ماوەیەكە خۆپیشاندانێكی گەورە و جەماوەری لە باشووری عێراق و تەنانەت لە بەغدای پایتەختیش بە بارگرژییەكی زۆرەوە بەڕێوەدەچێت، خۆپیشاندەران هۆكارەكەی بۆ پەتای گەندەڵیی حوكمڕانانی عێراقی نوێ و دابیننەكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان و پشتگوێخستنی خواست و داواكاریی هاووڵاتیان دەگەڕێننەوە، هەندێك لە چاودێرانی سیاسیش دەستتێوەردانی دەرەكی بە هۆكارێكی ئەو هەڵچوونەی شەقامی عێراقی دەزانن و رایانوایە مەبەست لەو دنەدان و دەستتێوەردانە، ئەوەیە كە هەناردەكردنی نەوتی عێراق رابوەستێت و نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا بەرز ببێتەوە. ئەم رووداوانە و چەندین پرسی گرنگی هەنوكەیی تەوەری سەرەكیی ئەم دیدارەی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ مەسعود حەیدەر ئەندامی لیژنەی دارایی لە خولی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێكدەهێنن.

حكومەتی عێراق لەماوەی 2007-2017 هەزار ملیار دۆلار داهاتی بووە، بەڵام خەڵكی بەسڕە ئاوی سوێر دەخۆنەوە



* ئەو خۆپیشاندانانەی ماوەیەكە لە شارەكانی بەغدا و باشووری عێراق دەستیان پێكردووە، سەرەتا لە بەسڕەوە دەستی پێكرد، خواست و داوای خۆپیشاندەران دابینكردنی خزمەتگوزاریی سەرەكی (ئاو و كارەبا)یە، وەك ئەندامی لیژنەی دارایی لە خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق، پێتوایە بۆچی نەتوانراوە پارەی پێویست بۆ دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان دابین بكرێت؟
- ئەو خۆپیشاندانانەی ئێستا روودەدەن، بەشێكی پەیوەندی بەو دەسەڵاتدارانەی عێراقەوە هەیە كە لە دوای 2003وە هەتا ئێستا حوكمڕانییان بە دەستەوە بووە، داهاتی عێراق لە ماوەی ساڵانی 2007-2017 زیاتر لە یەك ترلیۆن دۆلار، واتە زیاتر لە 1000 ملیار دۆلار بووە، بەشێكی زۆری ئەم پارەیە بەفیڕۆ دراوە و ئەگەر بە ناوی پڕۆژەشەوە تەرخان كرابێت، ئەوا پارەكە خەرج كراوە، بەڵام نەگەیشتووەتە دەستی هاووڵاتی و رەنگدانەوەی لەسەر ژیان و گوزەرانیان نەبووە، هەر بۆ نموونە لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا تەنیا بۆ وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی عێراق بڕی 5 ملیار دۆلار سەرف كراوە، بۆ ئەوەی بەنداو دروست بكرێت، بەڵام یەك بەنداو دروست نەكراوە، هەر بۆیە ئێستا عێراق كێشەی ئاوی هەیە، هەروەها زیاتر لە 30 ملیار دینار تەنیا بۆ دابینكردنی كارەبا سەرفكراوە، بەم پارەیە دەتوانرا زیاتر لە 30 هەزار میگاوات كارەبا بەرهەم بهێنرێت و بەمەش كێشەی كارەبا لە عێراقدا كۆتایی دەهات و لەمەش زیاتر عێراق دەیتوانی بڕی 8 هەزار میگاوات كارەباش بە دەوڵەتانی دراوسێ بفرۆشێت، بەڵام ئێستا رێژەی بەرهەمهێنانی كارەبا نزیكەی 11-12 هەزار میگاواتە كە دەكاتە رێژەی 50% كارەبا دابین دەكات، سەبارەت بە پڕۆژەی ئاوی خواردنەوەی بەسڕە، 3 ملیار دۆلار بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئاوی خواردنەوەی بەسڕە خەرج كراوە و دەبوو ئێستا بەسڕە كێشەی ئاوی خواردنەوەی نەبێت، بەڵام ئێستا خەڵكی بەسڕە ئاوی سوێر دەخۆنەوە.
بەشێكی دیكەی ئەم بارودۆخە بە مەزندەی من پەیوەندی بە دەستتێوەردانی وڵاتانی دەوروبەری عێراقەوە هەیە، كە دەیانەوێت هەناردەكردنی نەوتی عێراق رابوەستێت و نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان بەرز ببێتەوە، لەناو ئەو وڵاتانەشدا ئێران رۆڵێكی كاریگەری هەیە، لەلایەك دەیەوێت بەهۆی ئەم بارودۆخەی عێراقەوە جۆرێك لەو گوشار و پاڵەپەستۆ نێودەوڵەتییانەی لەسەریەتی خاوی بكاتەوە، لەلایەكی دیكە دەخوازێت بە هۆی ئەم خۆپیشاندانانەوە نێوماڵی شیعە رێكبخاتەوە و بەزووترین كات حكومەتی تازەی عێراق پێكبهێندرێت، بۆیە دەكرێت بڵێین هەموو ئەم بارودۆخە دەتوانین لە دوو پرسی سەرەكیدا رێكبخەینەوە، یەكەم: عێراق یەكێكە لە خراپترین دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا بۆ رێزنەگرتن لە یاسا، چونكە بە هەموو شێوەیەك یاسا لە عێراقدا پێشێل دەكرێت.
دووەم: هەر لەسەر هەمان ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا، عێراق یەكێكە لە خراپترین دەوڵەتەكان، لەسەر ئاستەكانی گەندەڵی، ئاستی پەروەردە و خوێندن و خوێندنی باڵا و خزمەتگوزاریی تەندروستی.
ئەم حاڵەتانەش هەمووی هۆكارەكەی ئەوەیە كە نەتوانراوە بە شێوەیەكی رێكوپێك سامانی گشتی لە عێراقدا بەڕێوەببرێت و بە ئاستێكی گەورە سامانی گشتی بەفیڕۆ دراوە.
* ئایا ئەم بەفیڕۆدانەی سامانی گشتییە بەو ئاستە بەرفراوانە كێ لێی بەرپرسیارە؟ مەبەست ئەوەیە ئایا دەزانرێت چ لایەنێك ئەم سامانەی بەفیڕۆداوە؟
- بێگومان بە پلەی یەكەم وەزیری وەزارەتەكان لێی بەرپرسیارن، بە پلەی دووهەمیش حكومەت بەرپرسیارە لە بەهەدەردانی سامانی گشتی، ئەگەر دیسان وەك نموونە بگەڕێینەوە سەر كارەبا، ئەوا حكومەتی عێراق لە ماوەی ساڵانی 2003-2015 بە خەرجكردنی زیاتر لە 30 ملیار دۆلار توانیویەتی تەنیا 5 هەزار میگاوات كارەبا زیاد بكات، لەسەر ئەم پرسە و لە كۆبوونەوەیەكدا كە تیایدا جیگری سەرۆك وەزیران و وەزیری كارەبا و نەوت ئامادە بوون، من بە هاوكێشەیەكی حیسابی بۆم روونكردنەوە، ئەگەر عێراق بە هەمان شێوازی 13 ساڵی رابردوو بیەوێت كێشەی كارەبا چارەسەر بكات، ئەوا هەتا 30 ساڵی دیكە كێشەی كارەبای بۆ چارەسەر ناكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە ئاسایشی كارەبای عێراق گرێ دراوەتەوە بە بەرژەوەندیی وڵاتانی هەرێمییەوە، هەر بۆ نموونە عێراق ساڵانە بە بەهای چەندین ملیار دۆلار گازی سرووشتی لە ئێران دەكرێت، بۆ ئەوەی وێستگەكانی پێ بخاتەكار، ئەمە لە كاتێكدا دەتوانرا بانگهێشتی چەندین كۆمپانیای خاوەن ئەزموون بكات و كۆنتراكتیان لەگەڵدا ئیمزا بكات، كە هەم بتوانێت كێشەی بەرهەمهێنانی كارەبا چارەسەر بكات، هەمیش سووتەمەنیی بۆ دابین بكات، بەڵام ئەمەیان نەكردووە، یان رێگری هەبووە كە نەكرێت، لەبەر ئەوەی لە عێراقدا حزبە سیاسییەكان، وەزارەتەكان وەك كۆمپانیایەك سەیردەكەن بۆ خۆ دەوڵەمەندكردن، لەدوای ساڵی 2003وە هەموو ئەو حزبانەی بەشداربوون لە دروستكردنەوەی دەوڵەتی عێراقدا، خاوەنی رۆئیایەكی روون نەبوون بۆ چۆنیەتی بونیادنانەوەی ئابووریی دەوڵەتی عێراق، ئەگەر لە نووسینەوەی دەستوورەوە سەرنج بدەین كە وەك مەرجەعێكە بۆ كۆكردنەوەی پێكهاتەكانی عێراق، دەبینین پێكهاتەی عەرەبی سوننە جگە لەوەی بەشداری لە نووسینەوەی دەستوورەكە نەكردووە و لە دەستوورەكە ناڕازی بووە، پێكهاتەی عەرەبی شیعەش لە دەستوورەكە پاشگەز بوونەوە و كاریان پێنەكردووە، یان لە باشترین حاڵەتدا بە شێوەیەكی ئینتیقائییانە مامەڵەیان لەگەڵ كردووە و ئەوەی بە باشیان زانیوە بۆ خۆیان، جێبەجێیان كردووە، ئەوەشی بە بە باشیان نەزانیوە پشتگوێیان خستووە، بۆیە نەتوانرا دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و خاوەن ئابوورییەكی بەهێز دابمەزرێنن.
* ئایا سەبارەت بە پەتای گەندەڵی، ئێوە وەك لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق كارتان لەسەر ئەو دۆسێیانەی گەندەڵی كردووە؟
- ئێمە كۆنتراكتی زۆربەی وەزارەتەكانمان بینیوە و لە ناو ئەو كۆنتراكانەشدا، هەر بۆ نموونە لە كۆنتراكتەكانی وەزارەتی بەرگری، زۆر كۆنتراكتمان ئاشكرا كردووە كە گەندەڵی تیادا كراوە و داومانە بە لیژنەی دەستپاكی و هەروەها بۆ رای گشتیش بڵاومان كردووەتەوە، ئەگەر لێرەدا ئاماژە بە نموونەیەكی گەندەڵیی ناو ئەو كۆنتراكتانە بكەم، ئەوا لەو كۆنتراكتانە نرخی فڕۆكە هەبووە كە بە 13 ملیۆن دۆلار لەسەر دەوڵەتی عێراق تۆمار كراوە، بەڵام كە لێكۆڵینەوە كراوە، دەركەوتووە كە نرخەكەی تەنیا یەك ملیۆن دۆلار بووە، من كۆنتراكتی هەموو چەك كڕینەكانی وەزارەتی بەرگریی عێراقم لەلایە، بۆیە راشكاوانە دەڵێم هەردوو وەزارەتی بەرگری و كارەبا لە هەرە گەندەڵترین وەزارەتەكانی عێراقن و سەرەچاوەی سەرەكیی بە هەدەردانی سامانی گشتین لە عێراقدا، ئەوجا پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئایا بۆ ئەم خەڵكانە لێپێچینەوەی یاساییان لەگەڵدا ناكرێت؟ بێگومان وەڵامەكەی ئەوەیە كە دەسەڵاتی دادوەری لە عێراقدا بە سیاسی كراوەو سەربەخۆ نییە و خراوەتە خزمەتی سیاسییەكانەوە، هەر بۆیە هەتا ئێستا وێڕای ئەوەی چەندین كەیسی گەندەڵی بە بەڵگەوە سەلمێندراوە، بەڵام بەرپرسێكی باڵای حكومەتی عێراق رووبەڕووی دادگا نەكراوەتەوە.
* كەواتە ئەمە ئەوە دەگەیەنێت، ئاستی نزمیی بەشداریی هاووڵاتیان لە ناوەڕاست و باشووری عێراق لە هەڵبژاردنەكانی 12ی ئایاری رابردوو، جۆرێكە لە تووڕەبوونی خەڵكی دژی حزبەكان و سیاسییەكان؟
- بەڵێ، بێگومان نزمیی ئاستی بەشداریی خەڵك لە هەڵبژاردنەكانی ئایاری رابردوو، پەیامی خەڵك بوو بۆ هەموو حزبە سیاسییەكان بەوەی ناڕازین لەو بارودۆخە سیاسییەی ئێستا كە عێراقی تێدا بەڕێوەدەچێت و چیتر متمانەیان بە پرۆسەی سیاسیی عێراق نەماوە و دەزانن كە هیچ حزبێكی سیاسی لە عێراقدا ناتوانێت ئەو بارودۆخە راست بكاتەوە، هەر بۆیە رێژەی بەشداریی خەڵك زۆر لەو 45%ـەش كەمتر بوو كە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان رایگەیاندبوو، بە كردەیی رێژەی بەشداریی راستەقینەی خەڵك لە نێوان 20-30% بووە، بۆیە تووڕەبوونی خەڵك لە پرۆسەی سیاسی و تووڕەبوونی خەڵك لە نەبوونی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان و لە چەقبەستوویی پرۆسەی سیاسی بە هۆی ئاكامەكانی هەڵبژاردنەوە، هەموو پێكەوە ئەو ژینگەیەیان دروستكرد كە تووڕەیی خەڵكی لە شەقامی پارێزگاكانی عێراقدا بتەقێتەوە. لەم تەقینەوەیەشدا تووڕەبوونەكەیان بەرامبەر بارەگای ئەو حزبانە دەربڕی و بارەگاكانیان سووتاند، لەبەر ئەوەی خەڵك ئەو حزبە سیاسییانە بە سەرچاوەی نەهامەتی و نەبوونی خزمەتگوزارییەكان دەزانن.
* ئەگەر بگەرێنەوە سەر بەسڕە، دیارە كێشەی خەڵكی بەسڕە تەنیا خزمەتگوزاریی ئاو و كارەبا نییە، بەڵكو بێكارییش هۆكارێكی دیكەیە، بەسڕەش پێش ئەوەی شارێكی خاوەن نەوت بێت، شارێكی كشتوكاڵییش بووە، بەڵام ئێستا لە ئێرانەوە خورما بۆ بەسڕە هاوردە دەكرێت، ئایا بۆچی لەو شارەدا كشتوكاڵ نەماوە وەك سەرچاوەیەك بۆ هەلی كاری ئەو شارە؟
- بەسڕە لە رووی كشتوكاڵەوە بە شێوەیەكی گشتی پشتگوێ خراوە، لەمەش زیاتر ئەوەیە ئێستا لەسەر حیسابی كەرتی كشتوكاڵ بەشێكی زۆری دارستانەكانی دار خورما وێران دەكرێت، بۆ ئەوەی كۆمپانیاكان بە دوای دۆزینەوەی نەوتدا بگەڕێن، بۆیە ئێستا وەك خۆتان ئاماژەی پێ دەكەن، خورما بۆ بەسڕە هاوردە دەكرێت، بێگومان ناكرێت كێشەكانی بەسڕە هەمووی بخرێنە ئەستۆی حكومەتی فیدڕاڵی، بەڵكو حكومەتە خۆجێیەكانی پارێزگاكانی عێراق گەندەڵترین دامەزراوەی دەوڵەتن و زۆرترین گەندەڵی كارگێڕی و دارایی لەو حكومەتە خۆجێیانەی پارێزگاكانی باشووری عێراقدا دەكرێن، لەمەدا حكومەتی فیدڕاڵیش بەرپرسیاریەتی دەكەوێتە سەرشان، لەبەر ئەوەی وەك پێویست بەدواداچوونی نەكردووە، بۆیە ئێستا كێشەكان ئاوا كەڵەكە بوون، بەشێوەیەكی گشتی حكومەتی عێراق پلانی نەبووە بۆ ئەوەی هانی بەرهەمی ناوخۆیی بدات و، بە رێژەی 90% پشتی بە داهاتی نەوت بەستووە، بەڵام ئەم داهاتە زۆرەی لە كەرتی نەوتیش هاتۆتەبەردەست، نەیانتوانیوە ئابوورییەكی بەهێزی پێ دابمەزرێنن و فرەیی لە سەرچاوەی داهات دروست بكەن، بۆیە عێراق هەموو سێكتەرەكانی دیكەی سەرچاوەی داهاتی پشتگوێ خستووە و لەناویاندا یەكێكیان سێكتەری كشتوكاڵییە. ئاشكرا لە وڵاتانی دراوسێی عێراق بەتایبەتی (ئێران، توركیا، ئوردن و سووریای پێش ئەم شەڕەش) كەرتی كشتوكاڵ یەكێكە لە سێكتەرە گرنگەكانی سەرچاوەی داهاتی ئەو وڵاتانە، بەڵام نەبوونی سیاسەتێكی باش بۆ حوكمڕانی بووەتە هۆكاری ئەوەی كە پشت بە بەرهەمی دەرەكی ببەستین و جووتیارانیش لەو كەرتە گرنگە نەتوانن وەبەرهێنان بكەن و بیكەنە سەرچاوەی بژێوی رۆژانەیان.
* لە یەك دوو ساڵی رابردوو هەوڵێك لەلایەن سندوقی دراو و بانكی نێودەوڵەتی هەبوو، بۆ ئەوەی هاریكاری عێراق بكەن، كە بتوانێت ریفۆرمی دارایی و كارگێڕی ئەنجام بدات، ئایا تاچەند حكومەتی عێراق لەو هەوڵانە سوودمەند بووە؟
- دیارە دەتوانرێت سوودێكی یەكجار زۆر بۆ ریفۆرمی ئابووری و كارگێڕی لە دامەزراوەكانی سندوقی دراو و بانكی نیودەوڵەتی وەربگیردرێت، گرنگترین كار بۆ حكومەتی عێراق ئەوەیە خەرجی كەرتی گشتی كەم بكاتەوە و هەوڵبدات كەرتی تایبەت كارا بكرێتەوە، تەنیا مووچەی عێراق ساڵانە نزیكەی 51 ترلیۆن دۆلارە، ئەم بڕە دەكاتە 50%ی كۆی داهاتی عێراق و لە هیچ وڵاتێكی جیهاندا ئەم رێژە بەرزە بوونی نییە، وڵاتانی دیكە بەشێكی زۆری سەرچاوەی هەلی كار لە كەرتی تایبەت دابین دەكەن، خاڵێكی دیكە دەبێت حكومەتی عێراق هەوڵبدات بە ئامرازی جیاواز خەرجییەكانی كەرتی گشتی كەم بكاتەوە. كێشەی گەورەی حكومەتی عێراق ئەوەیە دامەزراوەكانی داتەپیون و دەوڵەت لەناو حزبەكاندا تواوەتەوە، هەر بۆ نموونە لە سندوقی خانەنشینی 7 ملۆن كەس مووچە وەردەگرن، كە نزیكەی 900 هەزار كەسیان بندیوارن و سەر بە حزبە سیاسییەكانن، كە ئەگەر بە رێژە وەریبگرین، دەبیین دەكاتە نزیكەی 23%ی داهاتی عێراق لە ساڵێكدا، بۆیە ئەم پارەی دەوڵەت بە رێگەی وەهمی دەچێت بۆ حزبەكان و ئەو خەڵكانە بوونەتە بار بەسەر دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراقەوە.
* ئەو سێكتەرانەی كە پەیوەندی راستەوخۆی بە ژیان و گوزەرانی خەڵكەوە هەیە، بوونەتە فاكتەری ناسەقامگیری، ئایا پێتوایە دەتوانرێت ئەم سێكتەرانە رێكبخرێنەوە؟
- سەبارەت بە سەقامگیریی كۆمەڵایەتی سێ فاكتەری گرنگ هەن، كە دەبێت زیاد لە پێویست حكومەت بایەخیان پێ بدات، ئەوانیش بریتین لە سێكتەرەكانی (تەندروستی، پەروەردە و خوێندن و خویندنی باڵا و نیشتەجێكردن)، لە عێراقدا ئەم سێ سێكتەرە هەرسێكیان كێشەیان هەیە، لە عێراقدا كێشەیەكی گەورەی نیشتەجێكردن هەیە، بە مەزندەی من هەتا 30 ساڵی دیكەش ئەگەر وەك ئێستا مامەڵە لەگەڵ ئەم سێكتەرە بكەن كێشەی نیشتەجێ چارەسەر ناكرێت، سەبارەت بە پەروەردە و خوێندن و خوێندنی باڵا و كەرتی تەندروستی، بەپێی ئامارەكانی سندوقی دراو و بانكی نێودەوڵەتی، بەرارود بەو پارەیەی بۆ ئەم دوو كەرتە خەرج دەكرێت و ئەو هەموو كارمەندەی لەم كەرتانە كاردەكەن، ئەوا عێراق یەكێكە لە خراپترین دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا لە هەردوو كەرتی پەروەردە و خوێندنی باڵا و كەرتی تەندروستیدا.
* لایەنێكی دیكە كە وەك هۆكار باسی دەكرێت، بەرزبوونەوەی رێژەی ئاستی هەژارییە لە عێراقدا، ئایا دەكرێت عێراق خۆی وڵاتێكی دەوڵەمەند بێت و گەلەكەی بە هەژاری بژی؟
- رێژەی هەژاری لە عێراقدا لەو ئامارانە وەرگیراوە كە دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان بڵاوی دەكەنەوە كە دەكاتە نزیكەی 20-30%، ئەم رێژەیە لەبەر ئەوە بەرزە، چونكە دانیشتووانی عێراق بە رێژەی 65% گەنجن، لە سەرەتای 2014 و 2015وە دامەزراندن لە دامەزراوەكانی حكومەتی عێراق راگیراوە، مەگەر تەنیا لە چوارچێوەی میلاكاتدا نەبێت، ئەمەش ئەگەر بۆشاییەك هەبێت، یان كەسێك خانەنشین بكرێت و كەسێكی دیكەی لە جێگەی دابمەزرێتەوە، هەروەها بە هۆی بارودۆخی شەڕەوە هەلی كار لە كەرتی تایبەت وەستاوە، بۆیە دیاردەی هەژاری هەستی پێدەكرێت.
* بەڵام وەك لە دوای سەردانەكەی د.حەیدەر عەبادی بۆ شاری بەسڕە بینیمان، بەڵێنی دامەزراندنی 10 هەزار هاووڵاتی لە بەسڕە دراوە و هەروەها بڕی 3 ملیار دۆلاریش بۆ چارەسەری كێشەی ئاو و كارەبا تەرخان كراوە، ئەی ئێستا حكومەت چۆن دەتوانێت ئەم كارانە بكات؟
- جارێ پێش هەموو شتێك بەسڕە شایەنی ئەو پارەیەیە كە بۆ هەردوو كەرتی كارەبا و ئاو بۆی تەرخانكراوە، هەروەها خەڵكی بەسڕەش مافی خۆیانە كاریان بۆ بدۆزرێتەوە، بەڵام ئێمە پەرلەمانتار و یاسادانەر بووین، بۆیە دەبێت حكومەت لە چوارچێوەیەكی یاساییدا ئەم كارە بكات، پرسیاری من لێرەدا ئەوەیە ئایا سەرۆك وەزیران لەسەر بنەمای كام یاسا 10 هەزار پلەی وەزیفی دابین دەكات؟ سەبارەت بە پارەكەش بێگومان حكومەت دەبێت شەفاف بێت و سەرچاوەی ئەو پارەیە دیاری بكات كە ئەو 3 ملیار دۆلارەی لێ خەرج دەكات. دوای ئەمانە بە مەزندەی من ئەگەر ئەم پارەیە بەهەدەر نەدرێت و راستەوخۆ لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە سەرپەرشتی بكرێت، ئەوا كێشەی ئاو و كارەبای بەسڕە تا رێژەیەكی زۆر چارەسەر دەكات.
* وەك ئاماژەت پێكرد و زۆربەی چاودێرانیش دەڵێن سەرچاوەی كۆی كێشەكان خودی حكومەتی عێراقە، ئایا پێتوایە لە شەو رۆژێكدا حكومەتی عێراق لە سەرچاوەی كێشەكانەوە ببێتە حكومەتێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان؟
- لە عێراقدا سیستمی سیاسی، سیستمی پەرلەمانییە، بۆیە كێشەی عێراق سیستمەكەی نییە، بەڵكو كێشەی سەرەكی ئەقڵییەتی حوكمڕانییە، چۆنیەتی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانە، كێشەی ئەو ئەقڵییەتەیە كە چۆن رووبەڕووی گەندەڵی و گەندەڵكاران دەبێتەوە، بۆیە ئەگەر ئەم ئەقڵییەتە گۆڕانكاری بەسەردا نەیەت، ئەگەر داهاتی دەوڵەتی عێراق دوو هێندەی ئێستاش زیاد بكات، ئەوا بێگومان كێشەكانی پێ چارەسەر ناكرێت.
* دیارە ئەو شارانەی ئێستا خۆپیشاندان دەكەن، زۆربەیان ئەو شارانەن كە دانیشتووانەكەی زۆرینەیان شیعەن، بەڵام شارەكانی سوننە بەهۆی شەڕی دژی داعشەوە هەموو ژێرخانەكانی لەبەر یەك هەڵوەشاوە، ئایا حكومەتی عێراق چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەمەیان دەكات؟
- لە كاتی پرۆسەی ئازادكردنی عێراق لە تیرۆریستانی داعش، ئێمە لە پەرلەمانی عێراق زیانەكانی شارە سوننەنشینەكانمان بە نزیكەی 80-100 ملیار دۆلار مەزندە كردووە و لە كۆنگرەی كوەیتیش بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراق و لەلایەن وڵاتانی بەخشەرەوە ئەم رێژەیە بە نزیكەی 88 ملیار دۆلار مەزندە كراوە، ئەو وڵاتانە لەو كۆنگرەیە ئامادەباشییان دەربڕی كە بە بڕی 25-30 ملیار دۆلار هاوكاری عێراق بكەن، بەڵام هەتا ئێستا هیچیان دیار نییە، بۆیە دەبوو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە هاوشێوەی پلانی مارشاڵ، پلانێكی بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراقی دوای شەڕی دژی داعش هەبوایە، بۆیە دابینكردنی پارە بۆ ئاوەدانكردنەوەی شارەكانی عەرەبی سوننە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە كارێكی ئاسان نابێت و دەتوانین بڵێین: توندڕۆیی تایفەگەری كاریگەری كە لەسەر سیستمی حوكمڕانیی عێراق داناوە، هەر ئەوەش كاریگەری دەبێت لەسەر چۆنیەتی سەرفكردنی پارە بۆ ئاوەدانكردنەوەی ئەو ناوچە سوننەنشینانەی كە لە شەڕی داعش وێران كراون، ئەگەر راشكاوانە بدوێم لە بەشێكی زۆری ناوچەكانی خوارووی عێراق، وجوودی دەوڵەت زۆر لاوازە، یان هەندێك جار دەتوانین بڵێین بوونی نییە، هەر بۆ نموونە لە شارێكی وەك بەسڕە تا رادەیەك هۆزەكان زیاتر دەسەڵاتیان بەدەستەوە بووە و دەوڵەت بوونی كەمتر بووە، بۆیە دەبێت ئەم توندڕەوییە مەزهەبگەراییە هەڵوەستەی لەسەر بكەین و راشكاوانە بڵێین ئەم لایەنە كۆنتڕۆڵی زۆر كاری حوكمڕانیی كردووە، بەتایبەتی بەرامبەر سوننە و كورد، هەروەك چۆن لە 16ی ئۆكتۆبەر بینیمان بەرامبەر كورد كردیان، دیارە بەرامبەر سوننەش توندوتیژی كراوە و ئێستاش بەرامبەر خۆپیشاندەرانی شیعەش دەیكەن، كە ئەمەش هەر پێشێلكردنی دەستووری عێراقە.
* بۆ ئەمساڵ لە پڕۆژەی یاسای بودجەی عێراقدا، پشكی كوردستان لە بودجەی عێراق كەم كرایەوە، ئایا ئەمەشیان تاچەند لەژێر كاریگەری ئەو سیاسەتە بووە كە ئاماژەتان پێكرد؟
- پڕۆژەی یاسای بودجەی عێراق لەسەر بنەمای ئەو رێنماییانە ئامادە دەكرێت كە لە یاسای كارگێڕیی دارایی حكومەتی عێراقدا هاتووە، بەڵام لە ساڵی 2016وە سەرۆك وەزیران و نووسینگەی سەرۆك وەزیران رۆڵی راستەوخۆ لە ئامادەكردنی پڕۆژە یاسای بودجە دەگێڕێت و لە زۆر وردەكاریدا دەستتێوەردانی كردووە، بۆیە ئێمە پێمانوایە یاسای پڕۆژەی بودجەی عێراق دەبێت گۆڕانكاری تێدا بكرێت، بۆیە ئەم بودجەیە زیاتر بودجەی بەش و بڕگەكانی خشتەكان بووە و بودجەی ساڵی 2018ش زیاتر بودجەیەكی سیاسی بووە، ئەوجا ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا باس لە پشكی هەرێمی كوردستان بكەین كە ئێمە شەڕێكی زۆرمان لەسەر كرد، ئەوا ئەم بودجەیە هێندەی بودجەیەكی سیاسی بوو، بودجەیەكی دارایی و ئابووری نەبوو بۆ دەوڵەتی عێراق، ئامانجی سیاسیی پشتی ئەم بودجەیە ئەوە بوو كە كیانی ئیدارەی هەرێمی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوە، هەروەها سزادانی پێشمەرگە بوو، بەڵام بە هەوڵ و هیممەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئێمەش وەك نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق توانیمان پرۆژەیەك لە 9 خاڵدا گەڵاڵە بكەین و بەشێك لەو سزایانە لابدەین و نەهێڵین ئەو ئامانجە سیاسییەی هەیانبوو، بیپێكن، بۆیە هەتا لایەنی سیاسی باڵ بكێشێت بە سەر كۆی جومگەكانی دەوڵەتدا، ئەوا مەزندە ناكرێت سەقامگیریی ئابووری و ئەمنی لە عێراقدا بێتەئاراوە و ژینگەیەكی وا دروست بێت كە سەرنجی وەبەرهێنەران بۆ عێراق رابكێشێت.
* لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە حكومەتی عێراق هەناردەكردنی نەوتی كەركووكی بە رێگەی بۆرییەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان راگرتووە، دیارە ئەمەش بە زیان بۆ هەموو عێراق دەگەڕێتەوە، ئایا هۆكاری رێگرتن لە هەناردەكردنی نەوتی كەركووكیش هەر سزادانی هەرێمی كوردستانە؟
بێگومان حكومەتی عێراق زەرەرمەندی یەكەمە لە رێگرتن لە هەناردەكردنی نەوتی كەركووك، دیارە ئێمە وەك نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق و هەم حكومەتی هەرێمی كوردستانیش لەسەر ئەم پرسە پەیوەندی بەردەواممان لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق هەبووە، بەوەی هەناردەكردنی نەوتی كەركووك بە رێگەی بۆرییەكانی هەرێم هەم دەبێتە داهاتێك بۆ عێراق و هەم قازانجێكیشی بۆ هەرێمی كوردستان دەبێت، بەڵام هەتا ئێستا حكومەتی عێراق بۆ هۆكاری سیاسی ئەم زیانلێدانەی لە داهاتی خەڵكی عێراق قبووڵ كردووە و ئەمەش بڕیارێكە كە شەخسی سەرۆك وەزیران خۆی لێی بەرپرسیارە.