هۆكار و چارەسەری كێشەی توندڕەوی و توندوتیژی و مەترسیی تێكەڵكردنی ئایین و سیاسەت و گۆڕینی پەیامی پێكەوەژیان و یەكترقبووڵكردن بۆ گیانی رق و قین و دژایەتی و چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی ئەو حاڵەتانە و بنبڕكردنی هزری توندڕەوی، چەند پرسێك بوون كە گۆڤاری گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا لەگەڵ دكتۆر محەمەد شاكر، كە خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری فقهی ئیسلامی و ئەندامی پەرلەمانی عێراقە لەسەر لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان، تاوتوێی كردن، كە لێرەدا پوختەكەی بڵاودەكەینەوە.

* كورد بە شێوەیەكی گشتی و بە جیاوازیی تەریقەتەكانی نەقشبەندی و قادری بڕوای بە توندوتیژی و رق و قین و توندڕەوی نەبووە، ئایینی پیرۆزی ئیسلامیش لە كۆمەڵگەی كوردستاندا لەسەر بنەمای خۆشەویستی و پێكەوەژیان و لێبووردەیی دامەزراوە؛ ئایا ئەم لادانە لە چییەوە هاتووە؟
- بەڵێ، فەلسەفەی تەسەوف بەگشتی بە جیاوازیی تەریقەتەكانیش هەمووی لەگەڵ پێكەوەژیان و كولتووری قبووڵكردنی یەكتر و خۆشەویستی بەرامبەرن، بەتایبەتی ئەوانەی تەسەوفی راستەقینەن، چونكە تەنانەت تەسەوفیش زیادەڕۆیی تێدا كراوە. ئەوانەی هەڵگری رێگای تەسەوفن ئەوانەن كە رێگەی زوهدیان گرتۆتەبەر و رۆژی قیامەتیان دەوێت و بەهیچ شێوەیەك دنیایان ناوێت، واتە كەسانێكی پابەندن بە پەیام و تەریقەتی تەسەوف و دنیانەویستن، كەسی دنیانەویستیش لە كاری توندڕۆیی دووردەكەوێتەوە و رێگەی خۆنەویستی و خۆشەویستی بەرامبەر، ئەمەش بۆتەهۆی بەرجەستەبوونی گیانی پێكەوەژیان و لێبووردەیی. ئەو تەسەوفەی لە كوردستانیش بوونی هەبووە و بەهێز بووە، بۆیە هەموو كات پەیامی مزگەوت پەیامێكی میانڕەو بووە و نەرمونیانی تێدابووە، بەڵام بەهۆی كۆمەڵێك هۆكارەوە ئەم پەیامە نەرمونیانە گۆڕدرا بۆ توندوتیژی و رق و قین، ئەمەش دەرئەنجامێكی چاوەڕوانكراو بوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی هەندێك لە جۆری تەسەوف لە پەیامی راستەقینەی خۆی لایداو و بیروباوەڕێكی هاوردەی دەرەوەی كوردستان كرد كە جێگای تەسەوفی رەسەنی گرتەوە، هەروەها تێكەڵكردنی دین لەگەڵ سیاسەت كە لە كوردستان بوونی هەیە و هۆكارێك بوو بۆ هاتنی هەندێ فكری نامۆ بە كۆمەڵگەی كوردستان كە كاری توندڕەویی بەدوای خۆیدا هێنا. زۆربەی ئەوانەی ئایین و سیاسەتیان تێكەڵ كردووە، حزبە سیاسییەكانن كە ئەوانیش رۆڵێكی سلبییان هەبووە.
* خودای گەورەو میهرەبان دەفەرموێت: (وما أرسلناك إلا رحمة للعالمین) ئایا چاوەڕوان دەكرا لەناو بەندەكانیدا ئەم غەزەبە دروست بێت؟
- كاتێك خودای گەورەو میهرەبان دەفەرموێت: (وما أرسلناك إلا رحمة للعالمین)، ئەمە ئەو واتایە دەگەیەنێت كە ئیسلام تەنیا و تەنیا دینی رەحمەتە، ئێستاش كە كوشتار و وێرانكاری و كاولكردنی شارەكان دەبینین، ئەوا ئەمە لە سەتاسەت پێچەوانەی پەیامی ئیسلامە، هۆكارەكەش تێنەگەیشتنی تەواوە لە پەیامی ئایین و دەركەوتنی كەسانێك كە بوونەتە موفتی و كاریزما و پێشەوا، ئەوەش وایكردووە گەنجەكان بە لاڕێدا ببرێن. هەندێ جار ئەو كەسانە لەبەر مەرامی سیاسی و ئابووری ئەم كارە دەكەن و موخاتەبەی سۆزی گەنجەكان دەكەن و موخاتەبەی عەقڵیان ناكەن. كاتێك باس لە دین دەكەن، باس لە هەندێك لادان لە دین دەكەن لەناو كۆمەڵگەكانی ئیسلامیدا، لەكاتێكدا هیچ كۆمەڵگەیەك نییە كامڵ بێ و كەموكوڕی نەبێت، وەكو ئەفڵاتۆن باسی دەكات هیچ كۆمەڵگەیەكی میسالی لەهیچ سەردەمێك بوونی نەبووە، تەنانەت لە سەردەمی پێغەمبەر (د.خ) خەڵكی خراپ و دووڕوو هەبووە، بۆیە ئەوان كە تەماشای كۆمەڵگەكان دەكەن، جەخت لەسەر هەندێك خراپەكاری و لادان دەكەنەوە بە شێوازێك باسی دەكەن و وەك كۆمەڵگەیەكی جاهیلی نیشانی دەدەن و ئاماژە بە هەندێك ئایەتی قورئانی پیرۆز دەكەن و وەكو خۆی تەفسیریان ناكەنەوە، بۆ نموونە ( ان الحكم الا لله، و من لم یحكم بما انزل الله فاولئك هم الكافرون ) كە چەمكی حاكمییەتی تێدایە و هەستیارە، ئەوان دێن بە رواڵەتییانە دەیخەنەڕوو، لەكاتێكدا دەبێت ئایەتەكان خەڵكانێكی شارەزا تەفسیری بكەن، ئەوانەی خۆیان دەكەن بە مفتی و كۆمەڵگە بە تەواوەتی بە كافر لە قەڵەم دەدەن، واتا حوكمڕانەكە و كۆمەڵگەكە بە كافر دادەنێن و باس لە مەفاهیمی جیهاد دەكەن، لە مەدلوول و چەمكی جیهاد تێنەگەیشتوون و ئەوەی خۆیان دەیانەوێت بەو شێوەیە تەفسیری دەكەن، لەبەرامبەردا گەنجەكە كە غیرەتێكی دینی هەیە، بەڵام حەسانەیەكی فیكری و زانستی وای نییە بتوانێت گفتوگۆ لەسەر ئەو شێوازە تەفسیر و لێكدانەوانە بكات، بۆیە باوەڕیان پێ دەهێنن و روو لە كاری توندوتیژی و توندڕەوی دەكەن. ئەمەش بەڵگەیە بۆ چەند شتێك، یەكێكان لەوانە بوونی بۆشاییەكە كە مامۆستایانی ئایینی و گوتاربێژی مینبەرەكان نەیانتوانیوە بە باشی ئەو بۆشاییە پڕبكەنەوە، چونكە هەندێ چەمكی هەستیار هەن پێویستە بە باشی تەركیزیان لەسەر بكەن، وەك چەمكی حاكمییەت و چەمكی ولا و براء و چەمكی تەكفیر و جیهاد كە پێویستە كەسانی میانڕەو شیكردنەو و راڤەیەكی باشی ئەو چەمكانە بكەن. خاڵێكی دیكە كە دەمەوێت ئاماژەی پێبكەم، ئەوەیە كە ئەو كەسانەی دەكەونە ژێر كاریگەریی وتاری توندڕەوەییەوە نیشانەی ئەوەیە كە سیستمی پەروردە سیستمێكی پڕۆفیشناڵ و پێشكەوتوو نییە، تا ئێستاش كار لەسەر گواستنەوەی زانیاری لە مامۆستاوە بۆ قوتابی دەكرێت لە بری گرتنەبەری شێوازی گفتوگۆی نێوان قوتابی و مامۆستا و پرسیاركردن و رەخنەگرتن و شرۆڤەكاری، بەڵام كاتێك قوتابی هەر وەرگر بێت، ئەوا ئەمە ئەو حاڵەتە دروست دەكات كە پێی دەوترێت تەمبەڵیی فیكری، كە ئەو كاتە ئەو كەسانەش دەبنە نێچیرێكی ئاسان بۆ توندڕەوەكان كە دێن و بە یەك دوو وتار مێشكیان دەشۆنەوە و گیرۆدەی فیكری توندڕەوەیان دەكەن.
* باشە دەبێت لەم رووەوە چی بكرێت؟
- من پێموایە پێویستە پێداچوونەوە بە مەنهەجەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و وەزارەتی پەروەردەدا بكرێت و قوتابییان رابهێنرێن لەسەر رەخنەگرتن و شرۆڤەكردن. تەنانەت پێموایە پێویستە لە میانەی بەرنامەی كەناڵەكانی راگەیاندنیشدا خەڵكەكە بە هۆشیاری مامەڵە بكەن و متمانەیان بە عەقڵی خۆیان هەبێت و نابێت ئەركیان تەنیا وەرگرتن بێت، ئەمە شتێكی مەترسیدارە.
* وەك ئاماژەت پێدا تێگەیشتنی كورد بۆ ئیسلام تێگەیشتنە بۆ ژیان و رێزگرتن لە مرۆڤایەتی؛ ئەم تێگەیشتنە ئەحمەدی خانی و مەلای جەزیری و مەولەوی و نالی بەرهەم هێنا، ئەی بۆچی ئەم تێگەیشتنە رقبوونەوەی لە كوردستان لێكەوتەوە؟
- چونكە پەیامی ئایینی ئەو كاتە پەیامێكی راستەقینەی روون و تەواو بووە و ئامانجێكی دونیایی لە پشتیەوە نەبووە. دواتر ئێمە دەزانین كە لە رووی رۆشنبیری، هەروەها لە رووی سیاسیشەوە زۆربەی كەسایەتییە هەڵكەوتووەكان كەسانی ئایینی بوون، وەكو شێخ مەحمودی حەفید و پێشەوا قازی محەمەد و مەلا مستەفا بارزانی. واتە كەسانی ئایینی پێشەنگی بزاڤی رۆشنبیری و بزاڤی سیاسیش بوون، بەڵام ئەوان بە هیچ شێوەیەك ئایین و سیاسەتیان تێكەڵ بە یەكتری نەدەكرد، چونكە ئەوان پەیڕەویان لەو ئایەتە دەكرد كە دەفەرموێت: (ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا)، مزگەوت تەنیا بۆ خوایەو نابێت تێكەڵ بە ئامانجی دونیاوی بكرێت، كێشەكە لێرەدایە كاتی خۆی سیاسەت و دین تێكەڵ نەدەكرا، ئێستا تێكەڵ كراوە و كەلێنێكی وای دروست كردووە، پەیامی ئایینی شێواندووە و پەیامی خۆشەویستی و پێكەوەژیانیشی تێكداوە. لەو سەردەمانەی پێشوو مامۆستاو زانایانی ئایینیش جیاواز بوون، ئەوان زۆربەی كات باسی خۆشەویستی و قسەی خۆش و نوكتەو نەستەقیان كردووە. كەچی كەسانێكی وا پەیدا بوون پەیامی توندیان هەڵگرتووە و تەنانەت دەڵێی دوژمنایەتیان لەگەڵ دنیادا هەیە. كەچی ئایین باسی لەوە نەكردووە كە دەبێت دنیا فەرامۆش بكەیت، بۆ نموونە خودای گەورەو میهرەبان دەفەرموێت: (ربنا آتنا في الدنيا حسنة وفي الآخرة حسنة)، لە ئایەتێكی دیكە دەفەرموێت: (ولا تنس نصیبك من الدنیا). كەواتە كێشەكە لەو فیكرە قوتوبەندانەیە كە لە دەرەوەی كوردستان هاوردە دەكرێت، ئەگەرنا فیكری ئایینی لە كوردستاندا فیكرێكی پاك بووە و ئێستا زۆربەی خەڵك لەسەر ئەو رێچكەیەن، بەڵام ئەو فیكرە هاوردەیەی هەیە كاریگەریی خراپی هەبووە و بە شێوەیەكی گشتی گوتاری ئایینی بە لاڕێدا براوە، چونكە بینیمان گەنجانێك لە كۆمەڵگەكەی ئێمە چوونە نێو داعش و ئێستاش گەنجانێك هەن فیكری توندڕەویان هەیە كە پێویستە جددیتر كار لەسەر ئەم مەسەلەیە بكرێت.
* جاران ئێمە ترسمان لە دزەكردنی تیرۆریستان هەبوو، هەر بۆیە پشتێنەی ئەمنی و سەربازیمان دروست كردووە، ئێستا لەناو ئەو پشتێنەیەدا مەلاو كەسانی توندڕەوی وا دروست دەبن، پرسیار ئەوەیە چی وایكردووە لەناو كۆمەڵگەیەكی ئاشتیخواز و میانڕەو لە ئیسلام توندڕەویی وا مەترسیدار دروست بێت؟
- كاتێك دەزگا ئەمنی و سەربازییەكان گرنگییەكی زۆر بە پاراستنی سنوورەكانی كوردستان دەدەن بۆ ئەوەی تیرۆریستان بەگشتی و داعش بەتایبەتی دزە نەكەن و زیان بە خەڵكی بگەیەنن، هەروەكو چۆن لە بەرگریی پێشمەرگە قارەمانەكانی كوردستان لەشەڕی داعشدا بینیمان و لە پێناو نەتەوەكەیاندا شەهید بوون و قوربانییەكی زۆریان دا، بینیمان داعش لە رووی سەربازی داڕووخا، بەڵام كێشەكە ئەوەیە لە رووی بونیادی فیكری داعش بوونی هەیە و ئەو بیروباوەڕە توندڕەوانە نامرن و ئەگەری ئەوەی هەیە بە ناو و شێوازی دیكە سەرهەڵبدەنەوە. پوختەی مەسەلەكە ئەوەیە تەنیا تێكشكاندنی سەربازیی داعش بەس نییە، بەڵكو دەبێت بایەخ و گرنگیش بە لایەنی فیكریش بدرێت، هەرچەندە دەتوانم ئەوە بڵێم كە بە بەراورد بە دەوڵەتانی ناوچەكە توندڕەوی لە كوردستاندا نەبووەتە دیاردە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم كەسانە ژمارەیان چەند كەم بێت، ئەوا هەر زۆرن، چونكە بواری تەشەنەكردنیان بۆ دروست دەبێت، لەبەر ئەوە پێویستە هەماهەنگی و كار و كۆششی درێژخایەن هەبێت بۆ نموونە لەنێوان وەزارەتەكانی خوێندنی باڵا و پەروەردە و رۆشنبیری و پێویستە بەرنامەی تێروتەسەل هەبێت بۆ بنبڕكردنی هزری توندڕەوی.
* ئەو هۆكارو سەرچاوانە چین كە وا لە مەلایەكی كورد دەكات بەیعەت بە گرووپێكی تیرۆریستی وەكو داعش بدات كە كچ و ژنی نەتەوەكەی رفاندووە و كوڕ و پیاوەكانی كۆمەڵكوژ كردووە؟
-من دەڵێم چۆن دەبێت گرنگی بە گوتاری ئیسلامیی میانڕەو بدرێت، دەبێت بە هەمان شێوە گرنگی بە گوتاری نیشتمانییش بدرێت و كارێك بكرێت خەڵكی نیشتمانەكەی خۆیان خۆش بوێت. ئەوەتا ئێستا لە هەموو زانكۆكان تەنانەت لە كۆلێژ و بەشەكانی پزیشكی و ئەندازیارییش بابەتێكی گشتی هەیە كە پێی دەوترێت كوردۆلۆژی، بۆ ئەوەی قوتابی ئاشنا بێت بە مێژوو و جوگرافیای خۆی و نیشتمانی خۆی خۆش بوێت، مامۆستایانی ئایینیش بە هەمان شێوە دەبێت گرنگی بە لایەنی نەتەوەیی و خۆشەویستی بۆ نیشتمان بدەن، ئەمە سەرەڕای پابەندبوونیان بە ئایین، هەروەكو چۆن لە مێژووی خۆیاندا كەسانی ئایینپەروەر بوون، بە هەمان شێوە لە ریزی پێشەوەی بەرگریكردن بوون لە كێشەی نەتەوەكەی خۆیان. بەڵام كاتێك كەسانێك هەن كە نە لەسەر گوتارێكی ئایینیی میانڕەو پەروردە كراون و نە كارێكیان لەگەڵدا كراوە نیشتمانی خۆیان خۆش بوێت، ئەوا دەبنە نیچێرێكی ئاسان بۆ توندڕەوەكان، ئەو توندڕەوانەی كەوا هاوكێشەكەیان گۆڕیوە، وەك ئەوەی ئەگەر تۆ كوردستانت خۆش بوێت ئەوا تۆ موسڵمانێكی تەواو نیت، لە كاتێكدا دەكرێت تۆ موسڵمانێكی میانڕەو بیت و نیشتمانی خۆیشت خۆش بوێت. لەبەر ئەوە ئەو كەسانەی چوونەتە نێو داعش بەوانەشەوە كە مەلا بوون، باش لە پەیامی ئایین تێنەگەیشتون و ئاستی خوێندنیان زۆر نزم بووە، چونكە نەمانبینیوە كە زانایەكی دیاری ئایینی، یان مامۆستایەكی ئایینی كە پێگەیەكی دیاری هەبێت چوبێتە نێو داعش، چونكە ئەو كەسانە حەسانەی فیكری و زانستییان هەیە.