جێفری ڤان دێن بێرگ، پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە بەشی زانستی سیاسی و كاروباری نێودەوڵەتیی لە زانكۆی دروری. بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە هەمان زانكۆ. لە توێژینەوەكانیدا تەركیز لەسەر چەند پرسێكی گرنگ دەكات، وەك سیاسەتی وڵاتانی عەرەبی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە میانەی دیمانەیەكدا گوڵان چەند پرسیارێكی ئاراستەكرد كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە پەنابردنەبەر سەپاندنی سزای ئابووری لەلایەن ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ وەك ئامرازێك بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەكەی، لەگەڵ شرۆڤەكردنی دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پەیوەندی بە سیاسەتی ئیدارەی ترەمپەوە لە ئاست ئەم ناوچەیە و چەند پرسێكی پەیوەندیداری دیكە، ئەویش بەم شێوەیەی خوارەوە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* هەروەك دەزانین بەم دواییە ئیدارەی ترەمپ فشار و سزای ئابووری بەسەر چەند وڵاتێكدا سەپاند، لە نێویاندا رووسیا و توركیا و ئێران، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن لە سەپاندنی سزای ئابووری وەك ئامرازێكی جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەكی لەلایەن ئیدارەی ترەمپەوە دەڕوانیت؟
- بێگومان لە نێو ئەدەبیاتی پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكاندا مشتومڕێكی زۆر هەیە لەبارەی كارایی پەنابردنەبەر سەپاندنی سزای ئابورییەوە و لەم رووەوە دەرئەنجامێكی روون بەدەست نەهاتووە. چونكە لەلایەك سەپاندنی سزای ئابووری ئامرازێكە بەهۆیەوە ئێش و ئازار بە هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە دەگەیەنێت كە سزاكەی بەسەردا دەسەپێنێت، لە كاتێكدا ئەو كەسانە و ئەو هاووڵاتیانە بەشدار نین لە پرۆسەی بڕیارسازی وڵاتەكەیاندا، واتە ئازار بە خەڵكەكە دەگەیەنێت، نەك بە سەركردەكان. كەواتە سەپاندنی سزا ئابوورییەكان لایەنێكی ئەخلاقی هەیە. هەروەها لایەنێكی دیكە پەیوەستە بەوەی ئایا تا چەند ئەمە ئامرازێكی كاریگەر و كارایە، بە زۆری ئەو سزایانە كاریگەرن كە هەمەلایەنن و لە رێی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانەوە جێبەجێ دەكرێن، بۆ نموونە وەك ئەو سزایانەی بەسەر رووسیادا سەپێندران، دوای داگیركردنی كریمیا، كەواتە ئەو كاتە سزاكان كاریگەر دەبن كە هەمەلایەن دەبن و ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی وڵاتە بە ئامانجگیراوەكە ناچار بێت هەڵوێستەكانی خۆی هەموار بكاتەوە. كەواتە كێشەكە لەسەپاندنی سزای تاكلایەنانەدایە، بە چەشنی ئەوەی ئێستا ئیدارەی ترەمپ جێبەجێی دەكات، بەڵام سزا هەمەلایەنەكان زیاتر ئەگەری ئەوەیان لێدەكرێت كە كاریگەرییان هەبێت. بۆ نموونە ئەو سزایانەی لە ئێستادا ئەمریكا دەیانسەپێنێت بەسەر توركیادا –ئەگەرچی توركیا پێشتریش رووبەڕووی كێشە و گرفتی ئابووری بووەتەوە- كە بە من دووری دەزانم ببێتەهۆی ئەوەی توركیا ئاڵای سپی هەڵبكات و رایبگەیەنێت ئێمە هەموو ئەو هەنگاوانە دەنێین كە ئەمریكا داوامان لێدەكات. هۆكارەكەش هەروەك ئاماژەم پێكرد ئەوەیە كە سزا ئابوورییەكە تاكلایەنانە بەسەر توركیادا سەپێندراون. هۆكاری كاریگەربوونی سزا هەمەلایەكانیش ئەوەیە كە وەك سزای شەرعی لێیان دەڕوانرێت، لەبەر ئەوەی لە رێگەی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانەوە جێبەجێ دەكرێن و بڕیاریان لەبارەوە دەدرێت و بە گوێرەی یاسای نێودەوڵەتیش دەردەكرێن، واتە بەو شێوەیە لێكنادرێتەوە كە وڵاتێك بەرژەوەندییەكانی خۆی بەسەر وڵاتێكی دیكەدا سەپاندبێت. هەروەها من دەمەوێت ئاماژە بە خاڵێكی دیكە بكەم لێرەدا، ئەویش ئەوەیە كە ئەو سزایانەی دۆناڵد ترەمپ سەپاندوونی پتر بۆ هێنانەدی بەرژەوەندییە سیاسیەكانییەتی لەسەر ئاستی ناوخۆ و كەمتر پەیوەستە بە هێنانەدی و پەرەپێدانی ئامانجەكانی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی یان بە بەرژەوەندییە جیهانییەكانەوە. بۆ نموونە رێكارەكانی ئیدارەی ترەمپ لە ئاست كەنەدا و ئەوروپا – كە هاوپەیمانی ئەمریكاشن-، وەك زیادكردنی گومرگ، پتر بۆ هێنانەدی بەرژەوەندییە سیاسییە ناوخۆییەكانیەتی و هیچ پەیوەندییەكی نییە بە هێنانەدی دادپەروەرییەوە لە بواری بازرگانیدا. هەموو ئەمانەش بە مانای ئەوە نایەت كە لە میانەی جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەكیدا هیچ بوارێك بۆ بەكارهێنانی سزا و پاداشتی ئابووری لە ئارادا نییە، بەڵام بۆ ئەوەی كاریگەر بێت، ئەوا دەبێت هەمەلایەنە بێت.
* باشە ئەگەر بێینەسەر بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسیاری ئەوە بكەین ئایا چۆن لە رەوشی ئەم ناوچەیە دەڕوانیت؟
- لە راستیدا ئەمە پرسیارێكی گەورەیە، بەڵام هەرچونێك بێت دەتوانین چەند دەرئەنجامێك بخەینەڕوو، پێموایە لەم رۆژانەدا بارودۆخەكە بە شێوەیەكی گشتی و لە زۆربەی وڵاتانی ناوچەكەدا لە رووی ئابووری و سیاسییەوە لەرزۆكە و رەوشە سیاسییەكە بەرەو خراپتر دەچێت لەم وڵاتانەدا- ئەگەرچی ئاست و ئەندازەی تێكچوونی رەوشەكە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە جیاوازە.
* ئەی چۆن لە سیاسەتی نوێی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا دەڕوانیت، بەتایبەتی لە دوای بڕیارەكەی ئیدارەكەی دۆناڵد ترەمپەوە بۆ كشانەوە لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە؟
- ئەوەی پەیوەندی بە سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپەوە هەبێت لە ئاست ئێراندا و بەتایبەتی بڕیاری كشانەوەی لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە، ئەوا دەتوانم بڵێم كە بە گوێرەی مەزەندە و دەرئەنجامی دەزگا هەواڵگرییەكانی خودی ئەمریكا و وڵاتە ئەوروپییەكان، ئێران پابەند بووە بە رێككەوتنەكەوە، كەواتە بڕیارەكەی ئەمریكا بۆ كشانەوە لەم رێككەوتنە- سەرەڕای پابەندبوونی ئێران پێیەوە- مایەی گرفت و كێشەیە، چونكە گومان لەسەر میسداقیەتی ئەمریكا دروست دەكات لە پەیوەندی بە جێبەجێكردنی پابەندبوونەكانیەوە. هەرچۆنێك بێت، دەبێت ئێمە ئەو راستییەمان لەبەرچاو بێت كە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بە شێوەیەكی دیاریكراوی پەیوەست بوو بە جڵەوگیركردنی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، لەم رووەوە دەتوانین بڵێین رێككەوتنەكە سەركەوتوو بوو. بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت كە رەفتار و هەڵوێستەكانی دیكەی ئێران مایەی گیروگرفت نەبوون لە روانگەی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی ئەمریكاوە. بەڵام رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بۆ چارەسەركردنی ئەو رەفتارانە ئەنجام نەدرا، بەڵكو ئامانجی چارەسەركردنی كێشەیەكی دیاریكراو بوو كە پەیوەست بوو بە پڕۆگرامی پەرەپێدانی ئەتۆمییەوە. لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانین بڵێین كە دۆخی ناوچەكە خراپتر دەبێت ئەگەر بێتو ئێران لەو رێككەوتنە بكشێتەوە وەك لەوەی پێیەوە پابەند بێت. دووبارەی دەكەمەوە ئەم رێككەوتنە هەموو كێشەكانی ناوچەكە چارەسەر ناكات، وەك پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و وڵاتانی عەرەبی، بەڵام هەرچۆنێك بێت مانەوەی ئێران لەو رێككەوتنەدا باشترە وەك لە پاشەكشەلێكردنی. راستە ئەو مشتومڕە دەكرێت كە ئەگەر ئێران ئەم كارە بكات، ئەوا دەرگا دەكرێتەوە بە رووی دروستكردنی هەموو چەشنە گوشارێك لەسەری. بەڵام پێموانییە ئەمە سیاسەتێكی سەركەوتوو و كارا بێت، چونكە ئێران وڵاتێكی بەهێز و دەستڕۆیشتووترە لە وڵاتانی دیكەی ناوچەكە، لەبەر ئەوە باشترە مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكرێت لەو بوارانەی ئەگەری ئەوە هەیە رێككەوتنیان لەبارەوە بكرێت و لەو بوارانەشدا كە ناتوانرێت رێككەوتنە بكرێت، ئەوا راستەوخۆ كاریان لەبارەوە بكرێت، بە چەشنێك رێگری لە ئێران بكرێت كە پەرە بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی بدات. دواتر دەبێت ئەوەشمان لەبەرچاو بێت كە سەرجەم لایەنەكانی دیكەی رێككەوتنەكە-جگە لە ئەمریكا- خوازیاری بەردەوامبوونی رێككەوتنەكەن و دەیانەوێت پێوەی پابەندبن و ئەمریكا لەم رووەوە هاوهەڵوێستی نییە، كەواتە یەكێك لە دەرئەنجامەكانی- بڕیاری كشانەوە لە رێككەوتنەكە- گۆشەگیربوونی زیاتری ئەمریكایە نەك ئێران. ئەمەش دەقاودەق پێچەوانەی ئەو دەرئەنجامە خوازراوە بوو كە ئەمریكا ویستی بەهۆی ئەم بڕیارەوە بێتەدی.
* بەڵام ئاشكرایە ئێستا ئەمریكا لە دوای بڕیاری كشانەوە لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە فشارێكی ئابووری زۆری لەسەر ئێران دروست كردووە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئێران توانای بەرگەگرتنی ئەم سزا ئابوورییانەی هەیە، یاخود لە كۆتاییدا هەڵوێست دەگۆڕێت و ئامادە دەبێت بگەڕێتەوە سەر مێزی گفتوگۆ لەگەڵ ئەمریكا؟
- من دەڵێم ئەمە ئەگەرێكی دوورە كە سەپاندنی ئەو گوشارانە ئەم دەرئەنجامەی لێبكەوێتەوە- مەبەستم ئەوەیە من بە دووری دەگرم ئێران ناچار بێت بگەڕێتەوە بۆ سەر مێزی گفتوگۆ-، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك: سەرەتا دەبێت ئەوە بزانین كە دابەشبوونی سیاسی لە نێو هەموو وڵاتێكدا هەیە بە ئێرانیشەوە، واتە هەڵوێست و تێڕوانینی جیاواز لە نێو سەركردایەتی سیاسی ئێراندا هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا پێویستە ئێران دەست بە گفتوگۆ بكاتەوە لەگەڵ رۆژئاوادا و بگاتە رێككەوتن، یاخود دەبێت ئێران رێچكەیەكی سەختگیرانە بگرێتەبەر. كە ئێمە دەزانین سەرۆك رۆحانی سەركێشییەكی زۆری كرد بە گرتنەبەری رێچكەی گفتوگۆ و گەیشتن بە رێككەوتن لەگەڵ رۆژئاوا و ئەمریكا-كە رووبەڕووی فشاری زۆریش بووەوە-، بەڵام ئێستا كە ئەمریكا لە رێككەوتنەكە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێران كشاوەتەوە، ئەوا ئەمە بۆتە هۆی بەهێزكردنی پێگەی ئەو كەسانەی نێو ئێران كە هەڵوێستی سەختگیرانە دەگرنەبەر كە بانگەشەی ئەوە دەكەن، ناكرێت متمانە بە رۆژئاوا و بە ئەمریكا بە دیاریكراوی بكرێت. لەبەر ئەوە تاوەكو فشاری زیاتر لەسەر ئێران بكرێت، ئەوا پێگەی ئەم كەسانە بەهێزتر دەبێت و ئەو كاتە دژوارتر دەبێت بۆ میانڕەوەكان ئەگەر بیانەوێت سازش بكەن. كەواتە تاوەكو ئەمریكا گوشاری زیاتر لەسەر ئەو وڵاتە دابنێت، ئەوا بەرەی ناسیۆنالیستی و موقاوەمەت بەهێزتر دەكات لەو وڵاتەدا.
* باشە ئەگەر فشارەكان دەرئەنجامی پێچەوانەیان لێبكەوێتەوە، ئەی دەبێت بە چ شێوەیەكی مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكرێت؟
- من كە ئەمە دەڵێم مەبەستم ئەوە نییە بە تەواوەتی دەست لە رێچكەی سەپاندنی فشار هەڵبگیرێت، یاخود رێگا بە ئێران بدرێت بۆ ئەوەی هەرچی دەیەوێت بەدەستی بهێنێت. بەڵام ئەگەر ستراتیژییەتەكەت تەنیا بریتی بێت لە سەپاندنی سزا و فشار و بێ رەچاوكردنی ئەگەری گفتوگۆكردن، ئەوا ستراتیژیەتێكی سەركەوتووت پیادە نەكردووە و هیچ كاتێك ئەمە سەركەوتوو نەبووە. لەوەش زیاتر و لەمەش گرنگتر ئەوەیە كە ئێستا ئەمریكا بە تەنیا مومارەسەی ئەم گوشارانە دەكات- بە دڵنیاییەوە هەندێ لە وڵاتانی عەرەبیش هاوڕا و هاوهەڵوێستن لەگەڵ ئەمریكا، وەك سعودیە و ئیمارات- بەڵام من لێرەدا مەبەستم هێزە جیهانییەكانە، واتە نە ئەوروپا و نە رووسیا و نە چین نایانەوێت زۆرترین فشار لەسەر ئێران دروست بكەن و ئەمریكاش ئەو توانایەی نییە كە بە تەنیا ئەم فشارە دروست بكات. واتە راستە ئەمریكا لە رووی ئابوورییەوە بەهێزە، بەڵام ئێرانیش بژارەی دیكەی هەیە، لەبەر ئەوە من سەركەوتنی ئەم ستراتیژیەتە بە دوور دەزانم. بۆیە وەك وەڵامی پرسیارەكەتان دەڵێم شێوازی سەركەوتووی مامەڵەكردن ئەوەیە كە تێكەڵێك بێت لە سەپاندنی سزا و پاداشتكردنەوە لەسەر هەڵوێستە باشەكان، مەبەستم ئەنجامدانی گفتوگۆیە لەو بوارانەی كە بەرژەوەندیی هاوبەشمان هەیە، هاوشان بە درێژەدان بە فشارخستنەسەر ئێران لە پەیوەندی بە بوارەكانی دیكەوە، وەك پشتیوانیكردن لە تیرۆر.
* باشە پێشبینی دووبارەبوونەوەی سیناریۆی كۆریای باكوور ناكەیت لەگەڵ ئێراندا، مەبەستم لە ئەگەری ئەنجامدانی كۆبوونەوەی لوتكەی نێوان هەردوو سەرۆك ترەمپ و رۆحانی؟
- ئەمە رێی تێدەچێت، بەڵام من بە دووری دەزانم، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك. ئێمە دەزانین ئێران وڵاتێكی جیاوازە لە كۆریای باكوور، واتە ئەگەرچی هەردوو دەوڵەتەكە حوكمڕانییەكی خۆسەپێنیان تێدا دەكرێت، بەڵام لە رووی سیاسییەوە ئێران وڵاتێكی ئاڵۆزترە بە بەراورد بە حوكمڕانیی تاكەكەسی و دیكتاتۆری كۆریای باكوور. بۆ نموونە سەرۆك كیم جۆن ئۆن، دەتوانێت هەر كارێك ئەنجام بدات كە دەیەوێت، بەڵام مەسەلەكە، یان ژینگە سیاسییەكە لە ئێران زۆر ئاڵۆزترە. لەبەر ئەوە زۆر زەحمەتە وێنای ئەوە بكەین كە هیچ یەكێك لە سەركردەكانی ئێران بیانەوێت هەمان رێچكەی سەرۆكی كۆریای باكوور بگرنەبەر. تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە زەمانەتی بەرەوپێشچوون لە چەند پرسێكدا دەستەبەر بكرێت. دواتر كۆبوونەوەی لوتكەی نێوان سەرۆك ترەمپ و سەرۆك ئۆن پتر پەیوەست بوو بە كەسایەتی ئەو دوو سەرۆكەوە، كە زیاتر خوازیارن مەسەلەكان بكەنە مەسەلەی شەخسی و پتر حەز بە خۆدەرخستن دەكەن، واتە ئەگەرچی ئەو لوتكەیە یارمەتیدەر بوو بۆ هێوركردنەوەی بارگرژییەكان بەڵام بەرەوپێشچوونێكی بەرچاوی دروست نەكرد لە پرسی داماڵینی چەكی ناوكی لە كۆریای باكوور. لەلایەكی دیكەوە ئێمە دەزانین كە رۆژگارێكی دوورودرێژ تێپەڕیوە كە كۆبوونەوەی بەرپرسی باڵای نێوان ئەمریكا و ئێران رووینەداوە، بەو پێیە هەر كۆبوونەوەیەكی لەم چەشنە رووبدات، ئەوا بیرۆكەیەكی باشە، بەڵام من روودانی ئەمە بە ئەگەرێكی دوور دەبینم.
* ئێوە دەڵێن ئەمریكا بە تەنیا گوشار دەخاتەسەر ئێران، بەڵام بەم دواییە قسەوباس لەبارەی پێكهێنانی هاوپەیمانێتیەكی ناوچەیی- بە سەرۆكایەتی ئەمریكا- كرا بۆ مەبەستی بەرەنگاربوونەوەی ئێران، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟
- من نازانم سرووشتی ئەو هاوپەیمانێتییە چۆن دەبێت، بەڵام ئەوەی بەدی دەكەین ئەوەیە كە هاوپەیمانێتییەكی بەهێز-بەڵام ناڕەسمییە، چونكە چوارچێوەیەكی رێكخراوەیی وەرنەگرتووە و تەنیا لە نێوان ئەمریكا و چەند وڵاتێكی ناوچەكە، وەك سعودیە و ئیمارات بە مەبەستی ئیحتیواكردنی ئێران بووە، كەواتە حاڵی حازر هاوپەیمانێتیەك لە ئارادایە، بەڵام ئەگەر پرسیاری ئەوە بكرێت ئایا سیفەتی رەسمی وەردەگرێت، ئەوا من دڵنیا نیم- ئەگەرچی بێگومان سعودیە خوازیارە ئەمە رووبدات-. هەرچۆنێك بێت لە ئێستادا لە نێو ئەو وڵاتانەدا هەماهەنگییەك هەیە، بەڵام من دڵنیا نیم كە چوارچێوەیەكی رێكخراوەیی وەردەگرێت یان نا، بۆ نموونە ئایا دەبێتە هاوپەیمانێتییەكی ئەمنی كە راستەوخۆ ئێران بكاتە ئامانج یان نا.
* باشە پێتوایە پێگەی عێراق لەم نێوەندەدا چی دەبێت؟
- بە دڵنیاییەوە دەبێت هەڵوێستی عێراق لەبەرچاو بگیرێت، هەرچەندە لە نێو عێراقدا دابەشبوونێك هەیە لە ئاست پەیوەندی عێراق بە وڵاتی ئێرانەوە، واتە لە حاڵەتی بوونی ئەم هاوپەیمانێتیەدا ئەوا فشار لەسەر عێراق دروست دەبێت بۆ ئەوەی بڕیار بدات، ئایا هەڵوێستی بە چ لایەكدا دەشكێتەوە، ئەمەش كاریگەری خراپی لەسەر دۆخی ناوخۆیی لێدەكەوێتەوە، بەهۆی ئەو دابەشبوونەی لە نێوان عێراقدا هەیە لەبارەی پەیوەندی وڵاتەكەیان بە ئێرانەوە. هەرچۆنێك بێت لە حاڵەتی دروستبوونی هاوپەیمانێتیەكی ئەمنیدا كە عێراق بخاتە بەردەم بژارەی ئەوەی یان دەبێت لەگەڵمان بیت، یان دژمان، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە عێراق پتر خۆی لە ئێران نزیكتر ببینێت، كە ئەمەش دژی بەرژەوەندیی ئەو وڵاتانە دەبێت كە هاوپەیمانێتییەكەیان پێكهێناوە. مەبەستم ئەوەیە رەنگە باجی دروستكردنی ئەم هاوپەیمانێتیە ئەوە بێت عێراق لە رووی سیاسییەوە پتر لە ئێران نزیك ببێتەوە.