دوای ئەوەی نەتەوە یەكگرتووەكان بە فەرمی دەستی بە لێكۆڵینەوەی جینۆسایدی داعش بەرامبەر كوردانی ئێزیدی لە شنگال كرد، كوردانی ئێزیدی لە چاوەڕوانی سارێژكردنی برینی شارەكەیان و گەڕانەوەی سەقامگیری و ئارامین، گۆڤاری گوڵان لەمیانەی دیمانەیەكیدا لەگەڵ مەحما خەلیل قایمقامی شنگال و ئەندامی خولی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەم پرسە و چەند تەوەرێكی پەیوەندیداری تاوتوێ كردووە، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

* وەكو قایمقامی شنگال تاچەند دەستپێكردنی لێكۆڵینەوەكانی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر جینۆسایدی داعش لە شنگال بۆ كورد بەگشتی و كوردانی ئێزیدی بەتایبەتی بە گرنگ دەزانن؟
- كاتێك سەلیم خان نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان سەردانی مەزارگەی لالشی كرد و لەگەڵ ئەنجومەنی رۆحانی ئێزیدی و بەندە وەكو قایمقامی شەرعیی شنگال كۆبووەوە. ئێمە داوامان كرد وەك هەر دۆزێكی دیكە گرنگی و بایەخ بە دۆزی ئێزیدییەكان بدرێت، بە چەشنێك ئەم دۆزە لە نێو ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكاندا باس بكرێت و تاوتوێ بكرێت و بڕیاری لەبارەیەوە بدرێت و پەسەند بكرێت، واتە بە جینۆساید بناسێندرێت. هەروەها ئێمە داوامان كرد كە دادگایەكی شەفاف لە هەرێمی كوردستان، لە هەولێر بێتەدامەزراندن، چونكە حكومەتی عێراق باوەڕی بە دادگا نییە و رێگەش نادات بەرەوپێشچوون لە پرسی ئێزیدی و مەسیحی و شەبەكدا بێتەدی، بە تایبەتی ئەوەی پەیوەست بێت بە جینۆسایدكردنی ئێزدییەكانەوە. كەواتە ئەمە هەنگاوێكی گەلێك گرنگە، ئەگەرچی تا ئێستا ئێمە لەسەر ئەرزی واقیع هیچمان بەدی نەكردووە، كە هەڵسەنگاندنیش لەسەر ئەو دەرئەنجامانە دەكرێت كە لە سەر ئەرزی واقیع دروست دەبن.
* ئایا تاچەند حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم كۆمەڵكوژییە بەدیكۆمێنت كردووەو داتاو زانیاریی راست و دروستی لەبەر دەستدایە بۆ هاوكاریكردنی تیمەكانی لێكۆڵینەوە؟
- لە راستیدا داتاكان قابیلی ئەوەن گۆڕانكارییان بەسەردا بێت، هەروەك ئێوەش دەزانن كە كەیسی ئێزیدییەكان جینۆسایدە بە هەموو ماناكانی ئەم وشەیە. چونكە ئەگەر ئێمە باسی كۆمەڵكوژی بكەین، ئەوا تا ئێستا 69 گۆڕی بە كۆمەڵی كوردانی ئێزیدی لە شنگال و دەڤەرەكە دۆزراونەتەوە و زیاتر لە 6417 كەس سەربڕاون و كوژراون لە نێر و مێ و 3102 كەسی دیكەش بێ سەروشوێنن، هەروەها بەپێی داتاكانی نووسینگەی سەرۆكایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستان 3515 كەس رزگاركراون و گەڕێندراونەتەوە، ئەمە وێڕای ئاوارەبوونی 360000 كەس بۆ ناو شارەكانی هەرێمی كوردستان و 115000 كەسی دیكەش وەكو كۆچبەر روویان لە دەرەوەی وڵات كردووە، تەنانەت ئەو 52000 كەسەی گەڕاونەتەوە شنگال كە بڕیار بوو قەرەبوو بكرێنەوە، بەڵام تا ئێستاش رووبەڕووی ئیرهابی فكری و سیاسی دەبنەوە و تەنانەت ئیرهابی ئاوەدان نەكردنەوەش هەیە، تا ئێستا هێزی ناشەرعی و ناقانوونی لەم دەڤەرە هەن، وەك پەكەكە و حەشدی شەعبی. هەموو ئەمانە بەڵگەن بۆ روودانی جینۆساید كە پێویستە بێنە تۆماركردن. كەواتە ئەوەی پەیوەندی بە حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەبێت، ئەوا هەنگاوێكی گرنگی هەڵگرت كە ئەوە بوو یەكەم كۆنفراسی نێودەوڵەتی بۆ بە جینۆساید ناساندنی كەیسی ئێزیدییەكان لەسەر دەستی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بە هاریكاریی تۆڕی میدیایی رووداو رێكخرا، كە پسپۆڕ و شارەزایانی نێودەوڵەتی، وەك شارەزایانی جینۆسایدی رواندا و ئەرمینیا و بۆسنە و هێرسك و دارفور ئامادەی بوون، ئەمە هەنگاوێكی گرنگ بوو بۆ ئەوەی ئەم كەیسە ببێتە كەیسێكی نێودەوڵەتی. هەروەها نووسینگەی سەرۆكی حكومەتی بۆ رزگاركردنی ئێزیدییە رفێندراوەكان باشترین هەنگاو بوو لەلایەن حكومەتەوە. چونكە سەرەڕای ئەوەی پێویستە ئەو كەسانە رزگار بكرێن، ئەوا كاتێك رزگاریش دەكرێن، ئەوا دەتوانن ببنە شاهێد لەسەر رەفتار و كردەوە دەستدرێژیكارەكانی داعش كە چۆن تەجاوزیان كردووە لەسەر شەرەف و نامووسی خەڵكی ئێمە. هەروەها ئێمە ئەوەمان لەیاد ناچێت كە سەرۆك بارزانی بەڵێنی رزگاركردنی شنگالی بە ئەنجومەنی رۆحانیی ئێزیدییان دا و بەڵێنەكەشی بردەسەر، نابێت ئەوەش لەبیر بكرێت كە زیاتر لە 600 پێشمەرگە لەو پێناوەدا شەهید بوون. بەڵام دووپاتی دەكەمەوە حكومەتی عێراق نە لە رووی دەستووری و نە لە رووی مرۆییەوە بە ئەركی خۆی هەڵنەساوە.
* ئایا پێشتر هیچ هەوڵێكی دەرەكی بۆ بە جینۆساید ناساندنی كۆمەڵكوژیی ئێزیدییەكان دراوە؟
- لە راستدا بڕیار بوو لە ساڵی 2017 لیژنەی گەڕان بە دوای راستیەكان (لجنة تقصي الحقائق) رەوانە بكرێت بۆ شنگال، بەڵام تا ئێستا ئەو شاندە نەهاتووە، بەتایبەتی بەهۆی رووداو و خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەرەوە. هەروەها تا ئێستا حكومەتی عێراقیش هیچ هاوكارییەكی نەكردووە لەم رووەوە بۆ ئەوەی لیژنەی لیكۆڵینەوە بێت بۆ بەدواداچوونی كەیسی كۆمەڵكوژی و دەربەدەركردنی خەڵكی شنگال.
* باشە بۆچی حكومەتی عێراق بە ئەركی خۆی هەڵناسێت و هەموو جۆرە هاوكارییەك بۆ لێكۆڵینەوە لەم كەیسە پێشكەش ناكات، هۆكارەكەی چییە؟
- هۆكارەكە ئەوەیە خەڵكی شنگال كورد و ئێزیدین، دواتر دەبێت ئەوە بڵێین كە بەپێی دەستووری عێراق پاراستن و بەرگریكردن لە ژیانی پێكهاتە و كەمینەكانی عێراق لە ئەستۆی حكومەتی عێراقە. دواتر هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێكرد، حكومەتی عێراق كەمتەرخەمە لە پەیوەندی بە بەرەوپێشبردنی پرسی بە جینۆسایدناساندنی ئێزیدییەكان و ئاوەدانكردنەوە و گەڕاندنەوەی خەڵكەكە بۆ شوێنی خۆیان، ئەویش بە مەبەستی ئەوەیە گۆڕانكارییەكی دیموگرافی و جوگرافی لەو دەڤەرەدا دروست بێت. چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان ماستەرپلانی هەبوو بۆ ئاوەدانكردنەوەی شنگال و بۆ گەڕاندنەوەی خەڵكەكە، بەڵام ئەو رووداوانەی روویاندا، بەتایبەتی هاتنی حەشدی شەعبی بۆ ئەم دەڤەرە رێگری لە جێبەجێكردنی ئەو ئاوەدانكردنەوەیە كرد، لەبەر ئەوە پێموایە لەم رووەوە گوناهباری سەرەكی عەبادییە، چونكە ئەوە عەبادییە كە كارناكات بۆ قەرەبووكردنەوەی خەڵكی ئەم دەڤەرە و كەسوكاری شەهیدەكانی كارە تیرۆریستییەكان و جێبەجێكردنی ماددەی 140، كە بەپێی دەستوور ئەو وەك سەرۆكی حكومەت بەرپرسیارە لە هەڵگرتنی ئەم هەنگاوانە، كەواتە پێویستە عەبادی رووبەڕووی بەرپرسیارێتی و لێكۆڵینەوە و دادگاییكردن و سزادان بكرێتەوە.
*خەڵكی بەهۆی بوونی حەشدی شەعبی و پەكەكەوە ترسیان لەگەڕانەوە بۆ ناوچەكانیان هەیە. ئایا چی بكرێت بۆ ئەوەی چیتر پەكەكە دژی خواست و داواكاری خەڵكی و جڤاتی رۆحانی و یەكە ئیدارییەكانی شنگال نەبێت؟
- من دەڵێم پەكەكە هاتە دەڤەری شنگال بۆ ئەوەی رێگری دروست بكات و بۆ ئەوەی جارێكی دیكە وێرانی بكات، چونكە دەستی دایە رفاندن و بردنی منداڵی دەڤەرەكە، ئەوا پەكەكە پتر لە 400 كچی لەو دەڤەرە بردووە و كردوونی بە چەكدار، ئەمە لە كاتێكدا خەڵكی شنگال پێی راگەیاندوون كە ئەوێ شوێن و مەیدانی ململانێ و خەباتی ئەوان نییە. بەڕاستی هاتنی پەكەكە بووە كۆسپ و رێگر لەبەردەم ئاوەدانكردنەوەی شنگال و لەبەردەم گەڕانەوەی خەڵك بۆ شوێنی خۆیان، ئەم كارەشی بە هاریكاریی حكومەتی عێراق كردووە.
* باشە ئاكام و دەرئەنجامەكانی بە جینۆساید ناساندنی كەیسی ئێزیدی چی دەبێت و ئایا پێتوایە ئێوە وەك ئەنجومەنی رۆحانی ئێزیدی و وەك كەسایەتی و بەرپرسانی یەكە ئیدارییەكان دەتوانن داوای چی بكەن لە پاش دەرچوونی ئەو بڕیارە؟
- ئێمە لە دوای بە جینۆساید ناساندنی ئەم كەیسە داوای ئەوە دەكەین كە ناوچەی شنگال بكرێتە ناوچەی (منزوعة السلاح) واتە ناوچەیەكی چەك لێ داماڵدراو، واتە چەكی تێدا بەكار نەهێنرێت و پەكەكە ئەو ناوچەیە جێبهێڵێت و حەشدی شەعبی لێ نەمێنێت، چونكە ئەم دەڤەرە مەیدانی كاری هیچیان نییە، بەڵكو دەبێت خەڵكی شنگال خۆیان ئەمنییەت و ژیانی خۆیان بپارێزن، كەواتە ئەمە داواكاریی خەڵكی شنگال دەبێت بۆ ئەو شاندەی نەتەوە یەكگرتووەكان كە سەردانی دەڤەرەكە دەكەن.