زمانی عەرەبییان كردووە، بۆیە دەبێت بە تەواوەتی لە مانای دەقەكە تێبگەین، لەمبارەوەیە نموونەیەكی دیكە باس دەكەم كە یەعقووبی پێغەمبەر (خ.ل) لە سوورەتی یوسفدا بە كوڕەكانی دەڵێت: (لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّقَةٍ * وَمَا أُغْنِي عَنكم مِّنَ اللَّهِ مِن شَيْءٍ * إِنِ الْحُكمُ إِلَّا لِلَّهِ)، واتە بە كوڕەكانی دەڵێت: لە دەرگای جیاوازەوە بچنە ناو میسر، نەك لە یەك دەرگاوە، هەروەها پێیان دەڵێت: من هیچ شتێكم بەدەست نییە، بەڵكو حوكم تەنیا بۆ خوایە. بۆیە لە سێ شوێندا باس لە (ان الحكم الا للە) كراوە، بەڵام نازانم بیریان لێ نەكردۆتەوە.
* ئایا وەك بیرمەندێكی ئیسلامی لەگەڵ ئەوەی بە یاسای دانراو حوكمڕانی بكرێت؟
- بێگومان من لەگەڵ یاسای دانراوم، لەبەر ئەوەی ئەمە پەیوەندی بە بابەتەكەوە نییە، با بپرسین: ئایا خەلیفەی عوسمانییەكان بە چی حوكمڕانی كردووە؟ بێگومان خەلیفەی عوسمانییەكان یاسای دانراوی داهێناوە، نەك عەلمانییەكان، ئەگەر سەرنج بدەین (مسألة الاحكام العدلية) كە یاسا بووە و 150 ساڵ پێش رووخانی عوسمانییەكان كاری پێكراوە، ئەمە دەقی یاسای سزادانی سویسریە كە كاریان پێكردووە.
* ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە كوردستان، ئەوەی دەبینین پێشتر لە دەرەوەی كوردستان تیرۆریستانی داعش دزەیان دەكردو دەهاتنە كوردستان، بەڵام ئێستا لەناو كوردستاندا تیرۆریستی داعشی دروست دەبن، ئایا بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو دۆخە دەبێت چی بكرێت؟
- هەتا پڕۆگرامی خوێندنی ئیسلامی و كۆلێژی شەریعە بەم شێوەیەی ئێستا بێت، ئەم مەترسییە (دروستبوونی داعش و فیكیری ئیرهابی لە ناوخۆدا) هەر بوونی هەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لە خوێندنی ئیسلامی و كۆلیژی شەریعە ئەو فیقهە دەخوێندرێت كە لەسەرت واجب دەكات، بچیت غەزو بكەیت، واتە پەلامار بدەیت و جیاوازی لە نێوان موسڵمان و غەیرەموسڵمان بكەیت، ئەمە لە كاتێكدا بەخشندەیی خوا جیاوازیان ناكات و دەفەرموێت: (وَمَا كانَ عَطَاءُ رَبِّك مَحْظُورًا)، هەروەها نابێت بە زۆر كەس بێنیتە سەر ئایینەكەت، لە قورئاندا دەفەرموێت: (وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكتَابَ بِكلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُوا قِبْلَتَك * وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ*) لەم ئایەتەدا خوا بە پێغەمبەر (د.خ) دەفەرموێت: ئەگەر هەموو بەڵگەیەك بۆ جوو بهێنیتەوە شوێن تۆ ناكەون و روو ناكەنە قیبلەكەی تۆ، تۆش روو ناكەیتە قیبلەی ئەوان، دیارە لەم ئایەتەدا قیبلە بەمانای رۆشنبیری و شارستانی هاتووە، بۆیە باشترە هەر كەس لە سەر ئایینی خۆی بێت و ململانێی خێری یەكتری بكەن (َاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ * أَيْنَ مَا تَكونُوا يَأْتِ بِكمُ اللَّهُ جَمِيعًا).
* ئایا ئێوە وەك كۆڕبەندی فیكری ئیسلامی تاچەند توانیوتانە كاریگەریتان لەسەر مەلاكان هەبێت، لانیكەم لەسەر شێوازی گوتارەكانیان لە رۆژی هەینیدا؟
- ئێستا بە هاوكاریی وەزارەتی ئەوقاف و رۆڵی د.پشتیوان سادق كە وەزیری ئەوقافە بەوەكالەت، كارێكی باشی كردووە كە خولی بۆ مەلاكان كردۆتەوەو لەو خولانەدا من وانەی فیكریان پێدەدەم، مەلاكانیش بەو خولانە خۆشحاڵن، بۆ ئەوەی لانیكەم تێیانبگەیێنین ئەو شتانەی لەگەڵ سەردەم ناگونجێت، لێیان دوور بكەونەوە، هەر بۆ نموونە لە ئێستا كتێبی فیقهی وا چاپ دەكرێت، وەك ئەوەیە سەردەمی كۆیلە و سەردار بێت، كتابی (العتق) هەر باسی كۆیلە دەكات، كە ئەوان پێشتر وایان زانیوە ئەمە بەشێكە لە ئیسلام، بۆیە ئێمە بۆیان شی دەكەینەوە كە ئەوە ئایین نییە، بەڵكو ئەوە نەریتی سەردەمێكە، چونكە خوا دەفەرموێت: (سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكمْ) كەواتە ئەمە سوننەتی مرۆڤە، تەنانەت پێغەمبەریش (د.خ) هەوڵیدا ئەمە نەهێڵێت، بەڵام پێی نەكرا، چونكە یاسای ئەو سەردەمە بووە، هەروەها كتێبی (المناهج)ی ئیمامی شافعی كە لەرووی خواپەرستییەوە شتی باشی تێدایە، بەڵام كە دێتە سەر رۆژی دوایی تێیدا هاتووە (واجبە لەسەر هەر موسڵمانێك كە پەلامار بدات، واتە (غەزو) بكات، بێگومان غەزوش یەعنی تاڵانكردن، ئەم كتێبە لەلایەن مەلایەك لە كوردستانەوە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی كوردی بە كوردییەكی زۆر جوانیش وەریگێڕاوە، دیارە ئەویش گوناهی نییە كە هەر بە «غەزو»ی بەكارهێناوەتەوە، بەڵام لانیكەم دەیتوانی بنووسێت «جیهاد واجبە» لەبەر ئەوەی جیهاد بەرگری لە خۆكردنە (دفاع النفس)ە، هەروەك چۆن بەم دواییە هێزەكانی عێراق هێرشیان كردە سەر هەولێر و پێشمەرگە بەرگری كرد، ئەوەی پێشمەرگە كردی، جیهاد بوو، بەڵام غەزو ئەوەیە كە داعش پەلاماری شنگالی داو ئەو كارەساتەی بەسەر ئێزیدییەكان هێنا.
* ئێوە وەك كۆڕبەندی فیكری ئیسلامی راتان لەسەر ئەو كتێبانە چییە؟
- ئێمە پێمانوایە لەگەڵ ئەم سەردەمە ناگونجێن، پێمانوایە هەرچی پەیوەندی بە پەیوەندی نێوان نەتەوەكانەوە هەیە، پەیماننامەی نەتەوەیەكگرتووەكان رێكیخستووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە باشتر و گونجاوترە، خواش دەفەرموێت باشتر هەڵبژێرن (َواتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنـزلَ إِلَيْكمْ مِنْ رَبِّكمْ)، هەروەها یاسای ئیسلامی لەلایەن مامەڵەی داراییەوە زۆر لە یاسای رۆمانی پێشكەوتووترە، بەڵام بۆ ئێستا یاسای مەدەنی پێشكەوتووترە، ئەمە مانای ئەوە نییە یاسای مەدەنی لە فیقهی ئیسلامیدا نییە، بەڵكو رێكخستنی فیقهی ئیسلامییە.
* با دواپرسیارمان ئەوە بێت: راسپاردەتان چییە بۆ ئەوەی نوێگەریی ئایینی سەركەوتوو بێت؟
من دەڵێم، موسڵمان چۆن تەماشای ئایینەكەی خۆی دەكات، بە هەمانشێوە دەبێت رێز لە ئایینی بەرامبەری بگرێت. پێویستە بزانن هیچ ئایینێك بۆی نییە لێپرسینەوە لە ئاینێكی دی بكات، یان بڵێت من دەچمە بەهەشت و تۆ دەچیتە دۆزەخەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لە قورئاندا هاتووە، خاوەنی رۆژی دوایی تەنیا هەر خوایە (مالك الیوم الدین) بۆیە كەس لە دونیا نازانێت، كێ دەچێتە بەهەشت و كێ دەچێتە دۆزەخ، تەنانەت پێغەمبەرانیش لە خۆیان ترساون، چونكە بڕیاری رۆژی دوایی تەنیا و تەنیا لە دەستی خودایە.