نادر هاشمی پڕۆفیسۆری سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ئیسلامییە لە قوتابخانەی جۆزێف كەربوڵ بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی دەنڤەر، بە هەمان شێوە بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە هەمان زانكۆ. تایبەتمەندە لە كاروباری ئیسلامییەكان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئایین و دیموكراسی، عەلمانییەت، سیاسەتی بەراوردكاری و تیۆری سیاسی و چەند بوارێكی گرنگی دیكە. بۆ تاوتوێكردن و شرۆڤەكردنی هەلومەرجی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هۆكارو فاكتەرەكانی ئەو نائارامی و ناسەقامگیرییەی باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشاوە، هەروەها بۆ هەڵسەنگاندنی ستراتیژیەتی نوێی ئەمریكا لە ئاست ئێران و چەند پرسێكی دیكە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵ ئەنجامدا، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* چۆن لە بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت و چ هەڵسەنگاندنێكت بۆ پێشهات و پەرەسەندنەكانی ئەم ناوچەیە هەیە؟
- ئەگەر بە خێرایی هەڵسەنگاندنێك بۆ هەلومەرجی ئێستا بكەم، ئەوا من پێموایە ئەمە تاریكترین و نائومێدترین ساتەوەختە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پێدا تێدەپەڕێت، ئەگەر من ئاوڕ لە ژیانی خۆم بدەمەوە، ئەوا هیچ كاتێك وەك ئێستا بێ هیوا نەبووم لەو بارودۆخە سیاسییەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتۆتەئاراوە.
* باشە ئەم رەشبینییە بۆچی دەگەڕێتەوە و چ پەرەسەندنێك وای لە ئێوە كردووە ئەم تێڕوانینەتان لا دروست بێت؟
- من دەڵێم تۆكمەبوون و باسك ئەستوربونی رژێمە خۆسەپێنەكان ئەو پەرەسەندنەیە كە مایەی زۆرترین نیگەرانییە، چونكە لە هەر دەوڵەتێكی ئەم ناوچەیە بڕوانیت، لە ئیسرائیلەوە بۆ توركیا و بۆ سعودیە و بۆ ئیمارات، دەبینیت رژێمەكانیان بەرەو سەركوتكاری زیاتر دەچن و سەختیگرانەتر هەوڵەكانیان دەخەنەگەڕ بۆ كۆنتڕۆڵكردنی كۆمەڵگەكانیان و بۆ برەودان بە دەسەڵات و دەستڕۆیشتوویی خۆیان لە ناوچەكەدا. پێموایە دەرئەنجامی ئەم هەوڵانەش ئەوەیە كە كۆمەڵگەی مەدەنی و بزووتنەوە دیموكراسیخوازەكان و چالاكانی بواری مافەكانی مرۆڤ لە ناوچەكەدا دووچاری سەركوتكاری و زیندانیكردن و ترساندن و تۆقاندن بوونەتەوە، هەمو ئەم فاكتەرانە پێكەوە هۆكاری ئەوەن كە من بەو رەشبینییە لە دۆخەكە بڕوانم.
* كەواتە رەوایە بڵێین كە هۆكار، یان بەرپرسیارێتی سەرەكیی دروستبوونی ئەم بارودۆخە لە ئەستۆی رژێمەكانی ئەم ناوچەیەدایە؟
- بە باوەڕی من رژێمە خۆسەپێنەكان بەرپرسیار و هۆكاری سەرەكیی دروستبوونی ئەم دۆخەن، بە هەمان شێوە دەستتێوەردانی دەرەكیش- بە شێوەیەكی سەرەكی ئەمریكا و رووسیا و بە ئەندازەیەكی كەمتر یەكێتی ئەوروپا- بەرپرسیارن لەو پشێوی و ناسەقامگیرییەی لە ئێستادا باڵی كێشاوە بەسەر ئەم ناوچەیەدا.
* باشە دەكرێت بڵێین ئێمە لە نێو گێژاو و تەنگژەیەكداین و مەحكومین بەوەی كە لە سایەی ناسەقامگیری و نائارامی و دۆخێكی ناهەموار و نالەباردان بژین؟
- من دووپاتی دەكەمەوە ئەو دۆخەی دروست بووە، ئاكام و دەرهاویشتەی حوكمڕانیی نوخبەی دەسەڵاتدارانە كە لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی ناوچەكەدا ئامادە نین دەسەڵات دابەش بكەن، ئامادە نین دەستبەرداری دەسەڵات بن. لەوەش زیاتر هاوپەیمانێتی لەگەڵ رژێمە هاوشێوەكانی خۆیان دەكەن لە ناوچەكەدا و بگرە هاوپەیمانێتی لەگەڵ چەند كاراكتەرێكی نێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش دەكەن، بۆ ئەوەی باشتر پشتیوانیان لێبكرێت و بۆ ئەوەی خۆسەپێنییەكەیان زیاتر قووڵ بكەنەوە. مەبەستم ئەوەیە بڵێم ئەو كەسانەی جڵەوی دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە، ئەندازەیەكی زیاتری بەرپرسیارێتی بارودۆخەكە هەڵدەگرن، بەراورد بەوانەی لە دەرەوەی دەسەڵاتدان، كەواتە نابێت وەك یەك لە هەموان بڕوانین و پێموایە دەبێت ئاستی جیاوازی بەرپرسیارێتی لەبەرچاو بگرین.
* ئێوە زۆر جەختتان لەسەر بەرپرسیارێتی رژێمە خۆسەپێنەكان كردەوە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە كە زۆربەی بزووتنەوە جەماوەری و بەرهەڵستكارییەكانیش، وەك ئەوەی لە بەهاری عەرەبیدا بینیمان، نەبوونەتە هۆی ئەوەی حوكمڕانیی باشی لێ بكەوێتەوە، تێڕوانینی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە. من دەڵێم زەحمەتە بتوانین بە یەك شێوە لە هەموو ئەو وڵاتانە بڕوانین كە بەهاری عەرەبیان تێدا روویدا، چونكە دەكرێت ئێمە حاڵەتی تونس بە ئەزموونێكی سەركەوتوو لێك بكدەینەوە، بەڵام لەو وڵاتانەی دیكەدا رژێمە خۆسەپێنەكان سەركەوتنیان بە دەست هێنا لەبەر ئەوەی شۆڕشی پێچەوانەیان بەرپاكرد، بۆ تێكشكاندنی ئەگەری گۆڕانكاریی سیاسی، بۆ نموونە لە میسردا سوپا بە هاوكاری ئەمریكا و چەند وڵاتێكی دیكە بەهاری عەرەبیی لەو وڵاتەدا تێكشكاند. لە سووریاشدا رژێمەكەی ئەسەد بە هاوكاریی رووسیا توانی ئەو بەرهەڵستكارییە تێكبشكێنێت، لێرەدا كە دەڵێم بە هاوكاری دەرەكیی رووسیا، ئەوا ئەمە هیچ لەو راستییە ناگۆڕێت كە ئەسەد خۆی بەرپرسیارێتی سەرەكیی ئەو پشێویەیە كە لە وڵاتەكەیدا لەئارادایە. لە وڵاتی بەحرەیندا ئەوە سعودیە بوو كە سوپای نارد بۆ تێكشكاندنی راپەڕینی ئەو وڵاتە، لە یەمەنیشدا دۆخێكی هاوشێوە هەیە. كەواتە ئەگەر وەڵامێكی كورتی پرسیارە گرنگەكەتان بدەمەوە، ئەوا دەڵێم بەهاری عەرەبی نەبووە هۆی هێنانەدی ئەو گۆڕانكارییە ئیجابییەی كە زۆر كەس ئومێدی بۆ دەخواست، لەبەر ئەوەی چەند وڵاتێكی ئیقلیمیی بەهێز هەبوون كە هاوپەیمان بوون لەگەڵ هێزە نێودەوڵەتییەكاندا و توانییان ئەگەری هێنانەئارای گۆڕانكاری سیاسی تێكبشكێنن. دواتر دەبێت ئێمە ئەو راستییەمان لەبەرچاو بێت، كە هێنانەئارای گۆڕانكاریی سیاسی، پرۆسەیەكی دژوارە و تێكۆشانێكی درێژخایەنی دەوێت و لە میانەی شەو و رۆژێكدا روونادات و دەبێت لە گۆشەنیگایەكی مێژوویی درێژخایەنەوە لەم پرسە بڕوانین. واتە ناكرێت پێشبینی ئەوە بكەین كە تەنیا رووداوێك ببێتەهۆی ئەوەی لە میانەی شەو و رۆژێكدا دەوڵەتێكی دیكتاتۆری و سەركوتكاری بگۆڕێت بۆ دەوڵەتێكی دیموكراسی و لیبڕاڵی.
* ئەگەر بێینە سەر سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا و بە دیاریكراوی باسی ستراتیژیەتی نوێی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا بكەین، ئەوا دەپرسین ئایا چۆن لەم ستراتیژیەتە دەڕوانن و پێشبینیتان بۆ كاردانەوەی ئێران چییە؟
- یەكێك لە ئاكام و دەرهاویشتەكانی سیاسەت و ستراتیژیەتی نوێی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا ئەوەیە كە بارودۆخەكە بەرەو ئاقاری شەڕێكی دیكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ببات، لەبەر ئەوە پێموایە ئەمە سیاسەتێكی كارەساتبارە و گەلی ئێرانیش دەبنە گەورەترین قوربانیی سەپاندنەوەی سزاكان و پێگەی گەنجان و كۆمەڵگەی مەدەنی لاواز دەبێت و هەڵوێستی سەختگیرەكانی نێو ئێران بەهێز دەبێت و مەزەندەی ئەوەش دەكەم كە حكومەتی ئێران لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بكشێتەوە و دەست بكاتەوە بە پرۆگرامە ئەتۆمییەكە، ئەوەش لە ترسی ئەوەی نەوەكو كار لەسەر گۆڕینی دەسەڵاتی ئێرانی بكرێت، ئەم هەلومەرجەش سیناریۆیەك دەخوڵقێنێت كە ئیدارەی ترەمپ بیر لە بەكارهێنانی گورزی سەربازی بكاتەوە، ئەمەش بارودۆخێكی كارەساتباری لێدەكەوێتەوە لە ناوچەكەدا، چونكە سەرباری ئەو پشێوی و نائارامییەی لە ناوچەكەدا هەن، ئەوا ئەگەر ئیدارەی ترەمپیش بڕیاری هەڵگیرساندنی شەڕێكی دیكە بدات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا دەتوانین وێنای ئەوە بكەین كە بارودۆخەكە بە كوێ دەگات. دواتر ئێمە دەزانین كە ئەمریكا تاكە هێزی جیهانییە كە رازی نەبێت بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە و لێی كشاوەتەوە.
* كەواتە پێتوانییە فشارە ئابوورییەكانی ئەمریكا لەسەر ئێران دەبنەهۆی ئەوەی ئێران سازش بكات و بۆ گفتوگۆكردن لەسەر رێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ ئەمریكا ئامادە بێت؟
- ئەمە راستە، چونكە هیچ هۆكار و پاڵنەرێك نییە كە ئێران بچێتەوە نێو پرۆسەی گفتوگۆوە لەگەڵ ئەمریكا، چونكە رێككەوتنی ئەتۆمی هەبوو و ئیدارەی ترەمپ دەستبەرداری بوو، كەواتە چۆن دەكرێت متمانەی ئەوەی پێ بكرێت كە رێز لە رێككەوتنێكی دیكە بگرێت و پێوەی پابەند بێت. دواتر لە نێو خودی ئێرانیشدا دۆخێكی داینامیكی هەیە، كە كەسایەتییە سەختگیرەكان نایانەوێت گفتوگۆ لەگەڵ ئەمریكا بكرێت. كەواتە ئەو بۆچوونە لای ئێران دروست بووە- بەتایبەتی لە نێو سەختگیرەكاندا- كە گفتوگۆكردن لەگەڵ ئەمریكادا هەنگاوێكی تەواو ناواقیعییە و بە هیچ شێوەیەك هاوكار و یارمەتیدەر نابێت. لەبەر ئەوە پێموانییە ئەم سزایانە ببنەهۆی ئەوەی ئێران سازش بكات، بەڵكو دەرئەنجامەكەی بریتی دەبێت لە لاوازكردنی پێگەی هێز و كەسایەتییە میانڕەوەكانی ئێران و بەهێزكردنی پێگەی سەختگیرەكان و سوپای پاسداران و گەلی ئێرانیش لەو نێوەندەدا گرفتار دەبێت و دەبێتە گەورەترین قوربانیی ئەو دۆخە ئابوورییە ناهەموارەی بەهۆی ئەو سزایانەوە دروست دەبێت.
* بەڵام پێتوانییە ئیدارەی ئەمریكا گرەو لەسەر ئەوە دەكات كە ئەو سزایانە ببنەهۆی ئەوەی گەلی ئێران دەست بدەنە دەربڕینی ناڕەزایەتی و بەرهەڵستی لە دژی حكومەتەكەیان؟
- ئەمە راستە، چونكە ئێستا ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان لەئارادایە، بەڵام پێموانییە ئەو خۆپیشاندانانە بە ئاستێك رێكخرابن كە ببنەهۆی ئەوەی گۆڕانكاری سیاسییان لێبكەوێتەوە، یاخود قۆناغی ئاڵوگۆڕی دیموكراسی بە دوای خۆیدا بهێنێت. لەبەر ئەوە من مەزەندەی ئەوە دەكەم كە هێزە سەختگیرەكانی نێو ئێران توندتر بەرەنگاری ئەو حاڵەتانە ببنەوە، بە پاساوی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و بە بیانووی ئەوەی دەبێت هەمووان ئامادە بن بۆ هێرشێك كە ئەگەری ئەوە هەیە لە ئان و ساتدا بێت. كەواتە پێموانییە سەپاندنی فشاری ئابووری بەسەر ئێراندا بە ئومێدی راپەڕینی خەڵك لە پێناوی گۆڕینی دەسەڵاتی ئەو وڵاتەدا ئەو گۆڕانكارییە چاوەڕوانكراوەی لێبكەوێتەوە. من لەم رووەوە سیاسەتی ئیدارەی پێشووی ئەمریكا- ئیدارەی ئۆباما- بە واقیعیبینانەتر دەبینم، چونكە كاتێك بواری ئەوەی دا سزاكان لەسەر ئێران هەڵبگیرێت، ئەوا ئەمە بووە هۆی ئەوەی دۆخی چینی ناوەڕاست لە ئێران باشتر بێت و بەو پێیە بتوانن پتر خۆیان سازبكەن و خۆیان رێكبخەن بۆ هێنانەدای ئاڵوگۆڕێكی لەسەرخۆ بەرەو دیموكراسی. لەم روانگەیەوە من پێموایە سیاسەتی ئیدارەی ترەمپ لە ئاست ئێراندا دەرئەنجامێك تەواو پێچەوانەی لێدەكەوێتەوە.
* مەسەلەیەكی دیكە هەیە كە ئێستا باسی لێوە دەكرێت ئەویش دروستكردنی هاوپەیمانێتییەكی ئیقليمییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە راستیدا ئەوە یەكێكە لەو پەرەسەندنانەی كە مایەی نیگەرانییەكی زۆرە، ئێمە دەزانین چەند كاراكتەرێكی دوژمنكار – بە ئێران- هەوڵی دروستكردنی هاوپەیمانێتییەك دەدەن بۆ دووبارە داڕشتنەوەی سیاسەتی ناوچەكە كە پێكهاتوون لە ئیمارات و سعودیە و ئیسرائیل لەگەڵ ئیدارەی ترەمپدا كە وەك هاوپەیمانێتییەك دەیانەوێت سیاسەتێكی نوێ لە ناوچەكەدا پیادە بكرێت، كە پێموایە ئەمە مایەی كارەسات دەبێت بۆ هەمووان.
* چۆن لە ئایندەی ناوچەكە دەڕوانیت لە مەودای نزیك و درێژخایەندا؟
- پێموانییە دۆخەكە مایەی هیوا و ئومێد بێت لە ئایندەی نزیكدا و رەنگە لە مەودای دووردا ئومێدێك بێتەئاراوە. چونكە ئەوەی لە ئێستادا لەم ناوچەیەدا بەدی دەكەین، ئەوەیە كە هێزە دەرەكییەكان بە دیاریكراوی ئەمریكا –ئیدارەی ترەمپ- پشتیوانی لە رژێمە خۆسەپێن و سەركوتكارەكانی ناوچەكە دەكەن، كەواتە ئەگەر سەرۆكێكی دیكە لە ئەمریكا دەسەڵاتدار بووایە و پتر بە گوێرەی بەهاكانی ئەمریكا هەڵسوكەوتی بكردایە، ئەوا رژێمە خۆسەپێنەكانی ئەم ناوچەیە نەیاندەتوانی بەم شێوەیە درێژە بە سیاسەتەكانیان بدەن. تاكە ئومێدێك كە من بەدی بكەم لەم ناوچەیەدا ئەوەیە كە سیاسەتە خۆسەپێنەكانی ناوچەكە ئایندەیان نابێت، كە پێموایە ئەم سیاسەتانەش وەك سیاسەتی دەسەڵاتەكەی ئەل سیسی لە میسر و دەسەڵاتدارانی ئێران و خانەوادە حوكمڕانەكانی وڵاتانی كەنداو بۆ ناچاركردن و زۆرلێكردنی هاووڵاتییەكانیان تەنیا خزمەت بە گرووپە توندڕەوەكان دەكات، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە من گەشبین نیم بە دروستبوونی گۆڕانی ئیجابی لە ئایندەیەكی نزیكدا.