پڕۆفیسۆر محەمەد شەفیق بڕوانامەی لە بواری دیراساتی ئایینی لە زانكۆی تێمپڵ بەدەست هێناوە، لە ئێستادا وانەبێژ و توێژەری چەند بوارێكی گرنگە وەك بەراوردكاری و تیۆر و میتۆدەكانی دیراساتی ئایینی، دیراساتی ئیسلامی، دیراساتی نێوان ئایینەكان. هەروەها پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری سەنتەری هیكی بۆ دیالۆگ و دیراساتی نێوان ئایینەكانە لە كۆلێژی نازارێس، كە دەكەوێتە وڵاتی ئەمریكا. پێشتریش وانەبێژ بووە لە كۆلێجی سەینت جۆن فیشەر لە زانكۆی تاسمانیا و ئێستاش وانەبێژە لە سكوڵی ( Colgate Rochester Crozer Divinity School) و پەیمانگای روشیستر بۆ تەكنەلۆژیا. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستە كرد كە پەیوەست بوون بەوەی چۆن ئایین دەكرێت رۆڵی سرووشتی و راستەقینەی خۆی ببینێت بۆ بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی باشتر و دادپەروەرتر و چۆن دەكرێت گیانی لێبووردەیی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە باڵ بكێشێت بەسەر كۆمەڵگەكاندا. ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* هەروەك دەزانرێت لە ئێستادا كۆمەڵگە موسڵمانەكان بە دەست چەندین كێشەی قووڵ و ئاڵۆزەوە گرفتارن، ئایا بە پەلەترین هەنگاو چییە كە پێویستە لە كۆمەڵگە موسڵمانەكاندا كاری لەسەر بكرێت؟
- لە راستیدا دوو مەسەلە هەیە كە من دەمەوێت لەبارەیانەوە بدوێم، یەكێكیان بریتییە لە پەیوەندیی نێوان خودی گرووپەكانی ئایینێكی دیاریكراو (intra-faith)، و دووەمیان بریتییە لە پەیوەندیی نێوان ئایینەكان (inter-faith)، خاڵی یەكەمیان كە پەیوەستە بە گرووپەكانی نێو ئایینێكی دیاریكراوەوە-پەیوەندیی نێوان گرووپەكانی نێو یەك ئایین- بەتایبەتی لە وڵاتی عێراق و وڵاتانی دیكەی موسڵماندا، ئەوا مەبەستمان لە بوون و ئەنجامدانی دیالۆگە لە نێوان گرووپە موسڵمانە جیاوازەكاندا- كە هەموویان لە چوارچێوەی ئیسلامدان-، كە پێموایە ئێمە كەموكوڕییمان هەیە لەم رووەوە و هەژاریمان هەیە لەم بوارەدا، ئەمە سەرەڕای ئەوەی چەندین گرووپی موسڵمانمان هەیە، بەتایبەتی لە عێراقدا. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە كە دەبێت گفتوگۆیەكی زۆر ئەنجام بدرێت لە نێوان سوننە و شیعەدا، كە ئێمە دەزانین تەنانەت لە نێو هەر یەكە لە سوننە و شیعەش چەندین گرووپ هەن، كە پێموایە ئەركی سەركردە ئایینییەكانە، ئەوانەی پێیان دەڵێن شێخ و زاناكان، كە هەڵبستن بە ئەنجامدانی گفتوگۆ و گوێ لە یەكتری بگرن، چونكە ئەگەر ئەم كارە بە شێوەیەك بكەن كە رێزگرتن لە یەكتر لەخۆبگرێت، ئەوا ئەمە كاریگەرییەكی گەورەی دەبێت لەسەر كۆمەڵگە بە گشتی. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە بوونی گفتوگۆ لە نێوان گرووپە ئایینییەكاندا گرنگییەكی بنەڕەتی هەیە. هەروەها گفتوگۆی نێوان ئایینەكانیش، وەك ئیسلام و مەسیحییەت و یەهودییەت، بەتایبەتی لە عێراق و وڵاتانی دیكەدا، بە هەمان ئەندازە گرنگە. بەڵام لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەگەر موسڵمانەكان نەتوانن لە نێو خۆیاندا گفتوگۆ بكەن، چۆن دەتوانن دیالۆگ لەگەڵ پەیڕەوكارانی ئایینەكانی دیكەدا بكەن؟ لە راستیدا من هاونووسەری پەرتووكێكم (interfaith Dialogue: A Guide for Muslims) لەبارەی دیالۆگی نێوان ئایینەكان و پێموایە ئەمە گرنگییەكی لە رادەبەدەری هەیە، بەتایبەتی لەم رۆژگارەدا كە دابەشبوونێكی زۆر باڵی بەسەردا كێشاوە و ئێمە لەو پەرتووكەدا ئەوەمان خستۆتەڕوو كە بۆچی ئەمە پرۆسەیەكی زۆر گرنگە.
* دەكرێت لەبارەی سرووشتی ئەم دیالۆگ و گفتوگۆیەوە روونكردنەوەیەك بدەیت؟
- لە راستیدا گفتوگۆی نێوان ئایینەكان بە مانای ئەوە نایەت كە تۆ دەست لە بیروباوەڕی خۆت هەڵگریت، بە هەمان شێوە بە مانای ئەوە نایەت كە تۆ سازش لەسەر بیروباوەڕەكانت بكەیت، بەڵكو بە مانای ئەوە دێت چۆن بە رێزەوە هەڵسوكەوت لەگەڵ یەكتری بكەن. چونكە ئێمە دەزانین لە ئیسلام و لە قورئاندا بایەخێكی زۆر دراوە بە رێزگرتن لە مرۆڤ. ئەوەتا لە قورئانی پێرۆزدا هاتووە (لَكمْ دِينُكمْ وَلِيَ دِينِ)، كە بە مانای ئەوە دێت هەر یەكەمان دەتوانین پەیڕەوی لە ئایینی خۆمان بكەین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت فێری ئەوە بین كە چۆن بتوانین پێكەوە بژین، واتە چۆن گرووپەكانی نێو ئایینی ئیسلام بتوانن پێكەوە بژین، بە هەمان شێوە چۆن دەكرێت ئیسلام لەگەڵ مەسیحییەت و جوولەكەشدا پێكەوە بژین.
* ئایا نموونە و ئەزموونێك هەیە كە ئەم حاڵەتەی تێدا بەرجەستە بووبێت؟
- ئێمە دەتوانین ئاماژە بەو دەستوورە بكەین كە پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) بۆ شاری مەدینە دایڕشت كە بە «ميثاق المدينة» ناسراوە و لە سایەیدا توانرا بە چەشنێك مامەڵە لەگەڵ سەرجەم بیروباوەڕ و ئایینەكانی دیكەدا بكات كە پێكەوەژیانی ئاشتییانەی لێ بەدی بێت. واتە مافەكانی تێدا فەراهەم كرابوو. دواتر ئێمە دەزانین كە لە قورئاندا وەك (اهل الكتاب) ئاماژە بە مەسیحییەت و یەهودییەت كراوە.
* كەواتە دەكرێت ئەمە بكرێتە سەرمەشق بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەكانی ئێستادا؟
- من دەڵێم ئەمە زۆر گرنگە بۆ ئەوەی لەبەرچاو بگیرێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پەرەسەندنەكانی ئێستای عێراقدا، مەبەستم ئەوەیە عێراق پێكەوەژیانی ئاشتییانە بە خۆیەوە نابینێت، ئەگەر گفتوگۆ و دیالۆگ لە نێوان شیعە و سوننەدا نەكرێت. هەروەها دەبێت موسڵمانەكان بە شیعە و سوننەوە دیالۆگ لەگەڵ مەسیحی و جوولەكەكاندا بكەن.
* بەڵام ئایا ئەمە هیچ كاتێك روویداوە؟
- ئێمە لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە رۆژگاری دەسەڵاتی عەباسییەكان بكەین، كە كاتێك زانا كاسۆلیكییەكان دەچوونە مەدرەسە ئیسلامییەكان- كە ئەوانیش بزن، یان مەڕ، یان مانگایان سەردەبڕی بەو بۆنەیەوە- و لەوێدا گفتوگۆ دروست دەبوو لە بارەی ئەوەی كە ئایا لە كاسۆلیكییەتدا چۆن باسی حەزرەتی مەسیح كراوە و ئایا لە قورئاندا چۆن باسی ئەم زاتە كراوە و ئایا موسڵمانەكان چ بیروباوەڕێكیان هەیە لەبارەی مەسیح و ئایا بیروباوەڕی كاسۆلیكییەكان چییە لەم رووەوە و باس لەوە دەكرا كە رەهبانییەت چییە لە ئیسلامدا، واتە هەموو ئەم پرسانە قسە و باسیان لەبارەوە دەكرا. ئەمە بە مانای ئەوە نەبوو كە بچنە سەر بیروباوەڕی یەكتری، بەڵام ئەوان زۆر بە رێزەوە قسەوباسیان لەگەڵ یەكتردا دەكرد، ئەمەش پەروەردەی راستەقینە و رێگای دروستە بۆ ئەوەی بیگرینەبەر.
* كەواتە پێتوایە لە ئێستادا كێشە بنەڕەتی و جەوهەرییەكەی كۆمەڵگە موسڵمانەكان چییە؟
- ئەوەی من لە ئێستادا كاری لەسەر دەكەم، ئەوەیە كە چۆن ئێمە بتوانین كۆمەڵگەیەكی باشتر دروست بكەین، واتە ئەگەر ئێمە پرسیاری ئەوە بكەین، بۆچی كۆمەڵگە موسڵمانەكان ئەدایەكی باشیان نییە؟ ئەوا هۆكارەكە ئەوەیە كە ئێمە بەدەست دابەشبوونێكی زۆرەوە دەناڵێنین و دژی یەكتری راوەستاوین و بەوەش وڵات و كۆمەڵگەكانیشمان دوچاری دۆخێكی خوێناوی كردووە. كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە چۆن ئێمە بەرەوپێش بچین؟ من دووپاتی دەكەمەوە، دەبێت دیالۆگ لەگەڵ یەكتردا بكەین، بەو مانای رێز لە یەكتر بگرین و گوێ لە یەكتر بگرین و گوزارشت و زمانی قسەكردنیشمان لەسەر رۆشنایی ئەو ئایەتە دابڕێژین كە دەفەرموێت: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِك فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ)، هەروەها قورئانی پیرۆز بە پێغەمبەر دەفەرموێت: (وَإِنَّك لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ) لێرەدا مەبەست لەم ئایەتە ئەوەیە چۆن موسڵمان هەوڵبدات باشترین شێوازی هەڵسوكەوت بگرێتەبەر بۆ ئەوەی بتوانێت بە راستی شوێن پێ هەڵگری پەیامهێنەرەكەی خوا بێت (دروودی خوای لەسەر بێت).
* واتە مەبەستت ئەوەیە كە چۆن ئایین بكرێتە هەوێنی پێكەوەژیان و تەبایی و مایەی خێر بۆ تەواوی بەشەرییەت هەروەك لە قورئانی پیرۆزیشدا هاتووە كە دەفەرموێت: (وَمَا أَرْسَلْنَاك إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ)
- ئەمە راستە. دواتر ئێمە دەزانین لە قورئاندا هاتووە: (لَا إِكرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ) واتە لە روانگەی قورئانیشەوە ئەو راستییە یەكلا بووەتەوە كە جیهان تەنیا یەك ئایین لەخۆ ناگرێت، بەڵكو هەمیشە فرەیی دەبێت لەم رووەوە، واتە هەمیشە فرەیی لە ئارادا دەبێت لەنێو مرۆڤەكاندا، بەڵكو لە نێو خودی ئیسلام و مەسیحیەتیشدا فرەیی دروست دەبێت. ئەمە راستییە و لە راستیدا ئێمە پێویستمان بەم حاڵەتەیە. دواتر دەبێت ئێمە بزانین كە ئێمە هەموومان نەوەی ئادەم و حەواین و هەموومان پەیڕەوكاری حەزرەتی ئیبراهیمین (دروودی خوای لەسەر بێت)، كەواتە مەسەلەكە ئەوەیە چۆن ئێمە رێزی سەرجەم مرۆڤایەتی بگرین، بە چاوپۆشین لەوەی پەیڕەوكاری هەر ئایینێك بن. تەنانەت قورئان داوای ئەوەی كردووە كە ئێمە قسە بەوانی دیكە نەڵێین بۆ ئەوەی ئەوانیش قسەمان پێ نەڵێنەوە و قسە بە خوای ئێمە نەڵێنەوە (وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ). كەواتە پێویستە موسڵمانان ئەوە راستییەیان لەبەرچاو بێت كە دەبێت بە رێز و بەزەییەوە مامەڵە بكەن، ئەوەتا پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) دەفەرموێت: (من لا يَرحم لا يُرحم). كە ئێمەش دەزانین سەرەتا دەبێت بەزەیی و چاكەت لەگەڵ كەسە نزیكەكانی خۆتدا هەبێت، واتە لەگەڵ خێزانەكەتدا، لەگەڵ برا و خوشكەكانتدا (الاقربون اولی بالمعروف- charity begins at home)، دواتر دەبێت لەگەڵ تەواوی كۆمەڵگە و سەرجەم موسڵماناندا بەم گیانەوە مامەڵە بكەیت، ئینجا لەگەڵ مەسیحی و جوولەكەكان و بێ باوەڕەكان و سەرجەم مرۆڤایەتیشدا. هەروەها نەك تەنیا لەگەڵ مرۆڤەكاندا، بەڵكو دەبێت لەگەڵ سەرجەم خوڵقێنراوەكاندا بە بەزەیی بین، ئەوەتا لە فەرموودەی پێغەمبەردا هاتووە و باس لەو ئافرەتە دەكات كە گوناحی زۆر كردووە، بەڵام لەبەر ئەوەی سەگێك لە تینوویەتی رزگار دەكات، ئەوا دەچێتە بەهەشت. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە بڵێم كە نابێت ئێمە پەیوەندی لەگەڵ یەكتردا بپچڕێنین، كاتێك هاوڕا نابین لەگەڵ یەكتردا، ئەمە ئیسلام نییە، كەواتە نابێت پەیوەندییەكانمان لەگەڵ خوشك و براكان و لەگەڵ باقی مرۆڤایەتیدا بپچڕێنین.
* باشە كە ئێمە دەزانین ئەمە پەیامی ئیسلامە، هەروەك ئێوەش زۆر بە روونی و بە جوانی گوزارشتتان لێكرد، ئەی بۆچی ئەو هەموو گرووپە توندڕەو و توندوتیژانە بەرگی ئایین بە بەر خۆیاندا دەكەن و بە كار و كردەوەكانیشیان زیان بە ئیسلام دەگەیەنن؟
- ئێمە لێرەدا دەبێت دەستنیشانی ئەوە بكەین كە توندڕەوی لە چییەوە سەرچاوە دەگرێت، بە تێڕوانینی من توندڕەوی لە بوونی گەندەڵی و لە بوونی ناسەقامگیریی سیاسی و بێكارییەوە سەرهەڵدەدات، چونكە ئێمە دەزانین هەندێ وڵات هەن زۆر دەوڵەمەندن، بەڵام بە راددەیەكی زۆر گەندەڵییان تێدایە. ئەمە لە كاتێكدا قورئان داوای ئەوەی كردووە كە نابێت دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەندتر بن و دەبێت بەشێك لە سامانەكەیان بۆ هەژاران تەرخان بكەن و هەلی كار بڕەخسێنن، بەڵام بە شێوەیەكی رێكوپێك زەكات نادەن و لەو گەندەڵییە زۆرەوە تێوەدەگلێن. بۆیە لە وڵاتە موسڵمانەكاندا چینێكی زۆر دەوڵەمەند و چینێكی زۆر هەژار هەن، توندڕەوەكانیش كەڵك لەم دۆخە وەردەگرن.
* كەواتە پێتوایە كێشەكە لە حوكمڕانی و ئیدارەدانی دەوڵەتدایە؟
- من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە سەرەڕای ئەوانەی ئاماژەمان پێكردن، ئەوا سیستمێكی سیاسی نییە لە وڵاتە موسڵمانەكاندا كە بتوانێت سەقامگیریی سیاسی بۆ كۆمەڵگە بگەڕێنێتەوە، لەم گۆشەنیگایەوە دەتوانین بڵێین: كاتێك سەقامگیریی سیاسی دەستەبەر دەكرێت و ئابووریی وڵاتەكەش ئەدایەكی باشی دەبێت، ئەوا كەسانێك نابینین كە روو لە توندڕەوەی بكەن.
* باشە چۆن لە ئەدای كەسایەتی و زانا ئایینییەكان بۆ خستنەڕووی ئەم كێشانە دەڕوانیت؟
- پێموایە خاڵێكی دیكە، یان كێشەیەكی دیكە ئەوەیە كە ئەو كەسایەتی و زانایانە وەك پێویست باس لە پرسی گەندەڵی و بەرتیل ناكەن و ئاماژە بەوە ناكەن كە توندڕەوی ئایینی لە قورئاندا رێپێدراو نییە، كە پێویستە هەڵوەستە لەسەر ئەم پرسانە بكەن و باسی بكەن. واتە دەبێت ئاماژە بەوە بكەن كە دەبێت ئارامگرتن هەبێت و پەنا بۆ توندڕەوەی نەبردرێت. چونكە ئێمە دەزانین لە قورئاندا ئاماژە بەوە دەكات كە (كنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ) و (وَكذَٰلِك جَعَلْنَاكمْ أُمَّةً وَسَطًا)، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە نە دەبێت غەرقی لایەنی ماتریالی و گەندەڵی بین و نە رووبكەینە رەهبانییەت. كەواتە نە دەبێت دەست لە ژیان هەڵبگرین و نە دەبێت گەندەڵییش بكەین، بەڵكو بە چەشنێك بژین لە جیهاندا كە پشت بە رزقی حەڵال ببەستین، چونكە لەو كاتەدا خەڵكانێكمان نابێت كە زۆر دەوڵەمەند بن و خەڵكانێكی دیكەش زۆر هەژار بن. بەڵام ئەگەر ئێستا ئەمە لە دۆخەكە بڕوانین، ئەوا لە وڵاتە موسڵمانەكاندا گەندەڵییەكی زۆر هەیە، لەنێویاندا پاكستان و عێراق و میسر و وڵاتانی دیكە، بۆ بڕوانە وڵاتانی كەنداو كە زۆر دەوڵەمەندن، بەڵام زۆر گەندەڵكاریشن. كەواتە پێویستە لەم رووەوە بە ئەركی خۆمان هەڵبستین و كار لەسەر پرسی گەندەڵی بكەین و كۆشش بكەین لە پێناوی بەدیهێنانی دادپەروەریدا، چونكە كە تۆ دادپەروەریت بەرپاكرد و گەندەڵیت نەهێشت، ئەوا توندڕەوییش كۆتایی پێدەهێنیت. كاتێك من روودەكەمە وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقیا بۆ مەبەستی گفتوگۆكردن، ئەوا ئەوەی بەدی دەكەم و بەرچاوم دەكەوێت، ئەوەیە كە هەمیشە شێخەكان و كەسایەتییە ئایینییەكان باسی بەهەشت و دۆزەخ دەكەن و خۆیان بە دوور دەگرن لە باسكردنی كاروبارەكانی رۆژانە و ئەوەی روودەدات. مەبەستم ئەوەیە مەسەلەی ئەوە ناخەنە بەر باس كە چۆن كۆمەڵگە موسڵمانەكان بكرێنە كۆمەڵگەیەكی دادپەروەر و چۆن موسڵمانەكان لە گەندەڵییەوە تێوەنەگلێن و بە چ شێوەیەك هاوكاریی كۆمەڵگەكە بكەن. واتە ئاساییە باسی ئەوە بكەن كە ئەگەر كەسێك چەند كردەوەیەكی دیاریكراو ئەنجام نەدات، ئەوا دەچێتە دۆزەخ، بەڵام دەبێت باسی ئەوەش بكەن كە دەبێت خەسڵەتەكانی ئێمە لە ژیاندا چۆن بن. من لە خوتبەكانی خۆمدا زیاتر جەخت لەسەر دادپەروەری لە ئیسلامدا دەكەمەوە و باس لەوە دەكەم كە چۆن ئیسلام ریبا و گەندەڵی و بەدەستهێنانی ناشەرعییانەی سەروەت و سامانی قەدەغە كردووە. هەروەها لە قورئاندا باس لەوە كراوە كە چۆن دەبێت سەروەت و سامان دابەش بكرێت (كيْ لَا يَكونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنكمْ)
* كەواتە پوختەی مەسەلەكە ئەوەیە كە پێویستە دادپەروەری بنەمای حوكمڕانی بێت؟
- ئەمە راستە، من زۆر جار ئەو پرسیارە دەكەم كە بۆچی هێشتا خەڵكانێك هەن شوێنكەوتەی تاڵیبانن، چونكە تاڵیبان سوود لە بوونی گەندەڵی و نادادپەروەری وەردەگرن و گەنجەكانیش باوەڕیان پێدەكەن و تاڵیبانیان پێڕاستە. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە پێویستە بەرەنگاری گەندەڵی و نادادپەروەری ببینەوە. بە ئومێدی ئەوەی كە هەلومەرجەكە گۆڕانكاری بەسەردا بێت و گفتوگۆیەكی باشتر بكرێت و سەقامگیرییەكی زیاتر باڵ بەسەر وڵاتە موسڵمانەكاندا بكێشێت و هەلی زیاتری كاركردن بڕەخسێندرێت.